§115.  Д ам у конфигурациясыньщ  турпаттары

ңаруы немесе қайта өркендеу әрекеті оқиғалары да сондай 

түсінікті.  Бүл,  мысалы,  Египеттегі  жиырма  алтыншы  ди­

настия “ренессансы”;  мүмкін Жаңа вавилондық империя; 

б.б.  V ғ.  латын және  грекиялық язычестволық  поэзиясы; 

X ғ. византиялық ренессанс; Мин династиясы уақытындағы 

қайта өркендеу.

Кейде  пролог пен эпилог бірге сыйғызылады.  Мысалы, 

Испания  шын  мәнінде  Италия тәрізді жалғыз-бір рет қана 

үлылыққа ие бодды, бірақ испандық өкімет билігі үзақ бол­

мады және  ол кейін  келді.  Испания  үшін дегенмен,  XIII г. 

тагы бір  өсу кезеңі болды,  ол да қас  қагымдай және  нақты 

конфигурациясыз,  егер Франциямен салыстырса  үзақтыгы 

тым қысқа; осыган үқсас сондай жагдай XIX гасырда болды.

Паттерннің қайта шарықтау оқигасы  бірінші деңгейге 

тең немесе одан асып түсетіні онша анық емес және ешқан- 

дай да күдік тугызбайды, ол ең алдымен болып өткен ентікті 

басу кезеңіндегі мәдени мазмүнды жинақтаудың нәтижесі. 

Бүган  түрпатты  мысал  —  б.э.  II  г.  птоломейлік-галендік 

гылым.  Ол  озін  екі жарым жүз жыл  өткеннен  соң,  грекия 

үлты ретінде озінің дамуы тоқтаганда жариялады.  Бүл қай- 

таланган дамудьщ түрткісі оте коп идеялар берген жоқ жөне 

өткен кезендерден алынып енгізілген бірде-бір ойлау жүйесін 

жасаган да жоқ. Оның қүзырында екі жарым жүз жыл едәуір 

айқын  соңгы  аяқтаушы  қорытынды  жасайтын  мүмкіндік 

берген байқаулар, қажырлы еңбек пен білімді жинақтаулар -  

өз кезегінде кейіннен басқа уақыттар мен басқа өркениет- 

терде өз пайдасына қабылданылды.

Жартылай гүлденудің баламалы түрпатына мен сондай- 

ақ иезуйттар  мен  басқа  еуропалықтарды жалгастыра  мең- 

герген манчжур династиясы кезіндегі Қытайлық гүлденуді 

жатқызамын. Сонымен қатар, XIX гасыр соңындагы копте­

ген еуропалық өнерді,  Польшаның француздарды, ал Фин- 

ляндияның — немістер әсерін сіңіруін атауга болады. Түта- 

сымен алганда, мүнда мен Сун кезеңінің философиясын да 

жатқызуга бейіммін. Менің пайымдауымша, ол кейіннен тек 

коне үлгілерді үстіртін өзгертіп,  едәуір жаңаша киіндірген 

нагызгы  неоконфуциялықты  корсетеді.  Өйткені,  тура  со­

лай, егер де аздаган эллиндік философиядан онделіп,  ашык 

түрде өзіне мистикалық қоспаны сіңіргенін есептемегенде 

неоплатонизм  жайында  да  айтуга  болады.  Кейінгі  грекия 

оркениетіне гректік емес бастаулардан енген эсер етулер " 

қозгаушы екпін болып табьшады; дөл осы өлшеу түргысы-

228

ңан  неоплатонизм  көрсетілген  категорияға  жатқызылуы 

мумкін. Жалпы, бүл даму үдерістерінің класы эпилогтікке, 

немесе  паттерннің  өзіндік  дамуымен  емес,  ассимиляция 

үдерістерімен болатын, тек сыртқы жаңалықты көрініспен 

корінетін қайта өркендеулік түрпатқа жақындайды.

Өз уақытынан ерте даму бірқатар ерекше конфигураци- 

ялар түрпатына ие  бола отырып,  арада,  келесі биік осулер 

кезеңін анықтайды екен.  Кейінгі чжоулық Қытай жөне Ка­

пила мен Будданың уақытындағы постведалық прототарихи 

Солтүстік Үндістанды осы классқа жатқызуға болады. Гре­

кия  мен  Индияның эпикалық уақыттары олардың қейінгі 

едебиетімен салыстырмалы байланысқа ие. Алдыңғы екі жағ- 

дайда әңгіме философияның ерте дамуы,  немесе діни-фи- 

лософияның, жеткілікті түрде идеялардың базисті жүйесін 

мэдениет әрекетінің басқа бағыттары қандайлық бір маңыз- 

ды даму сапасына жетуі үшін үлы мэдениет үшін элдеқайда 

ертерек  жасау  қажет.  Әрі  қарай  бүл  аймақтар  эрекетінің 

дамуы — не ішкі факторларға, не сырттың әсерінен немесе 

қысымынан  туындайды,  — барлық мэдениет  сол  уақытқа 

дейін дайын  болған  ойлаудың стреотиптерімен толысады. 

Мысалы, осылай қытай кескіндемесі мен мүсінін будцалық 

эсер етулермен түсіндіруге болады; онымен бірқатар ғылымды 

да түсіндіруге болады;  “жаңа стильдегі” тан поэзиясы менің 

туспалдауымша, озінің айырмашылықты қасиеттерімен, яғни, 

ерекше  тондық  үлгідегі  үнді  тілін  зерттеуімен  қарыздар. 

Үнді ғылымы, мүсіні мен кескіндемесі қаншалықты жерор- 

та теңізі модельдерімен ынталандырылғандығы — бүлыңғыр 

мэселе;  бірақ,  алдыңгы  екі  әрекет  аймағына  байланысты 

мүнда грекиялық эсер ету күдік туғызбайды және шынды- 

ғында,  жамылғының  астындағы  жергілікті  қайта  ондеуде 

жылдам  жасырынган  негізгі  ынтаның  күшті  диффузиясы 

жайында айтуға болар еді.

Үнділіктер  мен  гректердің әдеби дамуы бір қатар дең- 

гейде мүсін мен кескіндемеде откен параллельді үдерістерде 

жүрді.  Екі халықта да эпостар ең аз дегенде бір нақты және 

анықталған, дегенмен,  шектелген  поэтикалық форма  мен 

коптеген мазмүнды тақырыптарды тугызды.  Кейінгі эдебиет 

эпикалық тақырьштарға сүйене отырып, басқа формаларды 

Косты,  бірақ,  оларды  эр  қилы  оңдеді  жэне  озгертті.  Сон- 

Дьіқтан,  эпикалық  поэмалар  белгілі  бір  мағынада  келесі 

едэуір күрделі даму үдерістерінде үстануға болатын идеялар 

Жүйесін де берді. Айта кететін нэрсе,  осындай соңғы даму

229

үдерістерінің  бірінде  шет  елдік  ықпал  келіп  байлануы  да 

мүмкін.  Жаны  бар,  бірақ өнімсіз,  “санскриттік драма гре- 

киядан шықты ма?” деген пікірталастар да жүргізіліп жүр. 

Белгілі бір ықтималдық бар, мүнда біз тағы бір ынталанды- 

ратын сыртқы оятушы оқиғаның қабылдануымен байланысты 

іске  араласамыз,  ол  тарихи  қарызданудың  мысалы  болып 

қызмет жасай алады.

Араб өркениетін — ерте безендірілген идеялардың базисті 

жүйесі арттырылып жатқанда және шарықтау шегіне әлде- 

қайда кейін жетсе, белгілі бір деңгейде осы берілген түрпа- 

тқа қатысты деп есептеуге болады. Араб өркениетінің қалып- 

тасуы Мүхамметпен жасалган идеялар жүйесінен басталады. 

Оған дейін араб мәдениеті лирикалық поэзиясын есептеме- 

генде, ешқандай сапалы көзтартатынды болған жоқ.  Ислам 

бекітілгеннен  кейін  кең  масштабтағы  мэдени  материалды 

игеру басталды, философия, ғылым, әдебиет пен сәулет онері 

дами бастады. Дегенмен,  бүлар басты түрде парсы,  сирия- 

лықтар, египеттік және т.б. шыгармашылыгы болды, олар­

ды ең алдымен өздері жасаган осы тіл мен діни жалпылық- 

тың дәстүрдің жалпылығымен толықтырылған тіл мен діннің 

ортақтығы біріктірді, сонымен қатар, олар көбінесе алдыңгы 

өркениетген мүра етіп алған материалмен жүмыс істеді. Араб- 

тар мэдени шығармашылық сахнасынан тым тез кетті. Да- 

мудың тарихи аренасынан  үрықтандырушылар  мен  ынта- 

ландырушылардың кетуі — бірегей оқиға еместігі өздігінен 

белгілі, грек-римдік оркениет те әлемдік маңыздылыққа ие 

болған.  Қандай  да  бір  деңгейі  жағынан  үқсас  феноменді 

жаппай  табуға  болады,  оны  біз  төменде  қарастырамыз. 

Шынымен араб мәдениетінің айырмашылықты ерекшелігі 

болып, мүсылмандық діни жүйе кейіннен айналасына күшті 

жэне  бай  өркениетті  ең жалғыз  қүбылыс  болып  табылды. 

Бүл қатынаста — нақты айтқанда адам сенімі мен тәртібіне 

қатысты формулалар кешені ірі мәдениеттің дамуы мен оньЩ 

өзегі  болып  өтті,  — араб  өркениеті  үнді және  қытай  орке- 

ниеттерін еске түсіреді.

§116. Дамудың қисықтық мэселесі

Мэдениет дамуының траекториясы өзінің конфигура-ци- 

ясымен қаншалықты қальпггы симметриялық 

қ и с ы қ т ы қ к а  

жақындайды  деген  сүрақ  туындайды.  Олардың  әрқашан

230

мүндай 

жолды  тандайтындығы  айқын.  Мэдениет  дамуы- 

нын  профилі  бұл  сызықтан  ауытқитындығы да  кездеседі. 

Олай болатын болса,  коп жағдайларда көтерілу мен қүлды- 

рау негізінен симетриялы деп түспалдауға болады.  Сондай- 

аК, егер мәдени қуат шығармашылықтық паттерндерде жүзеге 

асқанда оның босатылуы котерілуде  үмтылысты өтеді,  сол 

уакытта қүлдырауы біртіндеп жүреді деп те түспалдауға бо­

лады.  Екінші жагынан, паттерннің дамуын адамдардьщ үзын 

тізбекгелген тармағы он бойымен баяу өтетін үдеріс ретінде 

де елестетуге болады, ол өзін қалай толыққанды түрде жүзеге 

асырып, алдын-ала анықталған мүмкіндікгері тауысады, дөл 

сол  мезетте  оның  қүлдырауы  басталады.  Мәселенің  мәні 

келесіде: тарих айғактарына оралатын болсақ бүл даму қыр- 

ларының қайсысы адам төжірибесінде жиі кездеседі?

Бүл  сүраққа  жауап  берудің  қиындығы  біріншіден 

өлшемнің күрделілігінде.  Қисықтың тобелік нүкгесін анық- 

тау өртүрлі пікірде болуы сирек жөне бүл өлшемге енудегі 

алғашқы қадам. Дегенмен, біздің қалай дамудың шыңынан 

алыстайтындығымызға байланысты — мүнда алға немесе арт- 

қа кетуіміз маңызды емес, қарастырылатын сапаның көрінісі 

барған  сайын  анықталуы  азаяды,  ол  туралы түсінік пікір- 

таласты, әрі шешімсіз бола түседі.

Сонымен қатар, өрекетке тағы бір фактор түседі.  Сапа- 

ның уақьггқа байланысты шарықтау шегіне жеткен нүктесі- 

нен  —  алға  немесе  артқа  қалай  төмендейтіндігі  -   тарихи 

қызығушылық пен әлбетге зерттеу шығармашылық сапасы- 

нан үлгі түрінің өзгеруіне ауыса, тіпті, берілген үлгіге фор­

масы бойынша жақын келетін жаңа мазмүнды енгізуге дейін 

барады. Зерттеуге қолданылған шаралардан жоғарғы нүкге- 

лер  жайлы  пікірлерге  қарағанда  мүнда  төменгі  дамудың 

нүктелеріне қатыс-тыларда аздаған айғақтарды ғана табуға 

болады.  Мүны көрсетуге бір-екі мысал жеткілікті болады.

Драма одебиет формасының ерекше түрі ретінде белгі- 

леуге жеңіл көнеді, қазіргі заманғы, ежелгі жерортатеңіздік, 

Үнділік,  қытайлық  жоне  жапондық  өркениет  оларды 

Жеткілікті түрде салыстыруға болатын үқсас және сөзсіз эс- 

тетикалық күндылық болып табылатын драма үлгілерін жа- 

СаДы. Ауқымды сала театрлы-драма өнері барлық қүбылыс 

тҮрлерін:  биден бастап, салтанатты топтарды, шерулер мен 

Күпиялылыққа дейін, моральдық пьесаларды қамтиды.  Бүл 

Көрініс формаларының барлығьш біз ресми діни бағьпы жоне

231

эстетикалық тұрғыдан  әлсіз  өнделген  деп,  әрекет  ретінде 

қарастырудан шығарып тастай аламыз. Сонымен бірге, біз 

қарастыру аймағына жапондық Но театры пьесаларын олар­

дын діни  сюжеттеріне  қарамастан  енгізе  аламыз,  өйткені, 

оларда саналы түрде әдеби қолданылады.

Тұтас алганда шынайы,  эстетикалық, зиялылық драма- 

сының пайда болу уақытын басқа мәдениеттерде қүндылық 

ретінде мойынд алатын, оныңдәл сол мезеттегідей перманентгі 

сапаға ие болатындығын барынша нақты анықтауға болады. 

Бірақ, драманың кульминациялық дамуына жетуден кейін, 

өдетге, үдайы томенгі сапалы деңгейде жәй қарапайым түрде! 

өндіріле бастайды, дегенмен, тіпті осы деңгейде қалғанның) 

өзінде драма өмір сүруін жалғастырады. Ол, мәдениетке мық 

ты тамырланған жэне даусыз рахаттануды қамтамасыз ететін. 

нақты белгіленген базисті өрекет болады;  егер,  осы немео 

басқа әрекет жоғарғы қүндылықтарға бағытталуын жоғалт 

са, енді ол оған жетуге жағдайсыз, бірақ, нағызғы істің білі 

мімен орындалуы мүмкін. Дамуда симметрия бар, әлде жо; 

екені  жайлы талқылау  үшін дамудың аяқталу  мезетін  қа: 

жерде белгілеуге болады?

Мысалға,  ағылшын драмасын алайық. Алғашқы өдеб 

байқау  шамамен 

1 5 6 0  

ж.  басталады. 

1 5 8 0  

ж.  нагызғы  ха 

лықтық өлең драмасы пайда болады.  Ол  Марло,  кейінне: 

Шекспирлер күшімен тез сапалы асқақтады.  Шекспир дра| 

малары мен басқа да авторлардың шарықтау кезеңі күніі 

1 6 0 1 - 1 6 1 6  

ж.ж.  деп  нақты  атауға  болады.  Әрі  қарай жыл 

дам  қүлдырау жүріп, 

1 6 4 2  

ж. драма театрларының жабЫ; 

луымен аяқталады.

Сонымен,  біз бүл жағдайда таза симметриялық да: 

қарастырамыз:  егер  фальстарттарды  санамағанда 

патгер: 

қалыптаспағанға дейін 

20 

жылдық осу, немесе, 

4 0  

жыл 

ола] 

мен бірге жэне 

2 6  

жыл қүлдырауда болған. Оньщ арас 

драмалық онер түрғысьшан қарағанда азаматгық соғыс 

сі

 

тқы катаклизманы көрсетгі. Даму профилін осы уақыт 

тесімен аяқтаған занды болар ма екен? 

1660 

ж. өзіне рифм- 

делген батырлық пьесаларын,  елизавета уақытының ко 

лымдары көрінісі мен прозаикалық Реставрация комедиясі 

жинақтай отырып, драма қайта өркендейді. Соңғысы 

1700 

даусыз шарықтау шегіне жетеді де, одан соң тез өледі.  1 

1700 

ж.ж.  кезеңін  кейінге  қалтырылған 

қ о р ы т ы н д ы л а у іи  Ы 

фаза деп есептеуге, немесе ханшайым Елизавета уақыты Ш1

232

ыктауыньщ ұлы эпилогі «Драмаң атгы тарауда қарастырыл- 

ған,  біз  онда  бүл  сүраққа  ерекше  бекітіммен жауап  бердік. 

Бірак, бүл эпилог болатын болса, онда: даму биігіне дейінгі 

20  немесе  40  жыл,  одан  сон  85-95  жыл  конфигурацияньщ 

симметриялы емес екенін анықтайды.

Бүл осымен бітпейді,  1700 ж. институт ретінде де олген 

жок.  Ол тек жоғары сапаларын жоғалтты.  Шынында,  оньщ 

к,айта оркендеуіне жаңа қадамдар: шамамен  1775 ж. Шери­

дан мен Голдсмит пьесаларында, ХІХ-ХХ г. Уайльд пен Шоу 

шығармаларында, прозайкалық комедияда жасалган. Олар­

ды паттерн жандануының жалғастырылмайтьш кезендері деп 

елестетуге болады, шын мәнінде озін әлдеқашан тауысқан, 

бірак,  жоғалуға  кесілді  дегеннен  кейін  өз  өмірін  екі  жүз 

жыл жалгастырған.

Агылшын драмасының дамуын қандай да бір бірегей және 

барлык  өзінің  қайталанбайтын  сапалы  ерекшеліктерімен 

жеткілікті түрде сенімді көрінетіндей айқын конфигураци- 

ясын қарастыру бір жүмыс. Басқа бір жүмыс — осы конфи- 

гурацияның графикалык және сандық көрінісін басқалар- 

мен  бір  қатарға  қою:  конфигурацияньщ даралылыгы  мен 

түрпатгық озгешелігін айқындайтын ерекше белгілері қара- 

стыру шеңберінің сыртына  шыгарылады,  ал  котерілу,  ша- 

рықтауы мен қүлдырауына арналған жылдар саны ақиқатқа 

сәйкес келмей, шатастыруга апаруы мүмкін.

Егер бүл мысалды басқалармен салыстырса, қиындық- 

тар  одан да  көбейе  түседі.  Мысалы,  гүлденуі  бір  уақытқа 

келген испан жэне француз драмасы,  агылшын драмасы да 

Дәл  солай  оміршендігін  сақтады;  дегенмен,  олардың даму 

кезеңдері үзагырақ, кезенділігімен және түйсікпен қармай- 

тьшдыгымен ерекшеленеді, осыган байланысты олардьщ пайда 

болу мерзімін анықтау қиынга согады, ол жөніндегі пікірлер 

Де тым айырымды.

Мэдениет аймагына орала отырып, жогары қүгдылық- 

тарды тугызатын кейбір паттерндер таңқаларлық жылдам- 

ДЫқпен жинақталды, ол кезде басқалардың айырмашылыгы, 

0ЛаРДьщ шыгармашылықтық өнімділігі сондайлық тез азай- 

“ п,  жогалды,  бүл  үдерістегі  кемуді  қандай  да  бір  сыртқы 

факторлардың ашық әсерінен деп түсіндіруге болмайтынын 

13 сенімді түрде айта аламыз.  Осу мен кемудің салыстыры- 

с алы түрде баяу және біртіндеп отетін үлгілері де бар. Дәл 

лай  шарықтау  кезеңі бір  жагдайларда  — қысқа,  ал  екін-

233

2 0 1 .,6

шісінде — қысқа болады.  Барлық бұл ерекшеліктердің бәрі 

шамасы,  бір-бірімен  ауыстырылуы  мүмкін,  сондықтан' 

нәтижесінде  үзақ  және  қысқа,  төбесі  үшкір  және  тольіқ 

горизонтальді, басында қиын немесе аяғында симметриялы 

да конфигурациялар болуы мүмкін.

Қорытынды шығара отырып,  әрбір түрпаттағы мысал- 

дармен суреттеген артық болмас.

Конфигурацияньщ  ерте  шыцына  жетуі

Неміс философиясы.

Қытай мүсіні.

Тям мүсіні.

Моғол-раджлут кескіндемесі (парсьщан шыққан). 

Қытай кескіндемесі.

Ағылшын драмасы.

Латын драмасы.

Жапон поэзиясы (танка).

Грекия өдебиеті (берілген Гомер конфигурациясына қоса 

отырып).

Италиялық одебиет түтасымен.

Симметриялық  конфигурациям  жақындар

Италиялық мүсін.

Италиялық кескіндеме.

Үнді мүсіні,  Санскриттік әдебиеті ықтимал.

Неміс музыкасы.

Конфигурациядағы  кейінгі  жетістіктер

Грек философиясы.

Араб философиясы.

Испан-араб философиясы.

Сун дәуірінің философиясы.

Ортағасырлық философия.

Грек ғылымы.

Ағылшын ғылымының ерте даму сатысы.

Қытай алгебрасы.

Агылшын музыкасы.

Месопотамия мүсіні.

Камбоджи мүсіні, ықтимал.

Жапон мүсіні.

234

XIX ғ-дағы француз мүсіні.

Грек кескіндемесі.

Жапон кескіндемесі.

Қайта өрлеу дәуіріндегі италиан өдебиеті.

Испан драмасы

Бүл  толығымен  көрсетілген  тізім  емес.  Бүл  берілген 

кітапта даму үдерісінің аз бөлігі ғана қарастырылған.  Мен 

бүл немесе басқа класқа сенімді қарай алмаймын. Яғни ал­

дымен оларды олшеудің қиын екенін көрсетіп қана қоймай, 

оларға  тиісті  бағасын  беру  қажех.  Философияға  қатысты, 

үшінші рубрикасы үшінші мысалының тоңірегінде, шарық- 

тау шегінің озінде патгерннің олуетгік мүмкіндіктерін толық 

іске асырады.

Өнерде  дамудың  жоғары  жетістіктерінің  ерте  немесе 

кейінгі замандағы келтірілген мысалдар саны біркелкі. Сим- 

метриялық конфигурация жиі кездеседі,  екі басқа түрпаты 

болсадағы. Мүның бәрі осудің бір зандылықты түрпаты бол- 

майтынын анықтайды.  Егер мүндай бір зандылық бар бол­

ган жағдайда,  егер ол симметриялық профиль болса,  онда 

белгіленген класс нағыз копсандылық болар еді. Егер норма 

біртүрпаттық асимметриялық қырьшан қарағандағы корініс 

болса, онда асиммертияның қарсы түрпаты жақын симмет- 

рияга қарағанда жиі кездесер еді.

Қорытындысында мен айтар едім: патгернің гүлденуінің 

қалыпты жагдайы жоқ немесе шарықтау шегінің уақытша 

нүктесінен  сапаны  багалаудың  алыстауына  байланысты 

Қалыпты жагдайы болуы оте қиын.

Бүгінгі күнде бізге бүл нүкте дамудың қисаюын анық- 

тауга мүмкіндік бермейді-

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: