Адам  мен  жануарлардьщ  әлеуметтік  мінез-қылығын

дте көптігімен анықталады, кейінгілері біз субьекгивті келі- 

сілген деп атаған қатынастарға байланысты болады. Анық- 

тай түсетін болсақ,  жоғары тас дәуіріндегі  сөзсіз  адамдар- 

дьіН еңбегінің іздері, коптеген жагдайда, үрпақтан үрпаққа 

қалткысыз  түрақтылық  әсерін  туғызып  келеді.  Бүдан 

туындайтыны  субъективті  анықталатын  қатынастардың 

әлсіздігі жөнінде және өмір толығымен сыртқы қатынастың 

элемімен  үйлескен  және  әлеуметтік  байланыстың  түрле- 

нуімен бекітілгендігі жоніндегі қорытынды шығаруға бола­

ды. Өзгерулердің үнемі үлғайып түратын қарқынын біз та- 

рихилык  қоғамға  дейінгі  және  адамзаттың  одан  кейінгі 

кезеңцердің арқасында білеміз,  бүл субъективті келісілген 

кері  катынастың  рөлінің  артуы деп  үғамыз.  Ал  уақыт  оте 

келе олардың өсерінен дамыған формалардың ортүрлігі ту­

ралы айтқаңда бүл жерде аса маңызды және мүқият зертгеуді 

талап ететін жалпы адамзатгық жоне арнайы (яғни нақтылы 

қоғамға тон) моселе туындайды.

Біз  белгілі  бір  қатынастар  жалпы  адамзаттык  сипатқа 

ие,  бірақ  әрбір  қоғамда  олардьщ  арнайы  түрлері  болаты- 

нын,  ал  кейбір  қоғамдарда  күшті  әлеуметтік  қысымның 

әсерінен олардың мүлде қарапайымдалганын анықтай ала­

мыз. Түрді қатынастан бөлінбейді деп ойлау өте қатаң және 

қауіпті  әдіснамалық  қателік  болар  еді.  Үялшақтылықты 

мысал ретінде алайык. Оның белгілі бір түрлері барлық жағ- 

дайларда үшырасады,  бірақ олар сипаты бойынша op жаг­

дайда  әртүрлі  көрінуі  мүмкін.  Үялудың  ең  көп  таралган 

түрі тамақтанумен, физиологиялық сыртқа шыгарулармен 

және жыныстық қатынас салаларымен байланысты.  Қазіргі 

уақытта үялудың жалпы адамзаттық түп тамырын анықтау 

жене оларды зерттеуге жагдай жасау мумкін емес. Арнайы 

түрлер белгілі бір мәдениетпен тәрбиеленетініне күмән жоқ, 

алайда кейбір жагдайда толыққанды анықтама жасауга бүрын- 

нан қалыптасқан жалпы адамзатгық ережелер ырық бермейді. 

Бүл салада арнайы-мөдени формаларды жалпы адамзаттық- 

тан болу барысьшдагы үмтылыс арнайы-модени сипат қүбы- 

Дьісы жеткілікті айқындылықпен танылмайтын басқа сала- 

ЛаРДЫ 

жоққа  шыгармайды.  Зертгеу  әдісі  салыстыруларга 

Жәңе нақтылы мәдениеттерде кездесетін үқсас жағдайларды 

Қарастыруларга негізделуі керек.

Мүндай  зерттеулер  сыртқы  үқсастыгы  бойынша  гана 

Фдей болып келетін тіптен ортүрлі қүлыстарды үқсастыру

253

қаупін тугызады.  Мұны  алғашқы салт-дәстүрлер  инициа- 

циясының  пайымдауларында  кеңінен  тараган  жыныстьіқ 

жетілудің  келуімен  сәйкестендірілетін,  біз  мүны діл  сала- 

сындагы  өзгерулермен  байланыстыруды  үнататын  көріңіс 

жақсы дөлелдейді.  Менде  бүл  салт-дәстүрлер бізге жақың 

және біздің өркениет жасап шығарған ділдік қатынастармен 

ешқандай ортақтығы жоқ екендігіне еш күмәнім жоқ. Жас 

өспірімді тайпаның толықхүқықты мүшесіне айналдыру ба- 

рысындағы олардьщ байланыс мүмкіндігі (коптеген форма- 

ларға  ие)  кобірек.  Бүл  рәсімдердің  шыгу  тегін  әлеуметтік 

жағдайлардың әртүрлілігін ескере отырып қарастыруы обден 

мүмкін. әруақыт жыныстық жетілуге сэйкес келе бермейтін 

қатысушылардың нақтылы жасына да коңіл аудару керек.

Біз кейде үқсас атау беретін әлеуметтік қүбылыстарды 

теңдестірудегі қауіпке же коңіл аударайық.  Бүл жерде тоте­

мизм жоніндегі Годденбейзер жүмыстарына сілтеме жасайық; 

үрпақтардың ана жағынан тарайтын тәсілдерінің әртүрлілігі 

өдет-ғүрыптардың түр бойынша үқсас болғанмен шығу тегі 

ортүрлі болып келетін жағдайлар жонінде айтуға болады.

Сонымен,  мәселе  бір-бірімен  араласады  және  мінез- 

қылықтың әмбебап формаларының іргелі-психологиялық 

себептерін ашуға емес,  психологиялық ниеттемелер не ce- 

бептен сыртқы үқсас формалардың дамуына әкелетіндігін 

анықтаумен айналысады жоне керісінше: неге сырттай үқсас| 

түрлер әртүрлі психологиялық ниетгемелермен келістірілетін 

анықтауға тіреледі.  Бүл жерде  белгіленген  моселелер кан- 

шалықты әлеуметгік психология жоне элеуметгану салала- 

рына жатады деп қанша-лықты есептегенмен  олардың та- 

бысты шешімі тек антрополо-гиялық материалдармен бай- 

ланыстырылады.

Негізінен  антропологияны  меңзейтін,  бірақ  баска  да 

олеуметтік ғылымдарга да қатысы бар сұраққа келейік. Егер 

мен элеуметгану тарихын дүрыс түсінсем, ол мәдениетгерДІН 

ықпалдастығын біртіндеп мойындаудан қалыптасып 

шык- 

ты.  Бізде білімнің жеке салалары ретіндегі экономикалЫК, 

саяси, педагогикалық және лингвистикалық пэндер бар, біраК 

бүлардьщ бэріне ортақ қасиетгерді анықтауга кабілетгі гылЫ- 

ми козқарас,  мэдениеттің осы эртүрлі аспектілерінің озара 

әрекетін анықтайтын тәсіл жоқ. Дәл осы қиындықтар ант- 

ропологияның алдында әлі күнге дейін түр. Антропология- 

лы қ  зерттеулердің  коп  болігі  бізге  коптеген  тайпалардЫН

254

экономикалық  Өмірі жөнінде,  өнертабыстары,  әлеуметтік 

күрылымы, діни сенімдері,  өнері жөне т.с.с. жайлы хабар- 

лағанда, олар адамзат тіршілігінің бір-бірімен ешқандай да 

ясанаспайтын және бір-біріне эсер етпейтін салалары ретінде 

карастырады.  Біз толық мәліметтерге қолымыз жеткен жаг­

дайда біз олардың нақтылы мәдениеттегі ерекшелігін түсін- 

діретін ішкі дамуы мен сыртқы ықпалын зерттей аламыз.

Бөтен мөдениетті түсінуге оның көптеген аспектілерін 

талдау  арқылы  гана жетуге  болады.  Сонымен  қатар  оның 

әрбір  элементі  уақыт  аралыгында  жасалган  және  ішкі 

күштердің іс-өрекетімен келтірілген немесе басқа мөдениет- 

тердін әсерінен туындаган озгерулердің іздері анық байка- 

лады. Жан-жақты талдау осы түрлердің туындауына әкелетін 

даму сатыларын міндетті түрде есепке алуы керек.  Мен бүл 

жерде жазбаша жоне  сенімді  ауызша дәстүрі жоқ  адамдар 

жататын алгашқы мэдениет тарихының жартылай жаңартыл- 

ган өдістерін талқылауды ойлаганым жоқ.

Тек қана ескертетінім біздің оларга ымырасыз козқара- 

сымыз археологиялық деректерге, географиялық таралу есе- 

біне және  Еуропа тілдерінің тарихы  мен  оның  алдындагы 

кезендерді зерттеуге сәтгі қолданылган әдістерге негізделген. 

Жогарыда  корсетілгендей  мәдениеттегі  даму  тарихының 

іздерінің талдауы бізге оның өрбір аспектісінің, тілінің, өнер- 

табыстарын, экономикасын, әлеуметтік жүйесін, дінін және 

т.с.с. жеке-жеке тарихын береді.

Екінші  жагынан  ол  бізді  жогарыда  аталган  алгашқы 

мәдениетгің барлық аспетілерінің қатынасы жайында толық 

мәлімет  бермейді,  бірақ  ол,  әрине,  бар.  Қатаң  аңшылық 

түрмысы  эскимосқа  үзақ демалысқа  уақыт  қалдырмайды 

жэне Австралиядагы  бушмендер  мен  абогендер  жаяу гана 

жүретіндіктен,  бүл  жагдай  олардың  шаруашылыгының 

көлемін табиги түрде шектейді. Оньщ табигатына терең енуге 

мүмкіндік беретін мэдениет элементтерін жинақтау қажет.

Ғылымның  кейбір  багыттары  барлық  мәдени  омірдің 

кҮРДелілігін  бір тәртіп жагдайымен түсіндіруге тырысады. 

Осьілай  қазіргі  уақытта  маңызды  мэдени  детерминанты 

Ретіңде  көбіне  нәсілді  атайды.  Үлттық  ерекшеліктердің 

Нәсілдік қасиеттер екенін түсіндіру және түқым қуалаушы- 

льіқ барлык жекелік белгілердің козі екенін дәлелдеуде Го- 

Иноның  атақ  қүмар  мүмкіндігінен  кейін  бүл  факторлар- 

Күдіреттілігіне сенетін коптеген адамдар табылды.  Менің

255

L

ойлауымша мәдениетгің нәсілге толығымен байланыстылығьі 

жайлы идея әлі күнге дейін бірде-бір нақты дәлел таппаған. 

Еш  күмәнсіз,  мәдениеттер  мен  нәсілдік түрпаттар  геогра- 

фиялық жағдайда таралған  әрбір  таралу аймағына ерекше 

нөсілдік  түрпат  жене  ерекше  мэдениет  тән,  бірақ  бүдаң 

біріншінің  соңғысын  анықтайды деген  қорытынды  шық- 

пайды. Тура сол сиякты әрбір геологиялық таралу аймақта- 

ры  ерекше  геологиялық  қүрьшымға  ие  жэне  онда  ерекше 

өсімдікгер мен жануарлар дүниесі бар, бірақ бүл өсімдіктер 

мен жануарлардың сол немесе басқа түрлерінің болуы он- 

дағы  геологиялық  қабаттармен  аньщталады  дегенді  біл- 

дірмейді.  Қазіргі теориялардың басты қателігі жекелік және 

нәсілдік түқым қуалаушылықты араластыруында болып отыр. 

Түқым  қуалаушылық  үрпақтан-үрпаққа  тікелей  беріледі. 

Қазіргі бар нәсілдердің ешқайсысында ортақ шежіре жоқ, 

ал енді осы жағдай бірнеше жанүяның ата-бабаларының таң- 

даулы ділдік қасиетгері сол үрпақ жататын нөсіл өкілдерінің 

барлығының игілігіне айналады деген қортынды шығаруға 

көмектесе алмайды.  Керісінше коптеген үлкен нәсілдердің 

коптүрлілігі  соншалықты,  ал  олардың шығу тегінің күра- 

мының қызметтік белгілері әртүрлілігі соншалықты, үқсас 

руларды барлық нәсілдерден және осіресе, тығыз байланыс- 

қан оқшау түрпаттар мен бір нәсілдің болімдерінен табуға 

болады. Әлеуметтік мәнділікке ие бола отырып түқым қуалау 

ерекшелікгерінін мөдени бағалылығы да бар, мысалы, нәсілдік 

кемсітушіліктің барлық жағдайдарында немесе ерекше да- 

рынды  жанүяның  үрім-бүтағы  модениетке  осы  секілді 

қалыптастырушы осер етуін айтуға болыды.  Мэдениет фор- 

маларын таза биологиялық фактор ретінде түсіндіруге үмты- 

лушылык сэтсіздікке үшырайды.

Келесі  бір  ғылыми  бағыт  бүл  түрлердің  географиялык 

жағдайылармен  байланысын анықтайды.  Бүл  мәселелерге 

Карл Риттер, Гюйо,  Ратцель,  Видаль де ла Блаш, Жан Брюн 

оз еңбектерін арнады. Антропологтың коз қарасы бойыша 

олардың әрекеттері қанағатсыз болып қалды.  Мэдени омір 

коптеген маңызды жағдайларда,  созсіз,  географиялык жаг- 

дайлармен шектеледі. Арктикадағы витаминге бай 

азы к тьіН  

жоқ  болуы  немесе  оңтүстік Африка  кеңістікгеріндегі тас- 

тың болмауы,  шолдегі судың жетімсіздігі -  ең болмаса осЫ 

жалпыга белгілі факторларды алганның озінде — олар адаМ' 

зат тіршілігіне белгілі бір шекгеулер енгізеді.  Екінші жагЫ'

256

нан белгілі бір мәдениеттің көптеген нақты белгілері тиімді 

географиялық жағдайларға байланысты екенін оңай дөлел- 

деуге  болады.  Бүл,  әсіресе,  алғашқы қоғамға қарағанда та­

биги ресурстарды қолдану дәрежесі үлкен жетістіктерге жет­

кен казіргі өркениетге анық байқалады, сонымен қатар біздің 

өркениепің мысалында алғанда географиялық артықшылык 

мэдени жағдайлар бүл жерден ең коп пайда алуға мүмкіндік 

туғызатын жерлерде жақсы көрінеді.  Отын ретінде тас көмір 

қодцану, корлардың қорлануы, бағалы мәдендерді өндіру және 

өндеу, ағаигган қағаз дайындау жэне т.с.с. — мүның барлығы 

біздің сыртқы ортаға деген қатынасымызды өзгертті. Алға- 

щқы адамньщ табиғи қорларды шектеулі қолдануы және ша- 

гын өнертабыс ауқымында барынша үлкен жетістікгерге жетуі 

оның өміріне сыртқы ортаның әсері біздің заманымыздағы 

сияқты белгілеуші болмағандығьша таңдануға болмайды. Та­

биги орта осыган дейін қолданысқа түсіп кеткен мэдени дағ- 

дылардың дамуын ынталандырады да, бірақ оның өзінің ту- 

дырушы  күші  болмайды.  Қүнарлы  топырақ  өздігінен  жер 

шаруашылығын тудырмайды, кеме жүзуге ыңгайлы су флот- 

ты  тудырмайды,  орманның  коп  болуы  ағаигган  жасалган 

үйлердің көшесіне  айналмайды.  Бірақ ауылшаруашылыгы, 

су жолы жөне сәулет өнері бар жерлерде олардьщ дамуы ын- 

таландьірылады және бір жагынан географиялық жагдайлар- 

мен бағытгалады.  Бүл ойды одан  өрмен дамытсақ,  бір гана 

географиялық жагдай халықтардың мәдени деңгейіне байла­

нысты мәдениетке әр түрлі эсер етеді. Жылқының бар екенін 

білмеген үндістер, жылқыны білетін басқаларга қараганда біздің 

мемлекетіміздің  шыгыс  жазықтыгын  басқаша  меңгерген; 

ауылшаруашалық, малшаруашылық, ондірістік мекендерге де 

табиги жагдайлар оз кезегінде эртүрлі эсер еткен.

Мэдениетті  географиялық орта түрғысынан пайымдау 

негізсіз,  себебі біз географиялық жагдайларга тікелей бай­

ланысты  туындаған  бірде  бір  мәдениетті  білмейміз;  бізге 

белгілі мэдениеттің барлыгына олардың, белгілі бір дәреже- 

Де ӘССР етуі жайлы гана айтуга болады. Тайпаның географи- 

ильіқ орналасуы — мысалы, кедергісіз копжақты озге мэде- 

ниеттермен коршілес байланыс мүмкіндігі немесе керісінше 

ЖетУі Қиын аудандарда шектеулі тіршілік ету — мәдениеттің 

Дамуына сөзсіз эсер етеді,  себебі сыртқы эсер,  іс жүзіндегі 

өне зиятты іс-әрекеттің жаңа багыттарын игеру маңызды 

әДени  алгышарттары  қызметін  атқара  алады.  Бірақ

257

кеңістіктік қатынастар бүған дейінгі мәдени үрдіске жата­

тын, сондықтан да ол географиялық жағдайлармен шектед- 

мейтін қарыс-қатынас мүмкіндігін жасайды.

Мэдени дамудың экономикалық пайымдаулары геогра- 

фиялықтан алые кеткен жоқ.  Морганның әлеуметтік үйым- 

дастырулар мен экономикалық жағдайларды байланыстыру 

жөніндегі ертерекгегі әрекеттері қате болып шықты; кейінгі 

шыққан мэдени формаларды тек қана экономикадан шыға- 

руға  бағытталған  осыдан  аз  уақыт  бүрынғы  түжырым  да 

айтарлықтай табыс өкелген жок.  Эрине,  мэдениет геогра- 

фиялық жағдайларға қарағанда экономикалық жағдайлар- 

мен  тығыз  байланыста  болып  табылады,  —  оның  негізгі 

себептерінің бірі экономиканың мәдени өмірдің бөлігі ретіңде 

болуы.  Бірақ бүл жағдайлар себерпші ғана емес,  себептеуші 

олшемдер. Экономикалық омірде адамды егінші немесе хат- 

шы  етіп  ештеңе  жасай  алмайды.  Адамзат  әрекетінің  бүл 

түрлері осімдік жэне жануар өлемімен қатынасынан алған 

тэжірибеден дамып экономикалық жағдайларға жанамалай 

эсер етеді.  Күрделі элеуметтік формаларды, діни көзқарас- 

тар мен коркем стильдерді экономикалық қажеттіліктерден 

шығару бүдан да күрделі.  Қоғамдық өмірдің бүл саласында 

өртүрлі ділдік қатынастар себепші болып табылады.  Эконо- 

микалык жағдайлар, еш күмэнсіз, бүл қатынатардың жүзе- 

ге асуын қиындата не жеңілдете отырып анықтайды. Коркем 

іс-эрекетке уақыт жоқ жерде өнер гүлдене алмайды, онердің 

келетін жері жоқ,  арнайы  колігі жоқ  ал  көшпелі  омір мол 

байлықтың қорлануына кедергі жасайды.  Керісінше дема- 

лыс пен отырықшы тіршілік өндірістік дамуды ынталанды- 

рады,  ал соның нөтижесінде,  онер пайда болып,  біртіндеп 

дамиды, бірақ оздігінен жаңа өндіріс те, өнердегі жаңа коркем 

стиль де пайда болмайды.

Сонымен мэдени кірігудің жалпы зандарын 

а н ы қ т а у ғ а  

бағьпталған біздің талпьшыстарымыздьщ шағьш нэтижелерін 

іс-жүзінде  анықтауға  болады.  Біз  дін  мен  өнердің 

т ы ғ ы з  

байланысынта болатындығына сене аламыз, бірақ олардын; 

салыстырмалы зерттеуі корсете алады, онер — діни көзқара- 

сты  корсете  алатын  эдістердің  бірі  ғана,  ал  бүл  ең  бағалЫ 

байқау емес.  Кейбір жағдайларда өнердегі діннің маңызды- 

лығы жаңа аса жоғары стильдің пайда болуына алып келеді 

немесе керісінше, шебердің үқьшсыздығының себебі болыП 

танылады (мысалы, алдын ала үзаққа созылмайтын бүйым-

258

дарды колданумен байланысты). Басқа мысаддарда діни идея- 

ларды көркемдеп суреттеуге тыйым салынады.  Соған қара- 

мастан өнер мен діннің ықпалдастығындағы өрбір мысалдан 

біз маңызды әлеуметтік белгіні көруге хұқықтымыз.  Әлеу- 

меттік  үйымдастыру  мен  өндірістік  іс-әрекет  жайында  да 

соны айта аламыз.  Олардың қатынастарының барлық саты- 

сын камтитын жалпымәнді заң жоқ.  Қарапайым өндірістер 

күрделі типті үйымдармен бірігіп жүмыс істесе жөне кері- 

сінше,  еңбек бөлісу әр түрлі жүмыстармен шүғылданатын 

тайпаларға тән.  Осыдан  белгілі  бір айырмашылықтар  мен 

қарқынды  өндірістегі  еңбек  бөлудің  жалпы  сүраныстары 

өзекті қажеттілікке айналады деген қорынды шығады.  Бір 

сөзбен  айтқанда,  қисынсыз  кең  жалпылаулар  мәдени 

ықпалдастықтызерттеудің  жалпы  орнына  айналады  деген 

қауіптілік бар.

Коп жағдайларда бүл тарихи гылым ретінде әлеуметтік 

ғылымдардың  (әсіресе  антропологияның)  ерекшелігімен 

түсіндіріледі. Geisteswissenschaften [өлеуметгік пәндер (нем.)] 

ерекшелендіретін белгісі деп жекелікке ерекше коңіл аудару 

болып  есептеледі,  зерттеудің  басты  мақсаты  болып  жеке 

қүбылыстарда ашылатын көптік байланыс талдауы табыла­

ды.  Жалпы  зандылықтардың  болуы  осы  пондермен  озара 

байланыссыз қүбылыс қатарлары жалпы қасиеттерді айқ- 

ындалатын жерлерде белгіленеді; осы зандылықтардың кез- 

келгенінің іс-орекеті осындай  қасиеттермен бірігетін топ- 

тармен шектеледі. Негізінде алганда бүл Geisteswissenschaften 

қатысты гана емес, сонымен қатар арнайы түрлермен шүгыл- 

данатын бүкіл гылымдарга да өділетті болып табылады. Ас- 

трономның  назары  физика  мен  химияның  жалпы  занды- 

лықтарына емес,  нақтылы орын, қозгалыстар мен жүлдыз- 

Дар қүрылысына арнайы багытгалған.  Геолог жер қабаттары 

мен қыртыстарының жылжуымен айналысады жөне ол қай- 

таланып түратьш қүбылыстармен бетпе-бет кездескенде гана 

оның заңдылықтары жөнінде айтады.  Әңгіме оның қанша- 

лықты қорытындылайтындыгында емес, оның бүкіл жаса- 

Ған  қорытындылары  нақтылы жоне  арнайы  формалармен 

байланысты екендігінде.  Әлеуметтік гылымдар жонінде де 

осындай.  Біздін бірінші мівдетіміз  -  қүбылыстардың тал- 

Дануы.  Біз нақтылы формаларга қаншалықты берік сүйен- 

Сек, біз қорытындыларымыз да соншалықты салмақты бо­

лады. Міне неге өлеумеггік қүбылыстарды әрбір қогам үшін

259

қызмет ететін және оның қүрылымы мен тарихын түсінді- 

ретін  зандылықтардың  түйық  жүйесімен  үштастыру бізге 

ешқандай үміт үялатпайды.

Мүндай  қорытынды  бізді  басқа  әдістану  мәселесіңе 

жетедейді.

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: