ЛаРДа  бүл мүмкінді болып отыр, қайткенменде оте қиьш түрде,  371 кейбір кездерде бүл тіпті мүмкінді емес анықтауы. 365

Сол азанденің өздерін айтсақта, мысалға. “Кейбір жоғар- 

ғы ақсүйектер өкілдеріне өз туған қыздарына үйленуге бо­

лады” дегендей бекітім (136.), дүрыс емес,  әйтпесе патціа- 

лы қ өулеттің барлық мүшелеріне — ал бүл мындаған адам­

дар  —  өз  туған  қыздарымен  жақын  қатынаста  бірге  түру 

рүқсат етіледі — егерде олар осыны қаласа, бірақта мүндай 

неке  қиюлар  занды  түрде  жүре  ме  — бүл  олі  үлкен  сүрақ. 

Келесіде  (226, 239) азанде деп мынадай халықтар арасында 

атайды, егерде оларда өулеттің “дерекгері жоқ” болса; бірақта 

Селигмендер  (500-501  б.)  сөйкесті  кестеге  бүкіл  керекті 

мөліметгі беріп отырады.  Расында да,  бүл жайда бір наз бар 

секілді, қайткенмен Селигмеңдер жазады, “азанделерде өулет- 

тер  — легион”  деп.  Мен  қателі дерекнамалардың басқа да 

мысалдарының  талайын  келтірер  едім,  дегенмен  азандеге 

байланысты біреуін ғана айта кетейін.  Бүл жолы мен Мер- 

доктың ізбасарларының біреуін үзінділейін, д-р Хортонды. 

Д-р Кеббен,  оның мақаласынан мен бүл үзіндіні шығарып 

отырмьгн, былай деп айтады, кітапта квазишындықтьщ копте­

ген  мысалдарын  табуға  болады  және  соңғы  айтылғанның 

әйгілі кішкене жобасы ретінде азанде туралы келесі бекітім 

келеді.  Селигмендерді  келтіріп  (516  б.),  корсетілген  автор 

айтады, еуропалық басқаруга түскеннен бастап азанде дейді, 

некеде түрмайтьш адамдар арасындагы жыныстық қатынас- 

тар жазаға келтірілмеді (оңгіме негізінде күйеуге шықпаған 

қыздар туралы болды).  Бүл бекітімге негіз болған дерекна- 

ма айтылмайды; сонымен қатар,  ол мәнмәтіннен тыс келті- 

ріліп  отыр,  ал  одан  анықталып  отырганы  Селигмендердің 

осы халық туралы жазған замандарда осындай некеден тыс 

жыныстық қатынастыр адюльтер больш саналған, не деген­

мен қыздардың басым копшілігі,  некелік жасқа жете келе 

қүкы қты  түрде  күйеуге  ш ы ққан  болып  саналған  (азанде- 

лердің ой-пікірінше).  Мен мойындауым керек,  мүндай де- 

ректермен қолдану тәсілі әлдеқайда қанағаттаны емес деп. 

Түйіндіде айту керек, профессор Мердоктың өлеуметтік эво- 

люциясының  жіктелу  үлгісі  менің  ойымша  түсінікке  ко- 

нымды емес сияқты,  қанша дегенмен мен анықтап түсіну 

үшін аз еместей күш жүмсадым.

Профессор Мердоктың еңбегі жарыққа шықканға 

д е й ін  

Мак-Леннаның кітабыньщ жарияланганьшан бері 48 жыл өтгі. 

Сүрауға  мәнді  болушы  еді,  әлеуметтік  антропология  бүкіл 

өлем колеміңде институггарды салысгыру арқыяы, кейде стати-

стиканы пайдала, жалпы зандарды орнату үшін жузжылдық- 

хай  эрекетінің  нөтижесінде  бүгінгі  күнге  не  тапты.  Менің 

көзкарасымша,  бүл  үлы  еңбек өте  аз  ғана  осындай  сенімді 

^эне жалпымағьшалы деп ойлауға болатьш нәтижелерді әкедді. 

Тура осьшдай ой-пікірді басқа да ғалымдар үстанатыны, соңғы 

уакытга жасалып жатқан әрекетгерден айқьшдалады, бүл әре- 

кетгер  салыстырмалы  әдістің  әлдеде  қаталдау  қолдануына 

көзделінген, ал өдіс аз гана сүрақтармен, қоғамдардьщ әйтеуір 

бір түрі немесе сол және басқасымен бір уақытта,  зерттеуді 

шектетудің арқасында жетіп табылады. Жалпы мойындау бой­

ынша, мүндай шектетілулер озінің жеке қиыншылықтарын 

тудырады: мысалы, егер бірғана қүрылымдық түрдің қоғам- 

дарын  салыстыра  берсек,  онда  бүларда  зор  мөдениеттік 

айырмашылықтар байқалар еді;  ал егерде зерттеліп жатқан 

қогамдар бір мәдениетгік таралу аймағы дейтін бір жерге ғана 

жататын болса, онда олар бір-бірінен әлде-қайда ерекшеленетін 

еді қүрылымы бойынша.  Салыстырылып жатқан қоғамдар 

қүрылым, мэдениет және географиялық орта жагынан кара- 

ганда коптеген үқсастықтарымен байқалып жатса, нақтылы 

және бақылайтын салыстыруга әлдеқайда қолайлы мүмкін- 

діқцер туады. Мүндай салыстыру статистикалық түргыга кара- 

ганда  онімді  болар  еді.  Дегенмен  тіпті  бүл  жайда  да  біздің 

айтылып  жатқан  қиындықтардың  кейбірлері де  сақталып 

жатады, соның ішінде деректердің олшемдестік еместігі мен 

бара-барлық емесгігі.

Дюркгейм этнографиялық жадыгатгармен жүмыс істеудің 

бүл рәсімін тәуір коретін, бүл алынып жатқан нәтижелердің 

әлдеқайда нақтылыгын қамтамасыз етеді дейтін, бүкіл әлем- 

нен мәліметтерді ойланбай жинақтаганнан горі — жиісінде 

нақтылы емес, мәнмәтіннен жүлыньш алынған жэне сынды 

түрде  тексеруге  қол  жеткізбейді.  Бүл  сүрақта  ол  шамасы 

өзінің үстазы Фюстель де Куланжаның үлгісіне ерген болар. 

Оның Орталық Австралия байыргаларының дінін  зерттеуі 

осьшдай түрғыға әлдеқайда қолайлы жагдайларда салыстыр­

малы өдістің сондай шекгеулі түрде қолдану мысалы ретінде 

өзін керсетеді. Эскимостар туралы Мосс очеркісі мен Херцтің 

өлім туралы түсінікке  арналған  еңбегі жонінде тап  сондай 

Да  айтуға  болады.  Біздің  елде  осындай түргы  мысалдарын 

Мейннің  индоеуропалықтардың  қүқы қты қ  институтгары 

туралы  зерттеуінде  жэне  Робертсон  Смиттің  семиттердегі 

ҚҮрбаншалу мен  әлеуметтік қүрылым туралы жүмысында 

табу болады.

367

Біздің кейбірлеріміз — профессор Шапера, профессор Эг- 

ган, жөне де басқа ғалымдар (соның ішінде мен де), — 

соңғы 

кезде өз көлемімен шектеулі осындай өнімді салыстырмалы 

зерттеулердің жүргізу қажетгігін керек дедік, себебі, көбіңде 

осылардан  пайдалы  нәтижелерді  күтуге  болады деп  ойла- 

дық.  Профессор  Ш апера  сол  немесе  басқа  географиялық 

аймақмен зерттеуді шектеуін жон көрді,  мүнда ол ең алды­

мен өзінің осындай түрді ең өйгілі зерттеулерін,  нақты айт- 

қанда  Онтүстік А фриканы,  жүргізген  таралу  аймақты ой­

лап еді. Даусызды,  зерттеудің аймақтылық шектелуі орын- 

ды,  егерде  аймақтың  халықтардың  туыстық  мәдениетгері 

бар болса (туыстық тілмен және сол сияқтыларымен). Бірақта 

сол аймаққа ол келмеуші еді, негізінде менің жүмыс істеген 

жерімде, нақты айтқанда халықтар арасындагы мәдениеттік 

пен  әлеуметтік  айырмашылықтар  оте  зор  болып  келетін 

Оңтүстік  Суданда.  М үндағы  бір  аймақтық  жерде  тиісті 

іріктеу жасау  қаж ет-ақ  еді  — мысалы,  зерттеуге  нилоттық 

халықтарды таңдап  алса,  — бірақта,  менің  анықтап  білге- 

німше, тіпті оларда өнімді  салыстыру үшін өте әртүрлілеу 

топ  болып  келеді  екен  табигаттық  орта,  мэдениет  жөне 

тарих түрғыларынан Караганда; ал деректердің салыстырыл- 

маушылығы  мен  жетіспеушілігі  қандайда  болса  маңызды 

нөтижелердің жетістігін тағьща әлдеқайда сенімсізді етеді. 

Тіпті,  мен тек солтүстік (көбірек белгілі) нилоттық халық- 

тарды салыстыру әрекетін жасағанымда да, маған ешқандай 

да корреляцияларды орнату мүмкінді болмады,  олар менің 

ойымша керегінше маңызды болар еді. Және  негізінде айт- 

са,  мен  мүндай  салыстыру түрі өте  көпті  береді деп  ойла- 

маймын,  әдістің  озі  қанш алы қты   керемет болсада.  Менің 

пікірімше, ол түрлердің қарапайым саралауынан  артық көп 

нәрсені беруі екі талай;  ал соңғысы тарихи қорытындыларға 

алып келері айқын болар,  бірақ табиғиғылымдық зандарды 

орнатуга  емес  тек,  осы  үш ін  антропологгар,  айта  кетсек, 

салыстырмалы әдіспен пайдаланады.  Осындай мақсат кел­

ген  сайын  қаталдау түрде  қойылды,  Монтескьеден бастап 

(немесе, егерде кажет болса,  Конттан) бүгінгі күнмен аяктай 

келе. Көбірек анық больш ол Радклиф-Браунньщ бара-барлы 

этнографиялық деректермен күшейтілмеген әдістемелік ой- 

пікірлерінде айтылып откен.  Мердок болса, бүл мақсат ста- 

тистикалық  түргының  көмегімен  жетілген  деп  белгіледі, 

әлеуметгік үйымдардың элементтері “оздерінің жеке табиғи

368

зандаРьшен  катал  келісімде  болуда,  таң  қалдырарлығы  аз 

ем е ст ей , 

тек  физикадағы  атомның  немесе  биологиядағы 

гендердін өзгеруі мен қиыстырулары бағынатын қаталдық- 

хы 

а й т п а ғ а н д а ” 

(183 б.; сонымен қатар 259, 283 б.  қараңыз).

Салыстырмалы  әдісті  қолдануға  қойылган  көрсетілулі 

ш ек теулер  

зерттеушіге қарастырудағы жадығатты расында 

да мәнді бақылау берді, дегенмен сонымен бірге айта кету 

керек, зерттеуде неғұрлым азырақ оқиғалар қарастырылса, 

соғұрлым корреляция тек ассоциация,  қисынды байланыс 

немесе қызмет ететін  озаратәуелділік деп қателі қабылдан- 

ған адамгершілікті келісімдіктен ғана түрмайды деген сенім- 

ділік аз  болып келеді.  Мысал келтірелік.  Профессор  Глак- 

манның мақтауға түратын көтеріліс пен басқа да қақтығыс 

түрлері  патшалық үйдің үстемдігін  сақтауга қызмет етеді, 

ал  неке  түрақтылығы  әлеуметтік  қүрылымның  түрімен 

белгіленеді деген дәлелдеу әрекеттерінде  айтылмай кеткен 

уөж бар екені байқалады,  ол мынадан түрады,  егерде оның 

жазып жатқан қоғамдарда жагдай тура осындай болса,  — ал 

мен сенімді емеспін бүл осындай екенін, тіпті сол жақында 

оған осы бекітім атаулы, түрлендірілген форманы алсақ та — 

онда осыдан шыгатын қорытындылар жалпымаңызды болу 

керек. Әйтпесе,  басқаша қалай дәлелдеуге болады,  үйғары- 

латын корреляциялар маңызды екенін?  Менің козқарасым- 

ша, біз айтулы қорытындылар каролишілер арасьшдағы билік 

үшін күресті жоне қазіргі Англия немесе Испаниядагы ажы- 

расу деңгейін түсіндірмейді деп беісітіп айтуымызға себебіміз 

бар. Толық сірә,  осындай рет-жосықтың комегімен жалпы 

заңды орнату мүмкін емес.  Дюркгейм мен  Мосстың өлеу- 

меттанымдық занды орнатуга бір жақсы өткізілген ізденісті 

тәжірибе  жеткілікті деген  бекітімі,  әлеуметтік  антрополо- 

гия-да  қөз жеткізерліктей  болмады.  Болжамды түжырым- 

Дап  айтуга  —  ия,  жеткілікті;  занды  орнату  үшін  —  жоқ, 

егерде “заң” деп есептелмейтіндігі жоқ жалпылауды түсінсе. 

Егерде, жалпы түжырымга келіспейтін бір нақтылы мысал- 

ДЫ  таба  қойса,  оны  сол  заматында-ақ  қабылдамау  қажет, 

немесе  қайтадан  түжырымдауға  шыгару  керек;  ал  мүндай 

Мысалдарды білу  үшін  алысқа  бармаса да  болады.  Осыны 

ескере отырып, толық қүқықпен бекітіп айтуға болады, кіші- 

Көлемді  салыстырмалы  зерттеулер  кобірек  жемісті  болып 

Шьіқты кенді статистикалық зерттеулермен салыстырғанда. 

Тіпті,  өрі қарай барып айтуга болады,  танымдық жағынан

369

нақты қоғамды өнімді зертгеу өдцеқайда тиімді болуы мүмкін 

деп,  әдебиетгі зерттеуде қүрылған барлығында салыстыруға 

қарағанда, себебі ейткені далалы байқауларда тексеруге жеңід 

түсетін теорияны сондай қаталдықпен әдебиетті зерттеудің 

көмегімен  тексеру  сирек  мүмкінді.  Бүл  әркімге  де  анық 

болар,  кім осымен өзінің тәжірибесінде  кездестірсе.  Зерт- 

теушіге сол немесе басқа проблеманы шешуге қажеггі ақпа- 

рат, әдебиетте жеткіліксіздеу болуы жай кезде мынадай жаг­

дайга байланысты,  қолданудағы этнографиялық есеп беру- 

лер тиісті проблема әлі түжырымдалып шықпаған кездерде 

жазылғандықтан.  Осыган  мысал  ретінде  М алиновский 

қызметті болып келеді. Тробриандық аралдарда ол далалық 

зерттеулерді  жүргізіп  откен  соң,  салыстырмалы  әдіс  про- 

блемасымен бәріде одан аз емес ойлануда болды.  Сонда да 

мынадай  сүрақ шығаруға  болады,  оның тробриандық ин- 

ституттар туралы жазуы олеуметтік антропология дамуына 

үлкенірек  қүндылыгы  барболып  келеді,  оның  алдындағы 

болган кеудемсоктығы бар салыстырмалы зерттеулерге кара- 

ганда,  себебі ойткені ол коптеген олеметганулық жалпылау- 

лардан  ештеңе  қалдырган  жоқ,  олар  кезінде  гылымда  үс- 

темдік еткен де жоне сонымен қоса әлі де табанды тырысып 

жатқандар. Оданда бетер, мынадай бекітіммен дауласу киын 

болар еді (айтылса ол егерде), сол кезден бері жетілген кобірек 

маңыздылы нотижелер осындай нақтылы зерттеулердің ар- 

қасында алынды,  ал салыстырмалы зертеудің жогарыда біз 

қарастырган түрінің арқасында емес.  Ж әне де бүл  осіресе 

соңгылы далалық зерттеулерге қатысты деп шамалауга бо­

лады,  оларда  отіп  жататыны,  ол  зерттеуге  салып  жатқан 

қогамы бар антрополог жататын,  қогамды есепбермеушілі 

салыстыру емес, ал екі қарапайым қогамды салыстыру және 

сол зерттеушінің жеке омірлік тожірибесін қүрайтындардан 

артық келетін омірдің екі сипаты мен ойлану тәсілін салыс­

тыру болып келеді.

Дегенмен расында да,  бір қауіп бар,  егерде откен ш ақ- 

тың теоретикалық капиталы таусылып болып жатса,  біздің 

ғылымымыз  жекеленген  этнографиялы қ  зерттеулердің 

жүйелілі  қатарларына  болініп  кетуі  мүмкін.  Осындай  бо­

лып қалса,  әлеуметтік антропологияга дербес гылыми пөн 

ретінде ешқандай да орын қалмайды.  Радклиф-Браун сал- 

мақты проблеманы котерді, былай деп жазганда, “жүйелілікгі 

салыстырмалы зерттеулердің ж оқ кезінде антропологияны

370

оның тарихнама мен этнографияға азу каупі төніп түр” деп. 

Онын  не  айтқысы  келіп  түрғаны  ап-анықты.  Дегенмен, 

менін пікірімше, ол мына дәлелге назарын жеткілікті аудар- 

мады, антропологиялық зерттеулер бірнеше басқаша бағыт- 

та дамығанына,  оның әдебиеттік салыстырмалы зерттеудің 

таныс  болған  сол  түріне  қарағанда,  жөне  де  осыны  өзі, 

өмірінің соңғы жылдарында, мысалға, іс жүзінде жүргізгенді. 

Эдебиетгік зерттеулер мен барлық жерде тәжірибелі әдіс деп 

(дегенмен, мүмкінді, онша нақты емес) (experimental method) 

атап  жүрген  өдіске  жол  беретін.  Бүл  әдіс,  әрине,  кейбір 

ретінде салыстырмалы болып  келеді,  себебі,  басқалай  әдіс 

болмайды да,  бірақта ол түрлігімен  шамалы ерекшеленеді; 

ол табиғи ғылымдарда қабылданған көдімгі салыстырмалы 

рәсімдерге көбірек сэйкес болып көрінеді маған.  Әдебиетті 

салыстырмалы зерттеуден  ізденіс тәжірибелі дала  зерттеу- 

леріне бүрылу -  біздің жүзжылдыгымыздың өлеуметгік ан- 

тропологиясында болған ең маңызды өзгерістердің бірі. Мен, 

мысалы,  азанделердегі сиқырлық туралы  кітапты жаздым. 

Басқа ғылымдар  өткізулері мүмкін,  ал  кейбірлер өткізіпте 

қойған, басқа қоғамдардағы сиқырлықты зертгеулерін, сойтіп 

осымен айтуға болады,  менің жасалған қорытындыларым- 

нан қайсысы жалпымәнділі деп мойындалады, ал қайсысы — 

тек азанде немесе басқа бір қоғамдарға  сенімді жөне дәйек- 

телген болып  (байқаулар мен пайымдаулар егер дүрыс бо­

лып келген жагдайда) мойындалуы мүмкін.  Егерде осы та- 

қырып бойынша жеткілікті зерттеулер өткізулі болган бол­

са,  онда біз жалпы қорытындыларга келуші едік, дегенмен 

мен оларга өмбебаптылы зандар мәртебесін беруге болады 

деп санамаймын да. Зерттеудің басқадай бір жарамды росімін 

мен кормей түрмын.  Сонымен қатар,  еске сақтау қажет, ол 

өзінің жемісін тек сол кезде океледі, егерде әрбір зерттеуші 

басқалармен шыгарылған болжамдарды біле білсе, жоне олар­

ды тексеруге  озір  болса,  ал  Клакхон  секілді  оларды  озінің 

жүмысында қабылдамай ж оққа шыгармаса, ол озінің нава- 

холардагы сиқырлыкты зертгеуінде менің алғашқы зертгеуімді 

Қабылдамай қойған.  Менің тәжірибемдегі тағы бір мысалды 

келтіруге рүқсат етіңіздер.  Мен азандені зерттеуге кіріскенім- 

Де, коп үзамай анықталды, олардың сиқыры коп күбылыс- 

тарда (соның ішінде, дуалау мен миф жагынан да Караган­

да) тробриандық сиқырдан олдеқайда ерекшеленеді екен, ал 

тробриандық сиқырдың сипатгылы ерекшеліктері Малинов-

371

скиймен жазылған болатын. Сол кезде менде болжам пайда 

болды,  бүл айырмашылықтар сол қоғамдарда кабьиіданған 

сиқырды үйренудің ортүрлі ережелерімен түсіндірілген бола 

алады деген.  Бүл оте шекгеулі болжам болған; дүрыспа ол — 

мен білмеймін, дегенмен кез келген дала зерттеушісіне оны 

тексеру оте  оңайға  түсер  еді,  менің  оны  айтып  кеткеннен 

кейін откен 30 жыл аралыгында.  Менің білуімше,  бірде-бір 

дала  зерттеушісі  осы  кезге  дейін  оны  тексеріске  алмаған. 

Түсінікгі әрине, үлкен жетістіктерді күтіп қажеті ж оқ,  әрбір 

зерттеу бүрындары шығарылған болжамдарды ескеру аркы­

лы өткізілмейінше егерде,  нақты айтқанда олардың раста- 

луына,  қабылдамауына немесе түрлендіруіне багытталмай- 

ды.  М ен  болжамдауга  жақы нмы н,  кең  жалпылауларга 

түспей-ақ,  нақ осындай кіші проблемаларды  шешуге өре- 

кетгенгенде, біз ілгерілікке жете аламыз:  бірте-бірте,  қадам 

сайын,  бірақ этнографиялық дәлелдерге нық тірекпен.

Сөйтіп  міне,  мен  бірте-бірте тамамдауға жақындадым. 

Мен ойлаймын, ешкімде дауласа қоймас, олеуметтік антро­

пологияда ешқандай да басқа әдіс жоқ, сол немесе басқалай 

формада  көрініп  шыға  алатын  бақылау,  саралау ж әне  са- 

лыс-тырудан басқа, дегенге.  Мүны аксиома ретінде қабыл- 

дауга болады.  Бүл әдіс негізінде,  Монтескье қолданғаннан, 

және соңгы кездегі Радклиф-Браун мен басқа авторлардың 

ол туралы айтып жатқаннан ештеңесімен ерекшеленбейді. 

Бірақ,  сол  “L  ‘esprit de lois”*  кітабы жазылганнан  бері  200 

жыл  өтті,  содан  біз  тагыда  сүрауга  қүқықтымыз,  осы  зор 

мерзімде салыстырмалы одістің комегімен қандай жетістікке 

ие болдык.  Әрине де, жеткеннің оте көбісі емесі заңдардың 

мөртебесіне үміттене алады,  зандармен салыстыра алатын- 

дарын осы екі жүзжылдықта табиги гылымдарда жете алуға 

мүм кінді  болды.  Біз  мүлдем  сол  Кондорсе  естірткен 

tnathematique sociale**-re де жақындаған жоқпыз,  не  Конт 

сенгендей,  methode  historique***  (салыстырмалы  өдістің) 

комегімен  ашылуы  мүмкін,  жүйелілік  пен  бірге  күнкоріс 

зандарына да жакындамадық.  Әдіс сенімділікгі арттыратьШ 

қорытьшдыларды әкелмеді.

Себептері неде екен?  Барлық  ғылымдарда  әдіс  бірдей-

*  Зандардың  рухы  туралың  (фр.).

**  Әлеуметтік  математикаң(фр.).

***  Тарихтық  әдіс  (фр.).

372

ак;  олаР  бір-бірінен  тек техникалық  түрде  ерекшеленеді, 

феномендердің  әртүрлі  түрлілігі  әрқандай  түрғыда  талап 

еткеніне қарай.  Онда неге әлеуметтік ғылымдар дамуда сон- 

щалықты артта қалды.  Кейде айтып жатады,  біз әлеуметтік 

өмірДІН зандарын орната алар едік, егерде көбірек және жақ- 

сырак зертгелудегі дөлелдерді біліп жатсақ деп, ал сол уақытга 

ясағдай  мүлдем  керісінше  болуда.  Антропологтарға  қара- 

пайым институтгар жөнінде алыпсатарлыққа бару жеңіл бо­

латын,  олар  туралы  ештеңе  де  белгісіз  кезде.  Бүгінде  бүл 

ондай жеңілге түспейді, қайткенмеңДе әрқашанда төжірибелі 

зерггеуші-кәсіпқойлар беретін дәледцер табыльш жатады, олар 

кез келген жалпы теорияны даулап тастай алады.  Мүнда біз 

тарихнамадан  кейбір  нәрсеге  үйрене  аламыз.  Коллингвуд 

айтып кеткендей, тарихшы-позитнвтілер былай ойлауға жа- 

қын,  долелдердің жеткілікті  саны  жиналып  болганнан-ақ 

тарихтың заңдарында орната беруге болады,  бірақта, жаңа 

дәледерді үйіп-төгіп жинауга рахаттанып кірісіп кетіп, олар 

акырында зандар туралы түгелінше үмытып кетеді.

Зерттелудегі феномендердің күрделігі — әлеуметтік ан- 

ропологияның  жай  ілгерілеуінің  тагы  бір  себебі.  Өзінің 

көпсөйлегіштігіне қарамастан, гылыми өдістің анық түсінігін 

білетін,  Конт айтқан бізге,  гылымның сатылы багынысты- 

лыгында әрқайсысы орнатыла алады тек сол уақытга, егер­

де  төментүрушы  ғылым  ны қ  іргеге  ие  болып  жатса,  деп. 

Қанша дегенмен, элеуметгану, гылымның патшайымы,  са­

тылы  багыныстылыгының  ең төбесінде  болгандықтан,  ол 

соңынан пайда болады,  сондықтан психология,  немесе ол 

оны  атағандай,  церебралдық  физиология  дамуын  күтуге 

тиісті.  Ғылымдардың дамуының мүндай — бір басында ма­

тематика, екінші басында элеуметгану орналасқан, — жүйелі- 

лік болып келетін себебі, зертгелудегі феномендер, біз бага- 

на бойынша жогары жылжыган сайын, күрделілей түседі.

Сонда,  әлеуметтанумен зерттелінетін феномендер — ең 

күрделілері болып келеді да. Сондықтан біз мойындауымыз 

керек,  гылымдардың күрделігі жогары болган сайын, олар- 

Дьің 

қагидасы соншалықты ортақтық дәреженің аздауына 

Ие болады.  Бүл расында да,  тіпті ең қарапайым халықтар- 

Дьщ ең 

көдімгі институттары да акылга сиымсызды күрделі 

болуы мүмкін,  ал әсерін тигізудегі дәлелдер — соншалықты 

көпсанды  және  өртүрлі  болып  келе  алады,  тіпті  төуелсіз 

өзгерістілер  арасында  корреляцияларды  боліп шыгару өте

373

қиы нға  түсіп  жатады,  егерде,  мүндайлар  бар  деп  ойласа 

әрине.  Бірақ бүл әлі толық түсіндірмейді,  неге  әлеумеггік 

антропология,  соңгы  бірнеше  онжылдықтарда  өткізілген 

зертгеулердің коптігіне қарамастан, оте томен деңгейдегі жал- 

пылаудан басқа үлкеңдеу ештеңеге жетпегені. Сонымен қатар 

айтуға  болады,  — жөне  сирек  емес  айтылып  жатты,  — та­

биги  гылымдар ізденісті тожірибе жүргізуге мүмкіндіктері 

бар деп,  ал сол кезде біз мүндай мүмкіндіксіз қалган бола- 

тынбыз. Бірақ мьшаны да айтуға болады, ізденісті тәжірибеге 

қол  жеткізе  алатындары  барлық  гылымдар  емес,  ал  егер 

жеткізе алса, тек оте шекгеулі дөрежеде гана; оданда бетер, 

егерде тіпті біз лабораторлық зерттеулермен пайдалана ал- 

масақта,  дегенмен  бақылау  үшін  ашылган  қогамның  кең 

спекгрі мен институттардьщ тарихы, бақыланбайтын больш 

келседе, бізге ізденісті тәжірибе болып көрінеді.  Одан баск- 

ада,  ізденісті төжірибенің салмақты көрінісі біздің де дала- 

лы қ жүмысымызда бар. Даусыз, басқа да себептерді келтіруге 

болады,  олардың негізінде салыстырмалы одіс өте  белгісіз 

мақсаттарда пайдаланылганы,  жоне,  салыстыру нысанасы 

болып жиісінде  салттар мен  “заттар”  болғандыгы жатады, 

ал сапа немесе қасиет арасындагы саналы қатынастар емес. 

Осының  бөрін тепе-тенді  түрде  айтып  шыгуы  үшін  болек 

дәріс қажет болар еді.

Бірақта бүл қиындықтар мен кемшілікгер, оларды өрқай- 

сысын  болек,  әлде  барлыгын  бірге  алса  да,  олар  сонда да 

неге ойлаганнан сонша азын іске асыра алдық дегенге сен- 

діретін түсініктеме  бермейді.  Өте ожарлық болмайма екен 

(дегенмен, екі өлім болмас, ал біреуінен қүтылмас) озге сүрақ 

қойылса — егер озіміз іздеудегі әлеуметтанулық зандардың 

бар  болуын  біз  мүмкін  етсек,  шындылыққа  сонша  үзақ 

қабылданып  келген  мүмкін  дегендік  — өздерін  органика­

лы к  емес  жэне  органикалык  гылымдармен  зерттелінетін- 

дерден  бір  мүлдем  артық  келетін  өлеуметтік қүбылыс  бо­

лып көрсетпейме екен, соншалықты артық, тіпті не салыс­

тырмалы, не басқалай да әдіс бізді осы гылымдардың заңда- 

рымен салыстыруга келетін жалпылауларды түжырымдауга 

келтіре алмайтындай.  Бізге қүндылықтармен, сезімдермен, 

мақсаттармен, ерікпен,  санамен, тандаумен және де кездей- 

соқ тарихтық жагдайлармен жүмыс істеуге тура келеді.  Рас, 

кейбір әлеуметтік үдерістер саналы байқаудан тыс және тіпп 

үгынудан  тыс  тіршілік ете  алады,  мысалы тілдер  (мүмкін,

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: