*  “Тілдер,  оларда  біркүрделі  сөздер  басым  болып  келеді”  —  Аудар-

ал кейбір жерлерімен бір-бірінен ерекшеленуі тиіс. Демек, 

салыстыруларды  өткізудің  міндетті  түрде  алдында  болып 

келетін біліктілік,  оның негізгісі ретінде қандай өлшемдер 

тандалынып  алынатынына  қарайды.  Әртүрлі  өлшемдерді 

пайдаланғанда қорытындылар әртүрлі болып келеді.

Бүл жерде мен тек тамаша және кеңінен білімді голлан- 

дык өлеуметтанушының есімін С.  Р,  Штейнмецті еске сала 

кетемін,  ол  өткен  жүзжылдықтың  аяғында  қоғамдар  мен 

бүкіл  әлемнің  мәдениеттерін  салыстыруды  тағьща  солай 

әрекетгенді, сонда үмітгенгені сандылы талдау жасау аркы­

лы маңызды қорытындыларға жетермін деу.  Ш тейнмецтің 

өзіне  мүмкінді  болды  деп  айтуға  болмайды,  — тіпті  оның 

әйгілі «Ethnologische Studien zurersten Entwicklung der StrafeH 

(1894)  еңбегінде де,  қарапайым қоғамдардағы кек алу мен 

қанды араздық салтгарды зерттеуден өзі түратын, -  қанша 

зор еңбекпен ол этнологиялық өдебиеттен жинап алған осы 

жадығаттан белгілі маңызды арақатынас шығарып алынуы 

мүмкін.  Бүл  осы  жадығаттарға да  зерттеу жүргізген  оның 

шәкірттеріне де сөтті болмады. Осындай зерггеулердің біреуін, 

ағылшын тілінде жарияланып шыққан, біз қарастырып өтеміз. 

Нибордың “Қүлдық онеркәсіптік жүйе ретінде” еңбегі, ал­

гаш per 1900 жылы басылып шыққан, осындай зертгеулердің 

жобасы ретінде болып келеді өзі. Автор дәлелінше, ол қара- 

стыратын қүлдық түрі Калифорнияның солтүстік жағалау 

аудандарында  омір  сүретін  аңшылар  мен  балықшыларда 

мүлдем ж оқ  (Калифорнияның солтүстік жағалау ауданда­

рында  омір  сүретін  индейістерді  есепке  алмағанда,  мүнда 

омірдің ерекше жағдайлары қалыптасқан, негізінде тамақ- 

тың баршылығында) және малшылы халықтарда (себебі бүл 

халықтарға қүлдық еңбек ешқандай да артық болушылық- 

ты  әкелмес  еді,  қайта  керісінше  зардаптар  болуы  мүмкін 

еді).  Іспеттес түрде,  ол сол жақта да табылып жатқан жоқ, 

неткенмен  мүнда да тіршілікті қамтамасыз  етуге  капитал- 

Дың бар болуы қажет (мысалы, эскимостардағы шаналар мен 

арба тартатын итгерді) жене де бос жерлердің қолдануға жоқ 

Жерде (Мүхиттықтьщ аралдарының көпшілігіне тен), ейтпесе 

Қорды қанауға қажетті капиталдан айырылған немесе қор- 

ларды қанай алатындай қорлары ж оқ адамдар,  басқаларға 

Жүмыс істеуге межбүр болады.  Мүндай жағдайларда ерікті 

еҢбек орын  алады жене жеке түрде межбүрлеуге  қажеттік 

Жоқ,  бірақ  сол  уақытта  ер  адамның  еңбегі  озі мен  отбасы

357

үшін  күнкөріске  жеткілікті  болып  жатса,  оның  басқаға 

жүмыс істеуді мәжбүрлеу үшін күштің қолдану қажеттілігі 

туындайды.  Нибордың зерттеуінің негізгі тақырыбы осын­

дай, және де оның көзқарасы бойынша Англия мен Герма- 

нияның экономикалық тарихьш зертгеуінен шығатьш қоры- 

тындыларда осындай-ақ. Дегенмен де, барлық ескі пробле- 

малар  осында  да  шығып  жатады:  деректердің  сенімсіздігі 

(әйткенмен  де  автор  олармен  өте  үқыпты  қолданатынын 

макүлдауға  болады);  түсініктерді  анықтаудың  күрделігі, 

соның  ішінде  қүлдық пен  басыбайлылықты айыру қиын- 

дьны; жөне, қайтадан-ақ, білікгілік қиындығы, әйтпесе қан- 

ш алы қты   заңдылы  К алиф орнияны ң  мөдени  дамыған 

индейістері  мен  австралиялық  байырғыларды  бір  тапқа 

келістіру?  Біз тағы бір рет назарымызды мынаған аударуы- 

мыз керек, зерттелудегі дәлелдер қаншалықты күрделі екенін, 

немесе, басқаша айтқанда, қаншалықты коп санды дөлелдер 

ойынға бой үрғызылған, және де соның ішінде көбісі эко- 

номикалық болып келмейді,  (мүны толығымен Нибордың 

озі мойындап отыр). Біле түра осыны, күдікті, қүлдық пен 

экономикалық жайдың арасында себебті байланыс бар деп 

бекітіп айтуға бола ма екен.  Егерде жагымсыз мысалды алса, 

онда  римдік  қүлдығының  тарихьг  да  Нибордың  жасаған 

қорытындыларын растамайды, дегенмен дәлелдер бүл жаг­

дайда  онша  анық  та  емес.  Сондагысы,  коп  нәрсе  әлі  де 

анықтауды  қажет етеді,  сойтіп тағыда  осы  қорытындылар 

бізге күткеннен басқа ештеңені бермейтіндігін айтуға тура 

келеді.  Дегенмен  де,  сірә,  айта  кеткен  жон,  егер  қүлдың 

ешқандай пайдасы жоқ болса оларды қолданбаган.

Нибордың трактатының бір артықшылдыгы мынада, ол 

М ак-Леннан мен Спенсердегі дәлелдердің пайымдауларын 

бүрмалайтын эволюциялық мүмкіндерді жіберуден ол үстам- 

дық еткендігінде. Нибор ашық түрде жария етеді, оның эко- 

номикалық біліктілігі -  немесе, дүрысырақ айтқанда,  био- 

номиялық*  -  түрлері даму сатьгларының біреуін емес жағ- 

дайлардың  біреуін  зерттеу  үшін  өзірленген.  Дәл  осындай

* 

Бионимикалық  -   қауымдастықтықтың  өмір  тіршілігін  үстаушы- 

мен байланысты, табиғаттық жадығатты қолданатынды формаларға жасап 

шығару  үдерісін  түтасты  үйымдастырумен  байланысты,  ал  бүл  форма­

лар  қауымдастық  пен  оны  қүрайтын  жеке  адамдарды  сақтауға  жэне 

үдайы  ондіруді  қамтамасыз  ету  үшін.

358

болып Хобхауспен бірге (оның есімімен сол лекция аталын- 

ған), Уилер жөне  Гинсбергпен бірге жарияланған кітап ту­

ралы да  айтылар.  Бүл  кітап  жарыққа  1915  жылы  ш ыққан 

жөне  «Жадығатты  мэдениет  жене  қарапайым  түрғын  ха- 

лықтың өлеуметтік институггары. Ара-қатынас төжірибесің 

(“The  Material  Culture  and  Social  Institutions  of the  Simpler 

peoples. An Essay in Correlation”). Бүл экономикалык(кеңінен 

ойлағанда), ең алдымен биономикалық, жағдайлармен жене 

кейбір әлеуметтік институтгар араларында сөйкестікгі орна- 

тудың жаңа әрекеті болатын. Жүмыс сол арнада да істелген, 

Нибор зерттеуіндей, бірақта әлдеқайда кеңіректеу сүрақтар 

шеңберін қамтиды.  Бүл зерттеу 600-ден астам халықтардың 

жадығаттарынан  жасалынып  ш ыққан  және  ең  аз  белгілі 

Naturmenschen*-HeH бастап тарихи өркениетгердің пайда болу 

басына дейінгі кезенді орап алып шықты.  Келесі қорытын- 

дылар  жасалынды:  экономикалық даму  үйымдастырылған 

басқарудың және жариялы қүқықтың дамуымен бірге жүріп 

келетіні  туралы  анық  куөліктер  бар;  матрилинейлік  пен 

матрилокальдік түтасымен аңшылар қоғамдарында бірнеше 

басымырақ,  патрилинейлік  пен  патрилокальдік  малшылар 

қоғамдарында  анық  басымды  болып  келеді,  ал  аграрлық 

қоғамдарда матрилинейлік пен патрилинейлік үстанымдары 

шамамен бір-бірін тендестіреді, сонда болатьшы, сандар ауыл- 

шаруашылық экономика мен матриархат жүйесінің арасын- 

дағы болжалайтын байланысты растамайды да; қалындыққа 

қалыңмалды  беру  шарттылы  неке  қиюы  экономикалық 

мөдениеттің өсуіне қарай салмақ алып жатқаны анық байка- 

лады, жене де көбінесе малшылық жайға үқсасты аграрлыққа 

Караганда; полигамия салты өнеркәсіп дамуымен бірге тара- 

лып жатыр жене таралу шыңына малшылық жайда жетуде; 

барлық қарапайым қоғамдарда  өйелге бағынышты орыңда 

болуы  сипаттылы,  дегенмен  де  аграрлық  қоғамдарда  бүл 

бірнешеге төуірлеу аңшылықтыларга қарағанда, ал сондағы 

малшылық қогамдарда басқаларға қарағанда белгілі түрде на- 

Шар;  үйымдастырылған  согыстар  дамуын  өнеркөсіп  пен 

өлеуметтік үйымдардьщ тұтас  осуімен бірге алады;  ал оны- 

мен әртүрлі еріксіз еңбек формаларының (қүлдық пен бай- 

бастылық)  дамуы  және  ақсүйектілердің  осуі  байланысты;

*  Байырғы  халықтар  (нем.).

359

“анық” каннибализмнің өріс алуы тек аймақтық болып келетіңі 

рас-ақ, бірақ мәдениетік емес; инфантицидтің іс жүзіңдеіісі 

мөдениеттің  дамуымен  бірге  өшуге  бой  үра  бастайды,  бүд 

малшылық тогггарда өдцеқайда анық  байқалады; жерді қауым- 

дық түрде иелік ету үстанымы мәдениеттің төмеңгі сатысьщ- 

да басымды келеді және малшылық халықтардан шамалы гана 

басымдылығын сақтауда.

Мен бүкіл өз қүрметімді осы керемет кітаптың авторла- 

рына білдіргім келеді,  өсіресе не үшін,  олар дәйектелмеген 

бекітулерді айтып отыруға жоне олардьщ болжамдарына қай- 

шылы келетін дәлелдерге,  бүл тек ескіліктер деген сылтау- 

мен, елемеуге өрекеттенбегендері үшін; сонымен қатар мен 

олардьщ жеткен нәтижелері олардьщ соган жету үшін жүмса- 

ған еңбектерін ақтайды деп ойламаймын.  Менің өзіме  бір 

кездерде осындай есептермен байланысты қиындықтармен 

кездесуге тура келген;  мағлүматтар шашыраңқылы, толық 

емес жөне сенімсізді болды (тіпті  1888 жылдан бастап  1915 

жылға  дейінгі  жинақталған  жуйелілеу  мағлүматтармен 

бүгінде оте сақ түрде пайдаланған жон), және де зерттелуге 

шынына  келгенде  онша  белгісіздеу  халықтар  кіргізілген. 

Оған қоса,  кеңінен зерттеу авторларға қолданылып жатқан 

деректердің  сапалығын  керекті  түрде  бақылауға  мүрша 

бермейтін.  Егерде айта кетсе,  соның ішінде,  менің зерттеп 

жатқан жағымды,  — нақты айтқанда Орталық Африканың 

азандасы туралы,  — онда кітаптың авторларына  бүл жайда 

негізгі беделді болып отырған Ш вейнфурт,  бірақ негізінде 

ол  ондай  емес;  нәтижесінде,  азанда  туралы  өзі  айтқандай 

осы «ньям-ньямң, кестелерде әртүрлі атаулармен бірсе үшеу 

(азанда, ньям-ньям, адио) немесе тіпті торт (абандиа) әртүрлі 

халықтар ретінде, козге корініп жатады.  Ескі қиыншылық- 

тар мүмкінді болып шықты, олар салыстыру бірлігінің шы- 

ғуымен жэне сол немесе басқада институттар бір тапқа жа­

тады ма жөне де олардьщ бір этникалық шығу тегін келтіруге 

болама  екен  дегенмен  байланысты  болып  отыр.  Тағы  бір 

проблема басқа факторлардың қаншалықты өсері барын ба- 

галауынан  туындап  отыр  — әлеуметтік,  нәсілдік,  ортаньШ 

факторларьшан сияқты дегендей, — бүлар мьгнаны білу үшія 

қажетті,  мөдени  дамуының  жағдайымен  жэне  сол  немесе 

басқа да институттың болмаса салттың арасындагы статис- 

тикалық корреляцияларға қандай мағына берілуі мүмкін.

360

Авторлар осы қиьшшылықтар бар екендігіне көздері жетіп 

отырды,  сөйтіп  бірінші  парақтан-ақ  «сол  немесе  басқада 

ьінғайсыз дәлелге сүрініп жатпайтын өйтеуір бір әлеуметта- 

нулык түйіндеу бар болуы екі талайң6 екенін мойындайды. 

Мен  тағыда  айта  кеткім  келіп  отыр,  мүндай  зерттеулер, 

едеттегідей,  бірсе қызықты және пайдалы қорытындылар- 

мен аяқталады, бірақ олардьщ көбінде солай болары белгілі, — 

мысалы, экономикалық өсу мен басқарудың дамуы арасын­

да, күқық, әскери іс,  қүлдық, ақсүйектік сословиясы, жер­

ге деген жекедаралы мен сословиялық меншігі араларында 

айқын байланыс бар екенін, — немесе сондай кейбір маңыз- 

дылығы бола түра себептердің сырын ашпайтын корреляци- 

ялармен аяқталады, — мысалы, малшылық халықтарда әйел 

езгілік жагдайда болуда, патрилинейлік үстаным басымды, 

полигамия  өзінің  таралу  шыңына  жетеді,  ал  инфантицид 

пен каннибализм мүлдем байқалмайды-дерлік. Статистика- 

лык корреляция әдісі тек сүрақтар қоя алады, бірақ өзімен 

өзі оларға жауап бере алмайды.

Зор көлемді зертгеулерде салыстырмалы өдісті қолдану- 

дың статистикалық тәсілі біздің елде шеттетіліп қабылдан- 

бады,  ал  Голландияда  мүлдем  қолданудан  шыктыдерлік. 

Бірақ, Англияда зандарды немесе өмбебаптылыларды орна- 

ту мақсаты,  — басқаша  айтқанда  шығарып тасталғандары 

жоқ пайымдаулар, — Радклиф-Браун қоргап айтуын жалга- 

стырып  жатты,  біздің  гылымның  ең  қадірлі  және  ықпал 

етуші қызметшілерінің бірі;  сонымен қатар ол статистика- 

мен  пайдаланбаган,  жэне де  оньщ салыстырмалы  әдісінің 

болжамасы жалпымен іс жүзінде озін суреттеулік әдіске қайта 

оралуды қүрайтын. Мен өкінішті түрде айтуыма тура келеді, 

оның жазгандарының көбісіне  Штейнмец мерекелік алып- 

сатарлық деп атақ қойды,  ал  Нибор өзі оган қарсы үзілді- 

кесілді  қарсылық  білдіргенге  мысал  ретінде  қарастырды, 

басқаша айгқаңда осындай оны қолдап жататын суретгеулерді 

келесіде іздеуі бар сол немесе  басқа әлеуметтік феноменді 

ьіңғайлы түсіндіруге  ерікті  іс  жүзінде  ойлап табу,  және де 

°сы проблемага қатысты барлық қалган жадыгаттарды қол- 

Данбаганда.  Бірнеше қысқаша мысалдар келтірейін.  Өзінің 

еРТеректі “Оңтүстік Африкадагы ананың бауыры”  мақала- 

сьіңда ол,  бәлкім,  ескілік қағидасына қарсы шығып дүрыс 

1стеген болар,  бірақ оның позитивтік үлесі,  менің ойымша, 

°Ның үміттенетін  гылыми  зерттеу рәсімінің  сол  үлгісі  бо-

361

201-24

лып  келмейді.  Радклиф-Браун  сиблингтердің  барабарльіқ 

ұстанымы сияқты сәйкестігіне байланысты анасына дегең 

жылулық сезімі оның бауырына тарайтынын, ал әкесіне де­

ген қошеметтік сезімі оның қарындасы, не әпкесіне тарала- 

тынын  керсетуге  әрекеттенеді.  Бірақта  осы  мақалада  бұл 

сезімдердің таралу мүмкіндігін туыстық жүйенің негізімен 

(мысалы, анасының бауыры сонымен бірге өкесінің әйелінің 

бауыры болып келетіні), меншіктік қүқығымен, саясаттық 

билікпен, және т.б. байланыстыру әрекеті байқалмайды. Дә- 

лелдер арнайы тандалынады да аяғында бес суреттеулермен 

шектеледі (екі қогамдар туралы мәліметтердің шығу жерлері 

аталмайды),  ал әлемнің басқа халықтары назарға алынбай- 

ды, дегенмен бәрінінде әпке-қарындастардың үлдары мен 

аналардың  бауырлары  бар.  Ж ақында  д-р  Гуди  осы  кем- 

шіліктердің кейбіреулеріне көңіл аударды.  Мақалада бар ой- 

пікірлер бір мағналы шеңберден шықпайтын жағымсыздықты 

білдірткеннен  аспайды,  олар  басқа  қоғамдардан  алынған 

дөлелдік  мөліметтермен  расталмайды  да,  соның  ішінде, 

кейінінен Малиновскиймен жинақталынған тробриандық- 

тар туралы нақтырақ мағлүматгар да бар.  Басқа очеркте Рад- 

клиф-Браун (әлеуметтану мен тарих арасындагы қатынасқа 

деген көзқарасы оның, еске сала кету керек, Конт пен марк- 

систік теоретиктердің көзқарастарымен сәйкес келеді) бізге 

былай дейді, дінмен қабылданатын форма әлеуметтік қүры- 

лымның  формасымен  белгіленеді,  соның  салдарынан  біз, 

мысалы, ата-бабага табынуды линижділер жүйесі бар жер де 

кездестіруін  байқай  аламыз,  соның  ішінде  Қьггайда жөне 

ежелгі Римде.  Сонымен қатар  ата-бабага табынуы бар көп 

қогамдар бар,  бірақта тіпті  линиджділер жүйесі бар екенін 

білдіртетін іздер де жоқ; линиджділер жүйесінің әлде-қайда 

анық мысалын, мүмкін, сол мүсылмандар болып келетіндігі 

белгілі, араб-бәдуиндер болар. Тағы бір очеркте ол адамдар- 

дың  тіршілік  етуді  сақтап  отыру  негізінде  аңшылық  пен 

жинаушылыққа байланысты екенін бекітіп айтады, жануар­

лар мен өсімдіктер  “салттық қатынастардың”  нысаналары 

болып  жатады,  және  де  бүл  жалпы  заңның  жеке  оқигасы 

болуда, соган қараганда қогамньщ жадығаттық жэне рухани 

әл-ауқаттыгының маңызды магьшасы бар кез келген объекгі 

(немесе  оқиға),  “салттық  қатынастың”  нысанасы  болуды 

үрдіс  етеді.  Бірак бүл анығында дүрыс  емес,  егерде  “салт- 

тық қатынас” түсінігін кандай да болса ойдьщ айтулы нікірін

362

ясокка шығаратын эр түрлі назар деп ойламаса.  Менің ойы- 

ма жағымсыз мысалдардың талайы келіп жатыр, бірақ мен 

тек біреуін  ғана  келтіремін:  доктор  Нидхем  былай деп ха- 

барлады, пенандарда саголық пальмага деген салтгық қаты- 

сы деп атауға болатын епггеңеде жоқ, деееде соңғысы олар­

дьщ КҮН корісіне өте маңызды мағына болып келеді. Осын­

дай оңайлықпен орнатылған жалпы заң тотемизмге арнал- 

ған этнографиялық жадығаттың үлкен көлемін ж оққа шы- 

ғаруда, — әсіресе талқьшауға шығарылган тезиспен мүлдем 

келіспейгін африкалык жадығат. Айтулы тезис аграрлық жөне 

малшылык халықтардың мағлүматтарымен де күшейтілмейді. 

Тағы да бір қорытынды мысал: ол айтады, қай жерде қоғам- 

дар жартылы фратрияларға бөлінеді, соңғылары тендесіірілген 

оппозиция жайында болады, басқаша айтқанда «келісім мен 

келіспеушілік,  ынтымақтастық пен айырмашылық ретінде 

олармен белгіленетін  карсылық түрде  болады.  Біз сүрауға 

қүқықтымыз:  ал  мүлдем басқашалау болады ма екен?  Бүл 

ой-пікір өзі трюизм болып келеді, ол жартыларды (moieties) 

анықтаудың өзінде бар;  іс  жүзінде тура солай деп  кез кел­

ген басқа да әлеуметгік топ туралы да айтуға болады. Бірнеше 

арнайы таңдалынып  алынган  суреттеулермен  күшейтіліп 

отыратын осындай жалпылаулар бірсе  соншалықты ортақ 

болып келуі, қандай да болса мән-магынадан айырылдыру- 

да,  немесе  олардьщ  әлдеқайда  нақты рақ  қүрастырылған 

жерде -  олар оте түрақсыз эмпирикалық базада орын алуда 

жэне оларга қарсы келетін магл үматгарды қарастырудан шет- 

тетуде.  Бул жерде  мен  Кребердің элеуметтанушы  алдында 

турган ескі дилемма туралы сөздерін келтіргім келіп отыр: 

“ешкімде шығарып тасталған мағыналарды келістіре алмай- 

тындай  формуланы  ол  тапқан  заматында-ақ,  ол  негізінде 

соншалықгы қисындылықты, феномендерден соншалықты 

алые болып отыр екен, оны әрі қарай не істеу керек екенін 

ешкімде білмейді екен де”.

Егерде мундай болжамдар қаншалықты дәйектелген де­

ген сүрақты назарсыз қалдырсақ,  онда мәнісінде түсінікті, 

°лар қаншалықты кенді және әмбебаптылы болуга үмітгенсе, 

соншалықты бүл абстракциялар мүнарлы болып келеді.  Әрі 

Қарай әмбебаптылыққа деген кез келген наразылық өз та­

бигаты бойынша әлеуметтанулық емес, ал тарихтық немесе 

Пснхологиялық түсінікгемені талап етеді,  сойтіп ол үқсас- 

тьіқтарды емес,  айырмашылықтарды түсіндіру үшін тура-

363

тын сол әлеуметтанулық міндеттердің өзіне зиян келтіреді 

Мысалы,  егерде  сиқырлы ертегілерде,  олардың қызметтік 

қүрылымыньщ ой-пікірінше тақырыптардьщ қатал шектеулі 

саны ғана бар болса — немесе тіпті бір жалғыз ғана тақырып -  

сол осының бастапқы типология арқылы түсінікгемесі бара­

бар болуы екі талай,  егерде тек ертегілер,  бірдей  қүрылым- 

нан  түратындары,  әртүрлі  халықтарга  мүлдем  әртүрлі 

мәнісімен корінсе,  ал бүл сонымен  қатар дөлелдікгі қажет 

етеді.  Себепті түсініктеме қаншалықты әмбебаптылы болу­

ына  үміттенсе,  соншалықты  ол  жіңішкелі және  үстатпай- 

тын болып келеді, және де ол соншалықты озінің елеуметтік 

қүрамын жоғалтады.

Мен өлеуметгік антропологияға деген айырмашылықтар- 

дьщ маңыздылығын салыстырмалы пәнге айтқандай ерекше 

айтып кеткім келеді,  не дегенмен бүрын жай уақытга екпін 

үқсастықтарға койылушы еді (бүл “Алтын бүтақ” кітабында 

козге тура түседі) деп бекітіп айтуға болады, міне сол уақыт- 

та өлеуметтанулық түсініктемені нақ сол айырмашылықтар 

талап етеді.  Бүл сүрақ оте күрделі,  не дегенмен институттар 

кейбір қатынастарда үқсасты болу керек, басқаша бір аспек- 

тілерде бір-бірінен ерекшеленбей түрьш. Н ақ қазіргі уақьпта 

біз бүл проблемаға әрі қарай терендей беруге мүмкіншілігіміз 

жоқ.  Мен тек не туралы екенін корсете аламын бір мысал- 

дьщ комегімен. Біз жерортатеңіздік халықтарын зертгегенде, 

бізді шамасы олардың үқсастықтары емес қызықтыратьшы, 

нәсілдік,  географиялык,  психологиялық жене тарихи  фак- 

торлармен түсіндірілетіні, ал бір-бірінің араларындағы айыр- 

машылықтар қьізыктырады, қанша дегенмен оларға олеумет- 

танулық түсінікгеме жақьшырақ больш келер.  Ең алдымен 

біз мүнда мынадай сүрақпен бастаймыз,  гректер испандық- 

тар  мен  итальяндықтардан  қаншалықты  айырмашылықтЫ 

больш келеді, ал испандықтар — итальяндыктар мен гректер- 

ден.  Сойтіп  содан  кейін  ғана  бізді  олар  неге  соншалықтЫ 

айырмашылыкты больш келетіні қызықтырады.

Біздің  жаңа  гана  қарастырып  ш ыққан  салыстырмалы 

әдістің қолдану төсілі Америкада танымал болуда, жөне де 

кросс-мәдениетті козқарас ретінде аталуда қазіргі 

уакытга. 

Бүл козқарастың қолданудьщ әлдеқайда белгілі мысалы бо­

льш Мердоктың “Әлеуметтік қүрылым” (1949) кітабы келеді- 

Бүл кітаптың қанат жайған сыны оте коп уақыт талап етуіш 

еді,  бірақ,  менің  ойымша,  ол  оган  лайықты  емес.  ОнЫН

364

ісөҢІлсіЗДІ. саралаулары мен терминологиялық атаулардың, 

менін ойлауымша,  онша жоғары емес құндылықтары бар; 

ясәне 

де  егерде  ол  жиіліктік  пен  салттың  таралу  сүрақта- 

ында әйтеуір бір өлі қызмет ете алса, онда оның қорытын- 

дьілары жөніңце д-р Кеббенмен ынтымақтасып алып сүрауға 

болады: осының бәрі бекерге емес пе екен?  Сөйтіп осылай, 

мен Франц Штейнер,  профессор Шапер, д-р Нидхем жоне 

баска да сыншылардьщ бүл кітапқа берген багамен келісемін: 

ол кайшылықтарға толы, жэне де ешқандай дәлелді мағлү- 

матгармен  күшейтілмеген  бекітулер* мен  пікірлер  де  тола. 

250 коғамдарды қамтитын статистикалық зерттеу мынаны 

көрсетеді,  еске  түсіріліп  кеткен  кемшіліктерге  -   нашар 

ірікгеулерге, үстанымдардьщ жаман қүрастырылған тізбесіне, 

саралаудың  еркінді  және  тепе-тенді  емес  олшемдеріне  — 

дерекгердің шындыққа мүлдем үқсамайтын сыншылды еме- 

стеу қолдануы қосылады тагы жэне де. Сол  немесе басқа да 

халық туралы мәліметтер, ереже бойынша, әйтеуір бір автор- 

дан  алынады.  Ж ақсы,  жаман,  ешқандай  авторлар  -   және 

бірден көзге түсетіні,  тек ағылшынша жазатындары,  — бір 

үймеге жинақталады, нақтылы мағлүматтардың дерекнама- 

сы ретінде теңбе-тенді болған сияқты олар тура.  Мынадай 

жағдай да болады, тек бір ғана дерекнама,  оның қүндылы- 

ғын бағалауға ешқандай әрекетсіз-ақ, бірнеше халықтар ту­

ралы мәліметтерді алуға қолдалынады.  Егерде долелдіктер 

нашарлау және сенімсізді болып келсе, онда қорытындылар 

туралы қандай жақсылықтарды айтуға болады? Тек екі ғана 

мысал келтіремін. Бізге айтып жатыр, Судан кабабиштерінің 

арасында  «іслам дінін енгізуі экзогамияны бүзды,  өкесінің 

бауырының кьізымен неке қиюды басқадан үтымды етіпң 

(48 б.).  Бүл бекітім қандай деректермен шешіліп айтылған 

екен жэне автор сонымен нақты не айтқысы келді екен?

Әрі қарай мен тагы да азандаға назар аударамын,  не де­

генмен олар маган лакмустік қағаз болып қызмет етеді.  Осы 

Селигмендер халқын білім жагьшан беделді деп неге аламыз 

(бүларды мен жақсы көремін жөне де оларға үлкен қүрмет- 

пен қараймын), олар өзі ешқашанда азанде елінің өзінде де 

болтан емес, оньщ корші аудандарында да болган емес? Әрі- 

Де, кім де кім білгісі келсе азанденың немесе басқа халықтың 

Кестелер дерекнамасьша енгені туралы, онда кейбір жагдай- 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: