Қайсар — Рум шахы. Шəддəду

 530
531
SUMMARY
M.O. Auezov Institute of Literature and Arts, Ministry of Education, Republic 
of Kazakhstan is continuing activities on preparation and publishing of the volumes 
of twenty volume collection “Adebi zhadigerler” (“Literature monuments”) in the 
frame of the State program “Medeni Mura” (“Cultural heritage”). 
Fifth volume of the mentioned series includes the poem “Kutti bilik” (“Graceful 
knowledge”) of the well known Turkic poet, philosopher and scientist Usup Bala-
sugun (1017—1075).
Ethics-didactic poem “Kutti bilik” (“Graceful knowledge”) is an outstanding work 
of Turkic language literature of the medieval period. This is the fi rst original compo-
sition of Turkic language fi ction which includes philosophic analysis of the meaning 
of human life, responsibilities and norms of human behavior in the society.
“Kutti bilik” is not only political work but also a summary of knowledge in vari-
ous fi elds of science and culture of the medieval epoch, the poem includes sum-
mary of the material with philosophic understanding of the author’s life positions, 
human intention, place and role in the society. Balasagun’s work presents a wide 
system that highlights both issues of general philosophic character and life-practi-
cal, ethnical and esthetical aspects. 
Poem “Kutti bilik” became well known to the West countries thanks to the efforts 
of von Hammer-Purgstal the Austrian researcher of Oriental studies who found this 
manuscript in 1796 in Istambul and donated it to the Vienna library. First edition of 
the poem in German language was done in 1870 by the well known Oriental stud-
ies specialist G.Vamberi. The full volume of text of the poem was introduced by 
the well known researcher of Oriental and Turkic studies V.V.Radlov in 1890-1900. 
The fragments of the poem have been fi rst translated into Russian language by the 
researcher S.E.Malov. Free translation under the title “Science how to be happy” 
was done by N.Grebnev in 1971. In 1896 K.Kerimov has translated the poem into 
Uzbek language. R.R. Arat has done great job on critical understanding of the texts 
of all three manuscripts (Vienna, Cairo, Namangan) and has presented scientifi cally 
authentic text of the poem in 1947. In 1983 S.N.Ivanov has translated into Russian 
language the complete text of the poem under the title “Graceful knowledge”.
In 1986 the well known researcher, specialist of literary studies, poet, Doctor of 
Philology, professor A.K. Egeubaev (1950-2006) fi rst translated the poem “Kutad-
gu bilig” into Kazakh language. This translation of A.K. Egeubaev was republished 
in 1989 in Beijing and in 2006 in Almaty.
The book includes the detailed description of the nomads life and hunters life 
with the sayings, proverbs and pithy expressions. 
This volume is based on the last edition of “Kutadgu bilik” in Kazakh language 
(2006, translation, foreword and comments of A.K.Egeubaev) and according to the 
principles of the edition “Adebi zhadigerler” the volume has scientifi c supple-
ments which include the following: data on published text of the poem “Kutti bilik” 
and its various editions, brief historic- literary and textologic analysis of the poem; 
data on historical and religious fi gures, mythology personages of the literary works, 
whose names are mentioned in the text “kutti bilik”; vocabulary of the old Turkic, 
Arabic and Persian words, terms, geographic and astronomic names; list of used 
literature; summary in Russian and English.
РЕЗЮМЕ
Институт литературы и искусства им. М.О.Ауэзова Министерства 
образования и науки РК продолжает работу по подготовке и изданию очеред-
ных томов двадцатитомного сборника “Əдеби жəдігерлер” (“Литературные 
памятники”), издаваемого в рамках Государственный программы “Мəдени 
мұра” (“Культурное наследие”).
Пятый том данной серии включает в себя поэму “Құтты білік” видного 
тюркского поэта, мыслителя и ученого Юсуфа Баласагуна (1017—1075).
“Құтты білік” (“Благодатное знание”) — выдающееся произведение 
тюркоязычный литературы средневековья. Это — философское произ-
ведение, в котором анализируются смысл и значение человеческой жизни и 
определяются обязанности и нормы поведения человека в обществе. 
Поэма “Благодатное знание” Юсуфа Баласагуни является первым произ-
ведением классической тюркоязычной литературы. Это произведение — не 
только политический трактат: поэма включает в себя сумму знаний 
по различным областям науки, культуры эпохи средневековья. В ней 
рассматриваются проблемы смысла жизни, предназначения человека, его 
места и роли в мире. Поэма содержит детали быта кочевников и охотничьего 
обихода, где встречаются изречения, пословицы и крылатые выражения. 
Поэма “Кутадгу билиг” стала известна западному миру благодаря усилиям 
австрийского востоковеда фон Хаммер-Пургшталя, которому данная рукопись 
попала в 1796 году в Стамбуле и была подарена им Венской библиотеке. Пер-
вое издание на немецком языке было осуществлено известным востоковедом 
Г. Вамбери. В научный оборот текст поэмы был введен а полном объеме 
В.В.Радловым в 1891—1900 годах, представившем наряду с оригиналом 
перевод его на немецкий язык. На русский язык отрывки из поэмы впервые 
перевел известный ученый С.Е. Малов. Вольный перевод под названием 
“Наука быть счастливым” был осуществлен Н.Гребневым в 1977 году. 
К.Керимов перевел поэму на узбекский язык в 1896 году. Р.Р. Арат провел 
большую работу по критическому осмыслению текстов всех рукописей 
и представил в 1947 году научно достоверный свод поэмы. Под названием 
“Благодатное знание” полный текст “Кутадгу билиг” перевел на русский язык 
С.Н. Иванов в 1983 году. В 1986 году известный ученый-литературовед, поэт, 
доктор филологических наук, профессор А.К. Егеубаев (1950—2006) впервые 
перевел поэму “Кутадгу билиг” на казахский язык. 
Настоящий том подготовлен на основе последнего издания “Құтты білік” 
(2006, перевод, предисловие и комментарии А.К. Егеубаева) и в соответствии 
с принципами издания серии “Əдеби жəдігерлер”, снабжен научными 
приложениями, которые включают в себя сведения о публикуемом тексте 
поэмы и его различных изданиях, краткий историко-литературоведческий 
и текстологический анализ поэмы “Құтты білік”, данные об исторических 
и религиозных деятелях, мифологических персонажах, имена которых 
встречаются в тексте поэмы, словарь древнетюркских, арабских и 
персидских слов, а также астрономических и географических названий, 
список использован ной литературы, резюме на русском и английском 
языках.

 532
533
МАЗМҰНЫ
Түркі əлемінің ұлы мұрасы ................................................................................................ 7
І. Қарасөзбен жазылған кіріспе........................................................................................ 52
ІІ. Өлеңмен жазылған кіріспе .......................................................................................... 54
ІІІ. Тақырыптары ............................................................................................................... 59
1. Əзіз уа ұлы тəңірдің құдіреттілігі айтылады .......................................................... 63
2. Əлəйхис-сəлəм, құдіретті пайғамбар! ..................................................................... 65
3. Төрт сахабаның қасиеттері, құдіреті туралы айтылады ........................................ 66
4. Жарқын жаз, аса қадірлі ұлық Бұғрахан қасиеті айтылады .................................. 67
5. Жеті жұлдыз, он екі бұрұж туралы айтылады ........................................................ 71
6. Адам баласының қадір-қасиеті біліммен, ақылмен ек
ендігі айтылады ............... 73
7. Тіл өнерінің қасиет-сипаты мен пайда-зияны айтылады ...................................... 74
8. Кітап иесі өз құзырын айтады .................................................................................. 77
9. Iзгілік қылмақтың жақсылығы, пайдалары айтылады .......................................... 79
10. Білім, ақылдың қасиетін, пайдасын айтады ......................................................... 83
11. Кітапқа ат қойылуы жəне қарттық туралы айтады .............................................. 87
12. Сөз басы — Күнтуды Еліктің өзі ........................................................................... 91
13. Айтолдының Күнтуды Елікке қызметке келуі айтылады .................................... 95
14. Айт
олдының Күнтуды Еліктің қызметіне (құзырына) көрінуі айтылады ....... 105
15. Айтолды Елікке өзі Дəулет екенін айтады .......................................................... 107
16. Айтолды Елікке Дəулет сипатын əңгімелейді .................................................... 110
17. Күнтуды Елік Айтолдыға Əділдің сипаттарын айтады ................................... 118
18. Күнтуды Елік Айтолдыға əділдіктің сипатының қандай екендігін айтады ..... 120
19. Сөздің қадір-қасиеті һəм турашылдығы, шыншылдығы жайында .................. 131
20. Құттың құбылмалығы мен дəулеттің баянсыздығын əңгімелейді ................... 138
21. Айтолдының ұлы Өг
дүлмішке айтқан ақыл-өсиеті ........................................... 146
22. Айтолдының ұлы Өгдүлмішке өсиеті ................................................................. 154
23. Айтолдының Күнтуды Елікке аманат, өсиет жазып қалдырғаны 
жайлы айтылады ................................................................................................... 158
24. Күнтуды Еліктің Өгдүлмішті шақырғаны туралы айтылады .......................... 173
25. Өгдүлміштің Елікке жолығуы баяндалады ......................................................... 175
26. Өгдүлміштің Күнтуды Елікке қызметке кіруі айтылады ................................... 176
27. Өгдүлміш Елікке ақылдың қасиеті туралы əңгімелейді .................................. 195
28. Бектікке лайық бек қандай болуы керектігі айтылады ...................................... 201
29. Өгдүлміш уəзір қандай бо
лу керектігін айтады ................................................. 219
30. Өгдүлміш Елікке əскер басшылары, қолбасылар қандай болу керектігін
əңгімелейді ............................................................................................................ 225
31. Өгдүлміш Елікке ұлығ хажыбтыққа қандай ер керек екенін айтады ............... 237
32. Өгдүлміш Елікке қақпа басыға қандай ер керектігін айтады ........................... 244
33. Өгдүлміш Елікке елшілікке жіберуге қандай кісі керектігін айтады ............... 249
34. Өгдүлміш Елікке шежіреші-хатшылыққа қандай кісі керектігін айтады ........ 254
35. Өгдүлміш Елікк
е қазынашылыққа қандай кісі керек екенін айтады ............... 259
36. Өгдүлміш Елікке асбасшы /хан салар/ қандай болу керектігін айтады .......... 265
37. Өгдүлміш Елікке ыдысшы басшысы қандай болу керектігін айтады ............. 269
38. Өгдүлміш Елікке қызметшілердің хақы, бектердің парызы қандай болу 
керектігін айтады .................................................................................................. 275
39. Күнтуды Еліктің Одғұрмышқа хат жазып, жолдағаны айтылады .................... 291
40. Өгдүлміштің Одғұрмышқа баруы айтылады ...................................................... 298
41. Одғұрмыштың Өгдүлмішпен сұх
баттасқаны айтылады ................................... 300
42. Одғұрмыш Өгдүлмішке дүние айыптарын айтады ............................................ 314
43. Өгдүлміш Одғұрмышқа бұл дүниемен бірге о дүние қамын 
ойламақты айтады ................................................................................................. 323
44. Одғұрмыштың Елікке хат жазып жолдауы айтылады ....................................... 328
45. Күнтуды Еліктің Одғұрмышқа екінші хатты жазып, жолдауы айтылады ....... 340
46. Өгдүлміш пен Одғұрмыштың екінші қайтара əңгіме-сұхбат құрғаны айтылады .....345
47. Өгдүлміш Одғұрмышқа бектерге қызмет істеудің заңдары мен тəртіп-тəсілдері
туралы айтады ....................................................................................................... 349
48. Өгдүлміш сарайдағы қызметкерлермен қалай қарым-қатынас жасау туралы
айтады .................................................................................................................... 358
49. Өгдүлміш Одғұрмышқа қара халықпен қалай қатынасу керектігін айтады .... 368
50. Əулиелермен қатынасу жайы айтылады ........................................................... 369
51. Білгір, ғалым адамдармен қалай қатынасу керектігі айтылады........................ 369
52. Оташылармен қалай қатынасу керектігі айтылады .......................................... 370
53. Құшнаштармен (бақсы, балгер) қалай қатысу туралы айтылады..................... 371
55. Жұлдызшылармен қалай қатынасу туралы айтылады ....................................... 372
56. Ақындармен қалай қатынасу жөнінде айтылады ............................................... 373
57. Диқандармен (тарышылармен) қалай қатысу жайлы айтылады ...................... 373
58. Сатушылармен қалай қатысу айтылады.............................................................. 375
59. Малшылармен қалай қатысу айтылады .............................................................. 376
60. Шеберлермен (қолөнершілермен) қалай қатысу жөні айтылады ..................... 377
61. Кедей, пақырлармен қатысу жайлы айтылады ................................................... 378
62. Қандай əйел алу керектігі айтылады ................................................................... 378
63. Ұл-қыз туса, оларды қалай тəрбиелеу айтылады ............................................... 380
64. Қол астындағы қызметшілерді қалай ұст
ау жайы айтылады ............................ 382
65. Өгдүлміш Одғұрмышқа асқа (қонаққа) барудың салт-дəстүрлерін айтады .... 385
66. Өгдүлміш Одғұрмышқа асқа (дəмге) шақырмақ жөнін айтады ........................ 389
67. Одғұрмыш Өгдүлмішке бұл дүниеден жүз бұрып, барға қанағат етіп, о дүниеге
пейілді болу туралы айтады ................................................................................. 392
68. Күнтуды Еліктің Одғұрмышқа үшінші жолы шақырту жіберуі айтылады .... 408
69. Одғұрмыштың Өгдүлмішке таман келуі айтылады ........................................... 414
70. Күнтуды Еліктің О
дғұрмышпен көрісуі айтылады ............................................ 415
71. Одғұрмыштың Елікке ақыл-кеңес беруі айтылады............................................ 421
72. Өгдүлміш Елікке ел басқару заңын айтады ........................................................ 442
73. Өгдүлміштің текке өткен тірлікке ашынып, тəубаға келгендігі айтылады...... 453
74. Одғұрмыштың Өгдүлмішке кеңес беруі айтылады ............................................ 458
75. Адалдыққа — адалдық, кісілікке кісілік жасау туралы айтады ....................... 461
76. Одғұрмыштың науқастанып, Өгдүлмішті шақыртуы айтылады ...................... 472
77. Өгдүлміш Одғұрмышқа түс жору туралы айтады .............................................. 475
78. О
дғұрмыш Өгдүлмішке түс көргенін айтады ..................................................... 478
79. Өгдүлміштің Одғұрмыштың түсін жоруы айтылады ........................................ 478
80. Одғұрмыштың бұл түсті басқаша жорығаны айтылады ................................... 479
81. Одғұрмыштың Өгдүлмішке өсиет бергені айтылады ........................................ 481
82. Одғұрмыштың құмары Өгдүлмішке Одғұрмыштың өлімін естіртеді.............. 493

 534
535
83. Одғұрмыштың шəкіртінің Өгдүлмішке көңіл айтуы ......................................... 494
85. Еліктің Өгдүлмішке көңіл айтып жұбатуы ......................................................... 495
І. Жігіттікке ашынып, өкініп, қарттық хақында айтқандары...................................... 509
ІІ. Заманның бұзылғанын, достардың жафасын айтады ............................................. 511
ІІІ. Кітап иесі ұлығ Хажыб Жүсіп өзіне ақыл-кеңес береді ........................................ 514
Түсініктер ..................................................................................................................... 517
Пайдаланылған əдебиеттер ........................................................................................ 529
Резюме .......................................................................................................................... 530
Summary ....................................................................................................................... 531

жүктеу/скачать 1,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: