Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
-тұғын/-тын, -дағы/-да, -менен/-мен, -дүр/-ды
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| -тұғын/-тын, -дағы/-да, -менен/-мен, -дүр/-ды параллельдері
бар. Сонымен қатар бұл кезеңде бұрын жоқ (немесе жоққа тән) -ған соң шылауды тұлғаның -ғасын болып кірігіп ықшамдал- ған түрі көріне бастаған тәрізді: «Дәніккесін бұл шіркін Адал бір дәм жегізбес» (Үмбетей), «Күні суық болғасын, түні қайтсын» (Шал). Бірақ бұл трансформацияның болған- болмағандығын кесіп айту қиын, өйткені Үмбетей, Шал мұра- ларын ауызша жеткізушілер мұны қазіргі нормаға салып 173 айтулары да мүмкін: ған+соң мен -ғасын форматтары не өлең өлшеміне, не ұйқасқа келгенде бірдей түседі, олардың қайсысын келтіріп жырласа да, өзгеріс болмайды. XVIII ғасырдың әдеби үлгілері тілінде -лық - тан басқа -лы, -сыз, -шы, -қ/-ақ/-ек, - шылық/- шілік, -тай/тей, -кер/-гер, - еген, -улы, -шік, -шіл, - дас/- дес, -ша жұрнақты сөздер бар. Бірақ олардың қолданылу аялары тарлау. Мысалы, -шылық жұрнағымен келген сөз бірер ғана: кемшілік. Бұл кезде әлі де тіршілік, адамгершілік, жоқшылық сөздері қолданылмайды, олардың мағынасын тірлік, кісілік, кедейлік сөздері береді. -улы жұрнақты сөздер де аз (жортулы, ерттеулі, жазу- лы, көмулі). Парсы тілінің сөз жасаушы элементтерінен -кер, -гер (жұмыскер, азаткер, жауынгер), -зада (арамзада), -зат (адамзат) тұлғалары кездесе бастайды. Бірақ Шал ақынның қазіргі кезде жарияланып жатқан мұраларында: Жалшы жа- уынгер болар деп басылып жүрген өлең жолдарындағы жау- ынгер сөзі дұрыс оқылмаған (араб жазуынан) жәреуке деген сөз болу керек, өйткені контекске қарағанда, бұл жерде «жа- лынышты, жалтаң көз» деген мағынадағы жәреуке сөзі дұрыс келеді. Бұл сирек жұмсалатын сөз өзге үлгілерде де бар. Алдыңғы кезеңдермен салыстырғанда, көзге түсетін бір ерекшелік – есім тудыруда -у жұрнағының активтене бастауы: Алланың жазуы, дүниенің өлшеуі т.б. Грамматикалық тұлғалардың актив-пассивтігіне, өнімді- өнімсіздігіне назар аударсақ, әлі де алдыңғы кезеңдердегідей шаққа бейтарап қимыл-әрекетті білдіруде -ар жұрнақты есім- ше тұлғасының қолданылуы актив. Бұл әсіресе жыраулар тіліне тән. Сонымен бірге осы қызметте -а+ды тұлғасы да едеуір орын ала бастайды. Бұл көбінесе 11 буынды өлеңдер тілінде көзге түседі. Мысалы, Шал ақында: «Жақсы туған жолдасына болысады, Жаман туған ұрысына болысады». Бұл тармақтарды -ар жұрнақты тұлғамен де беруге болар еді: соңғы сөз бәрібір болысат түрінде үш буын болып айтылуға тиіс. Ауыспалы осы шақтың болымсыз түрін білдіретін -ман жұрнақты етістіктің қолданылуы әлі де өте актив, оның жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|