Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке»

33 
Yakka tartibda huquqbuzarlikning oldini olishdagi eng qiyin jarayon bu – 
psixologik tarbiyaviy ta’sir etish usullarini tanlash. Chunki har qanday yakka tartibda 
tarbiyaviy ta’sir etish o’ziga xos tarbiya usullarini qo’llashni talab qiladi[2.1. 32-bet]. 
Tarbiyaviy ishlarni olib borishda pedagog nazariyachilar ilmiy kuzatishlarining ham 
o’z o’rni bor, masalan, amaliyotdagi tarbiyaviy ishlarni olib boruvchi ichki ishlar 
organlarining xodimlari qo’llamayotgan usullarni nazariyachilar aniqlashlari va organ 
xodimlariga o’sha usullarni qo’llab ko’rishni tavsiya etishlari mumkin. 
Tarbiya tizimida ichki ishlar organlari xodimlarining pedagogik faoliyatini 
quyidagilarga bo’lib o’rganilsa, to’g’ri deb o’ylaymiz, ya’ni: 
1) shaxslarning psixikasiga og’zaki, yozma va texnik vositalar orqali ta’sir etish; 
2) shaxslarning intellektual darajasi va uni rivojlantirishga pedagogik faoliyatni 
yo’naltirish; 
3) shaxslarning xatti-harakatida tarbiyaga bo’ysuna bilish yoki bo’ysuna olmaslik 
harakatlarini ham o’rganib borish[6.1. 19-bet]. 
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Voyaga yetmaganlar ishlari 
bo’yicha komissiyalar faoliyatini takomillashtirish haqida»gi (2000 yil 27 sentyabr) 
qarorida yoshlarni ijtimoiy foydali mehnatga jalb etish, tarbiyalash, ular o’rtasida 
huquqbuzarlik va jinoyatchilikning oldini olishga mutasaddi bo’lgan o’zini o’zi 
boshqarish organlari, o’quv muassasalari va boshqa idoralarning faoliyatini 
muvofiqlashtiruvchi mahalliy hokimliklar huzuridagi mavjud komissiyalar o’z 
faoliyatini deyarli to’xtatib qo’yganligi[7.], ta’kidlab o’tiladi. Lekin o’zlarining 
ishlariga mas’uliyat bilan qarayotgan, burchlarini vijdonan ado etayotgan, o’zlarining 
faoliyatida, ya’ni voyaga yetmagan yoshlarning ongi, tafakkurini shakllantirish,
yuksaltirish, dunyoqarashini kengaytirish hamda huquqiy savodxonligini oshirishda 
ma’naviy va ma’rifiy ishlarni jonlantirayotgan ichki ishlar organlarining xodimlari 
ham kam emas. Bunday tadbirlarning o’zi yetarli emas, deb o’ylaymiz. Buning uchun 
esa o’zaro hamkorlik kerak bo’ladi, masalan, O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta 
maxsus ta’lim hamda Xalq ta’limi vazirliklari, respublika “Ma’naviyat va ma’rifat” 
kengashi, O’zbekiston Xotin-qizlar qo’mitasi, “Sog’lom avlod uchun”, “Kamolot” 
jamg’armalari, o’zini o’zi boshqarish organlari bilan bog’lanish kerak bo’ladi. Ichki 

34 
ishlar organlarining xodimlari yoshlar, o’smirlarni tarbiyalash va o’qitish ishlarining 
qanday amalga oshirilayotgani ustidan nazoratni kuchaytirsalargina o’zaro hamkorlik 
jarayonining 
samarasi va dolzarbligi yo’qolmaydi. 
Yakka tartibda huquqbuzarlikning oldini olishda va shaxslarga psixologik- 
pedagogik ta’sir etishda ichki ishlar organlari xodimlarining kasbiy jihatdan bunday 
tarbiyaviy faoliyatga tayyor emasliklari ham ularning tarbiyaviy ta’sir etish usullaridan 
to’la foydala olmasliklariga sabab bo’ladi. Bunday hol iloji boricha takrorlanmasligi 
kerak, agar yana takrorlansa, keyingi safar tashkil etiladigan tarbiyaviy profilaktik 
tadbirga fuqarolar kelmasliklari ham mumkin yoki kelganlarida ham ijobiy emas, balki 
salbiy fikr bilan qaytib ketadilar, o’zlarida tarbiyaning hech qanday ta’sir kuchini 
sezmaydilar.Bunday paytda tarbiyachi shaxs quyidagi xislatlarga ega bo’lishi kerak: 
bilimli bo’lish, notiqlik san’atini mukammal egallagan bo’lishi (auditoriyani o’ziga 
jalb qila olishi), hayotiy amaliy tajribaga ega bo’lishi, auditoriyaning kayfiyatini tez 
ilg’ay olishi.Yakka tartibdagi profilaktik tarbiyaviy ishlarni olib borishda kuzatish 
usuli juda qo’l keladi, chunki birinchi uchrashganlarida u doimo o’ziga xos, hech kim 
bilan tenglashtirib bo’lmaydigan shaxsdek tuyuladi[3. 184-bet]. Ichki ishlar 
organlarining xodimlari profilaktik tarbiyaviy ishlarni olib borishda ana shunday 
to’siqlarni yo’q qila olish san’atini egallaganliklari bilan ham ajralib turishlari lozim. 
Birinchidan, profilaktik tarbiyaviy ishlarni olib borishda obyekt bilan subyekt o’rtasida 
to’g’ridan-to’g’ri tarbiyaviy ta’sir etish ishlari olib boriladi, bunda dastlab, tarbiyaviy 
jarayon ataylab olib borilmayotgandek tuyuladi, lekin har qanday uchrashuv va 
tadbirning asosida o’ziga xos tarbiya, ta’sir etish hamda uning elementlari mavjud 
bo’ladi. 
Jinoyatlarning oldini olish ishlari ikki tomonlama – umumijtimoiy hamda 
kriminologik, ya’ni maxsus tashkil etilgan tadbirlar orqali olib boriladi. Yakka 
tartibdagi huquqbuzarliklarning oldini olishda va shaxslarga psixologik- pedagogik 
ta’sir etishda tarbiya obyekti doimo shaxslar, ularning ongi, psixologiyasi, sezgisi va 
axloqi bo’ladi, boshqacha aytganda, ichki ishlar organlari xodimlarining tarbiya 

35 
obyekti alohida shaxslar, bir guruh shaxslar, mehnat jamoalari, oilalar bo’lishi 
mumkin. Shu o’rinda aytish mumkinki, qadim- qadimdan tarbiyachilar o’rtasida 
tarbiyaviy ish olib bormoqchi bo’lsang, eng avvalo, kimga tarbiyaviy ta’sir etasan –
o’shani bilishing kerak, degan fikr bejiz aytilmagan. 
O’tkazilgan profilaktik tadbirlarning natijalarini, birinchidan, shaxsning ijtimoiy 
turmushida ijobiy o’zgarishlarning yuzaga kelishida; ikkinchidan, uning ijtimoiy 
faolligida; uchinchidan, shaxsning o’zi doimo faol bo’lib, boshqalarni ham faolikka 
jalb etishida ko’rishimiz mumkin. Yakka tartibda huquqbuzarlikning oldini olishda 
huquqiy bilimlar va umuman, huquqning o’rni o’zgacha. Masalan, jinoyatlar sodir 
etilishining oldini olishda huquq normalarini amaliyotda to’g’ri qo’llay olish nihoyatda 
muhim hisoblanadi, chunki huquq normalarini amaliyotda to’g’ri qo’llay olish tufayli 
shaxslarning axloqida ijobiylik yuzaga keladi. Bunday ijobiylik shaxsning jinoyat 
sodir qilishi yoki huquq normalarini buzishining oldini oladi. Hatto boshqalardan ham 
jinoyat yoki huquqbuzarlikni sodir etmaslikni talab qilish darajasigacha yetadi. “Har 
qanday aqlli odam kasalni tuzatishdan avval, kasal bo’lmaslikning harakatini 
qiladi”,degan mashhur hikmat jinoyatga qarshi kurashgandan ko’ra, sodir etilishi
mumkin bo’lgan jinoyatning oldini olgan yaxshi, degan fikrni tasdiqlaydi. Huquq 
normalari ijtimoiy faoliyatimizni tartibga solish bilan birga, u shaxslarni har qanday 
boshqa salbiy oqibatlardan ham himoya qiladi. Bu jamiyat rivojida o’ziga xos o’rin 
egallaydi, masalan, jinoiy jazoni o’tayotgan shaxslar, nafaqat aynan sodir etgan 
jinoyatlari uchun jazosini o’tayapmiz, deb o’ylaydilar, shuningdek, ular boshqa jinoyat 
sodir etmaslik, uni sodir etgan shaxsning qilmishi aslo kechirilmasligini ham anglab 
yetadilar. Jinoyat sodir etilishi va huquqbuzarlikning oldini olishda, nafaqat jinoyat 
huquqi, shuningdek, ma’muriy huquq, fuqarolik huquqi, intizom choralari turlaridan 
ham keng foydalaniladi[2. 2. 98-bet]. 
Huquqbuzarlikning oldini olishda amaldagi qonunlarning tarbiyaviy ahamiyati 
ham o’ziga xoslikni yuzaga keltiradi. Huquqiy bilimlarning shaxs ongiga ijobiy ta’sir 
etishi, bunday ijobiy ta’sir etishning natijalarini, ya’ni qonunga hurmat va shaxslarda 
qonunni buzmaslikning odat tusiga aylanganligida ko’rishimiz mumkin. Shaxs xizmat
faoliyatining ahamiyatini oshirish va ko’rsatishda huquq normalarining bugungi 

36 
kundagi ta’siri, jinoyatning oldini olish va sodir etilgan jinoyatlarning sabablarini 
aniqlash hamda ochib berish - doim eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. 
Yakka tartibdagi huquqbuzarliklarning oldini olish haqida Yu. V. Soloponovning 
fikriga qo’shilamiz, chunki uning fikri hayotdan olingan, ya’ni shaxsning 
sudlanganligi – bu uning uchun o’ziga xos sinov muddati hisoblanadi, chunki shaxs 
jazoni o’tab, o’zini erkin hayotga moslashganligini ko’rsata bilishi kerak[5.1.28-bet]. 
Bu fikr esa shaxsga ta’sir etishda o’ziga xos yakka tartibdagi profilaktika hisoblanadi. 
Ichki ishlar organlarining xodimlari, ayniqsa, profilaktika nozirlari profilaktik 
ishlarni jinoyat huquqi qonunlariga suyangan holda olib boradilar. Profilaktika 
vakillari jinoyatchilik va huquqbuzarlikka qarshi kurash usullarini tanlaydilar va 
tartibga soladilar. Shaxslarning sodir etadigan yakka tartibdagi huquqbuzarliklarining 
oldini olishda ma’muriy javobgarlik, ya’ni aybdorning ishini o’rtoqlik sudiga berish, 
jarima to’latish kabilar ham muhim hisoblanadi. Balog’at yoshiga yetmagan 
shaxslarning sodir etgan jinoyatlarini o’rganib, tahlil qilib, bunday shaxslarning 
huquqiy ongiga ijobiy ta’sir qilish yo’llarini izlash davr talabi bo’lib qolmoqda. 
O’zbekiston Respublikasida “Voyaga yetmaganlar ishlari bo’yicha komissiyalar” 
ning asosiy vazifalari qo’yidagilardan iborat: voyaga yetmaganlarning huquq va 
qonuniy manfaatlarini himoya qilish, ularning nazoratsiz, qarovsiz qolishi hamda ular 
o’rtasida sodir etilayotgan huquqbuzarlik va jinoyatlarning kelib chiqish sabablari, 
shart-sharoitlarini aniqlash va bartaraf etish choralarini amalga oshirish; davlat
idoralari, o’zini o’zi boshqarish organlari va jamoat tashkilotlarining voyaga 
yetmaganlarning nazoratsiz qolishi va huquqbuzarliklarning oldini olish masalalari 
yuzasidan faoliyatini muvofiqlashtirish[6.2. 27-bet]. 
Yuqorida to’xtalib o’tganimizdek, yakka tartibdagi huquqbuzarliklarning oldini 
olishda ma’muriy huquq normalari o’ziga xos o’rin tutadi, bunda shaxslarni ma’muriy
ogohlantirish va jazolash usullari muhim hisoblanadi. Eng asosiysi – shaxslarga 
ma’muriy-huquqiy normalarni qo’llash orqali ichkilikbozlikka, tekinxo’rlikka, 
shuningdek, jamoat tartibini saqlash va residiv jinoyatchilikka qarshi to’la ma’nodagi
kurash tadbirlarini amalga oshirish mumkin. 

37 
Shaxslarga nisbatan ma’muriy jazoni qo’llashning o’zi ularni har bir ishni 
kelgusida o’ylab qilishga majbur etadi. Shaxsga nisbatan ma’muriy jazo 
qo’llanilganidan keyin, u yana jinoyat sodir etsa, endi ma’muriy jazo emas, balki 
undan qattiqroq jazo qo’llaniladi. Qattiq jazoning qo’llanishi shaxs o’zining axloqini 
tuzatmaganidan, qilmishidan xulosa chiqarmaganidan dalolat beradi. Ma’muriy jazoni 
tayinlashning xavfli tomoni shundaki, jazolangan shaxs to’g’ri xulosa chiqarmay, 
kelgusida katta jinoyatlarning kelib chiqishiga ham sababchi bo’lishi mumkin. Yoshlar 
yakka tartibda sodir etiladigan huquqbuzarliklarning oldini olishda ularni 
mehnatsevarlik, sabr-toqat, sabot-matonat, do’stlik va birdamlik ruhida tarbiyalash 
juda muhim bo’lib, bu oila baxti hamda bola kelajagining mustahkam zaminidir. 
Shuning uchun ham har bir ota-ona o’z farzandini yoshligidan o’ziga mos ishlarga jalb 
qilishlari lozim. Ota-ona bolasining ishini ko’rib, uning qilgan mehnati oila uchun 
qanchalik foydali ekanligiga baho bersa, – deb yozadi M. Vosiqova, – bolani mehnat 
qilishga qiziqtiradi, bu ham rag’batlantirish, ham pedagogikada tarbiyaning bir turi 
hisoblanadi[5.2.34-bet]. Ba’zi ota-onalar tarbiyada o’ta qattiqqo’llikni qo’llab, 
farzandlariga yaxshi tarbiya bermoqchi bo’ladilar. Bu usul bilan ham bolalarni 
tarbiyalash to’g’ri emas, chunki bunday tarbiyalangan bolalar ota-onalarining mehri va 
erkinlikni sezmasliklari sababli, ko’pincha qo’pol muomalali va chehrasida kulgi 
bo’lmay, bemehr bo’lib yetishadilar, bolalarning bunday holatlari bilan jinoyatning 
o’rtasi bir qadamni tashkil etadi. 
Ichki ishlar organlari faoliyatida tarbiya jarayonining o’ziga xos qonuniyatlari 
mavjud. Ichki ishlar organlarining xodimlari o’zlarining jamoat tartibini saqlash 
faoliyatini tashkil qilishda mahoratli, tajribali pedagoglarning yordami va tajribasiga
muhtojdirlar. Ichki ishlar organlarining xodimlari yakka tartibdagi profilaktik
tadbirlardan tashqari, maktabda, bog’chada, bolalar uylarida ham o’ziga xos 
pedagogik- profilaktik yo’nalishdagi tadbirlarni olib boradilar. Masalan, profilaktika 
vakillarining faoliyatini olib ko’raylik. Ular nafaqat o’zlarining ma’muriy 
hududlaridagi fuqarolarning yoshini, millatini, qiziqishini, hayot tajribasini, balki 
ularning bilim saviyasi va tarbiyalanganlik darajasini ham o’rganishlari zarur. Yakka 
tartibdagi tarbiyaviy profilaktik ishlarni olib borish doimo o’z samarasini beradi, deb 

38 
ayta olmaymiz, chunki tarbiya obyektining xususiyatiga, tarbiyalanish darajasiga 
ko’ra ham, bu ishlar har xil bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, tarbiyasi og’ir, hayot 
tajribasi faqat salbiy oqibatlar bilan to’la shaxslar ham jamiyatimizda yetarli, shuning
uchun ham bunday shaxslarni qayta tarbiyalash birinchi marotaba tarbiyalanishdan 
bir necha bor qiyin jarayon hisoblanadi. Shuning uchun ham tarbiya faqat qonunlarga, 
normativ hujjatlarga suyangan va asoslangan holda olib boriladi, deyish butunlay 
to’g’ri emas, chunki bu jarayon shaxs va uning faoliyati bilan bog’liq bo’lgani uchun 
bu yerda, albatta, pedagogik va psixologik nuqtai nazardan shaxsga ta’sir etuvchi turli 
an’analar va urf-odatlarning ahamiyatini ta’kidlab o’tish kerak. Ichki ishlar organlari 
xodimlarini kasbiy pedagogik jihatdan tayyorlash borasida, nafaqat pedagogika oliy 
o’quv yurtlarida yoki Ichki ishlar vazirligiga qarashli o’quv yurtlaridagi kasbiy 
pedagogika fanining o’qitilishini yetarli deb hisoblamasligimiz kerak, 
aksincha, xodimlar boshqa shaxslarni tarbiyalash bilan birga o’zlari ham tarbiyalanib, 
boshqalarga axloqan o’rnak bo’lishlari ham kerak. 
Jamoat tartibini saqlash pedagogikasi ham o’ziga xos prinsiplarga ega, bu 
prinsiplar doimo bo’lgan va bundan keyin ham mavjud bo’ladi. Bular – gumonlilik, 
obyektivlik, to’g’riso’zlik, maqsadga intila olish, reja asosida tarbiyaviy ishlarni olib 
borish, masalaga alohida-alohida va yakka tartibda yondashish, ishonch, qat’iyatlik 
asosida talab qilish, yaxshilik qila olish, ishbilarmonlik va hokazo[4. 92-bet]. Jamoat 
tartibini saqlash pedagogikasining yana bir o’ziga xos tomoni shunday iboratki, bu – 
har xil toifadagi shaxslarning qiziqishlarini bir yo’nalishga qarata olish, shaxslarning 
talablarini o’rganish, shaxslarning faoliyati va ularning ishlab chiqarish jamoalarida 
tarbiyaviy faoliyatni to’g’ri yo’naltira olish, ya’ni jamoada va yashash joyidagi 
tarbiyaviy ishlardan xabardor bo’lib turish. Shunday qilib, tarbiya an’analarimizga, 
hayot tajribalariga, ilmiylikka, eng asosiysi – pedagogika va psixologiyaning eng 
so’nggi yutuqlariga asoslangan holda olib boriladi. Ko’pincha, tarbiyaviy-profilaktik 
ishlarga yakka holda yondashishda organ xodimining shaxsan tanishishi, 
suhbatlashishini tushunamiz, ba’zi bir vaqtlarda esa tarbiyalanayotgan shaxsning 
psixologik- fiziologik xususiyatlari ham bizni qiziqtirishi mumkin. 

39 
Jinoyatning oldini olish pedagogika, psixologiya fanlari, ayniqsa, kasbiy 
pedagogika bilan bog’liqdir. Shuning uchun ham I. Ismoilovning “Jinoyatlarning 
oldini olishda dastlabki faoliyat – bu shaxsda hali endigina jamiyatga zid bo’lgan 
salbiy yo’nalish kurtaklari shaklanayotgan davrda, shaxsning umuminsoniy, axloqiy 
me’yorlardan chetga chiqishining boshlanish vaqtida amalga oshiriladi”,[8.117-bet] 
degan fikriga to’la qo’shilamiz va me’yorlardan chetga chiqishning oldini olish 
pedagogika fanining dolzarb vazifasilaridan biri hisoblanadi. O’smirlar orasida 
bunday holatlarni olishda avvalo oila,mahalla,maktab hamkorligini to’g’ri yo’lga 
qo’yish 
lozim.Chunki 
tarbiya 
uzoq 
davom 
etadigan,izchillik 
asosida 
shakllantiriladigan jarayon hisoblanadi.O’smirlar orasida huquqbuzarlik va 
axloqsizlik,ommaviy madaniyatning illatlari va zararli ta’sirlarini oldini olishda avvalo 
samarali 
psixologik 
yondashuvlardan 
foydalanish,seminar,treninglar 
tashkil 
qilish,o’smirlik davrida yoshlarni tushunish,qo’llab-quvvatlash,o’tish davrida ularga 
ham ruhiy,ham ma’naviy yordam berish zarur. 

жүктеу/скачать 12,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: