Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке»
жүктеу/скачать 12,18 Mb. Pdf көрінісі
|
| Asosiy qism
Maqol va folkor tushunchalari bevosita tilshunoslikning paremiyalogiya yo`nalishi bilan uzviy bog`liqdir. Avvalambor, maqollar insoniyatning kundalik turmush natijasida to`plagan tajribalari va kuzatuvlariga asoslangan mazmuniy va shakliy maqsadlarni o`zida mujassam etadi. Ular bir necha asrlar davomida dunyoga kelib, og`izdan-og`izga ko`chib yurdi va avloddan-avlodga donolik va odillik tushunchalarini yetkazib berishda ulkan vazifani ado etdi. Bugungi kunga kelib maqol, matal, hikmatli so`z va iboralar olimlar va tilshunoslarning alohida e`tiboriga sazovor bo`ldi va ularni turli jihatdan tadbiq etish boshlandi. Misol tariqasida, paremiyograflar maqollarni to`plash va tasniflash bilan shug`ullanayotgan bo`lsalar, paremiyologlar o`z e`tiborlarini ularning izohi, uslubi, mazmun-mohiyati, funksiyasi, ma`nosi va albatta ahamiyatiga qaratadilar. Bu sohadagi eng mukammal natijalarni “Yearbook of International Proverb Scholarship” (edited by Wolfgang Mieder.)- “Xalqaro maqollar stipendiyasi yilnomasi” yillik bibliografiyalarda ko`rishimiz 43 mumkin. Aslida paremiya bu qanday lingvistik birlik? Paremiya- bu te`ran ma`noga ega, tinglovchida axloqiy mulohazalarni uyg`otadigan, mazmunida ibratli xabarni yetkazadigan qisqa va aniq bayonotdir. Ularning kelib chiqish tarixiga qaraydigan bo`lsak, paremiologiya bu – yunoncha “paroimia” maqol, masal va logos so`z va ta`limot degan ma`noni anglatadi va tilshunoslik, frazeologiya va adabiyot bilan chambarchas bog`liq tushunchadir. Ba`zi manbalarda esa “para” old qo`shimchasi “yonma-yon yoki yarmi” , “oimos” esa “yo`l” degan ma`nolarni anglatishi hamda “yo`lchining donoligi” sifatida tushinilishi qayd etib o`tilgan. Uning tub ma`nosida tinglovchiga dono maslahat berish, yo`l korsatish, ta`sir etish maqsadlari ko`zda tutilgan. Paremiyalar o`zining turli xususiyatlari bilan ahamiyatga molikdir. Avvalom mavzuning xilma-xilligi juda muhim yo`nalishdir. Matn mazmuniga ko`ra paremiyalar turli xil mavzularni o`z ichiga qamrab olishi hamda turli masalalarni maqsad qilishi mumkin. Masalan saboq berish, to`gri yo`lga solish, yomon yo`ldan qaytarish, inson xulq-atvori kabi turli yo`nalishlardagi paremiyalar juda ko`p uchraydi. Paremiyalarning yana bir asosiy belgisi uning o`ta qisqa nutqiy birliklardan tashkil topishi va bir vaqtning o`zida to`liq mustaqil gap ham bo`lib kelishi mumkin. Demak u oddiy yoki murakkab gapga asoslangan kompozitsiya bo`lib, u muloqot davomida so`zlovchi va tinglovchilar orasidagi suhbat orqali mustahkamlanib boradi. Bu esa bevosita paremiyalarning avloddan-avlodga yetib borishida va tarqalishida juda muhim rol o`ynaydi. Paremiyalarning turlari haqida so`z borganda, quyidagilarni ta`kidlab o`tish lozim: axloq-odob yoki ma`naviy paremiyalar, hazil-mutoyiba paremiyalari, ritsarlik yoki bahodirlar haqidagi paremiyalar, savdo-sotiq haqidagi paremiyalar, ilmiy paremiyalar. Eng dastlabki tur ya`ni odob-axloq haqidagi paremiyalar odatda inson xulq-atvori, ma`lum bir xalq yoki millatga taalluqli urf- odatlar, ma`lum bir geografik hududdagina uchraydigan tarbiya talablari haqida so`zlab beradi. Ular odatda tanqidiy mazmunda bo`lib, aynan qandaydir bir ideyallashtirish normalarini talab etadi. Hazil-mutoyiba paremiyalari o`z mazmunida yumaristik yoki istehzoli xarakterga ega bo`lib, odatda dialoglardan tarkib topadi va nutq so`zlovchi o`z-o`zi bilan, biror-bir suhbatdosh yoki majoziy obyekt bilan suhbat olib boradi. Ammo bu turning asosiy maqsadi dialogda qatnashmayotgan 44 ma`lum-bir shaxsga qaratilgan bo`ladi. Reklama paremiyalari ya`ni savdo-sotiq sohasi bilan uzviy bog`liq bu birliklar xaridorning e`tiborini tortish yoki ma`lum bir mahsulotni maqtash orqali sotishga erishishni o`z oldiga maqsad qilib qo`yadi va uni ishlatgan shaxs bu turdagi paremiyalar orqali o`z maqsadiga erishadi. Bu esa o`z navbatida so`zlovchi auditoriyasning ishonchi, hayrati ortishiga sabab bo`ladi va nutqning ta`sirchanligini oshiradi. Ilmiy paremiyalar o`z nomidan kelib chiqib, asosan ilm-fan doirasida qo`llaniladi va aynan o`sha ilmiy soha yoki fan doirasidagina tushinilib, o`sha yo`nalishdagina ma`noga egadir. Bugungi kunda paremiologiyani tilshunoslikning mustahkam bir bo`limi deb aytish biroz qiyin bo`lsada, uning bir qancha muhim birliklari, xususan, paremiyalar haqida asosiy konsept sifatida so`z yuritishimiz mumkin. Ammo paremiyalogiya nafaqat maqol, matal yoki masallarni balki, ibratli so`zlar, hikmatlar, hadislar, vallerizmlar, shiorlar, aforizmlar, topishmoqlar, jumboqli vaziyat aks ettirilgan ibratli hikoyatlar va kelajakdan bashorat qiluvchi donolar so`zlarini ham o`z ichiga oladi. Xulosa Umumiy olib qaraganda, paremiya insoniyat o`rtasidagi muloqotda ishlatiladigan muhim element sifatida ma`lum bir tilning maxsus birlik va belgilarini anglatadi. Demak har bir til paremiyalogiyasi o`zgacha xususiyatga egadir. Biroq ularning asosiy maqsad va vazifasi bir- biror bir xalq guruh yoki millatning asrlar davomida erishilgan hayotiy ulkan tajribasiga asoslangan an`anaviy qadriyatlari va o`zaro munosabatlarining qisqacha obrazli og`zaki ifodasidir. Ular o`z navbatida, avloddan- avlodga tarbiyaviy ahamiyatga ega ma`lumotlarni yetkazish vazifasini ado etadi. Dunyo xalqlariga nazar soladigan bo`lsak, ularning masal yoki maqollari tili, shakli, tasvir tafsilotlari yoki tarkibidagi obrazlari bilan farq qilsada, bir xil tipik vaziyatlarni ifodalashi va mazmunida aynan bir xil mantiqqa ega ekanligi bilan ahamiyatlidir. Ushbu jihatdan paremiyalarni o`rganish bilan qiyosiy paremiyalogiya shug`ullanadi. Rus adabiyotining mashhur paremiyologlari Grigoriy Lvovich Permyakov va Sergey Danilovich Mastepanovlar bu borada ulkan muvaffaqiyatlarga erishganlar. O`zbek adabiyotiga nazar soladigan bo`lsak , maqol va masallar borasida ish olib 45 borgan va o`z asarlarida ulardan mahorat ila foydalangan ijodkorlar juda ko`p. bu borada so`z borganda masalga alohida to`xtalish juda muhimdir. Masal arabcha- “namuna, misol” degan ma`nolarni anglatib, ta`limiy xarakterdagi, aksariyat kichik she`riy, ba`zan nasriy shakldagi asarni bildiradi va didaktik adabiyot janri hisoblanadi. Uning mazmuni majoz asosiga quriladi va unda ijtimoiy tanqid ruhi ustun bo`ladi. Masalning hikoya qismi hayvonlar haqidagi ertaklar, novella yoki latifalarga yaqin bo`lib,xotimasi, ta`limiy xulosasi maqol, hikmatli so`z va iboralar tarzida bo`ladi. Masal janri unsurlari juda qadimdan ma`lum. Uning dastlabki namunalari “Kalila va Dimna” tarkibida uchraydi. Masallar xuddi shuningdek, Farididdin Attor, Rumiy, Navoiy asarlarida tamsil uchun ishlatilgan. Gulxaniy o`zining “Zarbulmasal” asarida masallardan mohirlik bilan foydalangan. Qadimgi yunon adabiyotida Ezop, Rim adabiyotida Fedr, Fransuz adabiyotida Lafonten, rus adabiyotida Krilov bu janrning yetuk namoyondalari sifatida shuhrat qozonganlar. Quyidagi paremiologik namularda turli tillardagi yaqin mazmunni ko`rish mumkin: Though a monkey may wear a silk, a monkey stays.(Eshshak shoyi matodan libos kiysa hamki, u eshshakligicha qolaveradi. ) Navoiy ijodidan: It-birla eshshakni qancha qilma tarbiyat, It bo`lur eshshak bo`lur, Bo`lmas aslo odamiy! Bu ikkala paremiologik birlikning umumiy xususiyatlari juda ko`p, xususan ulardagi majoziy ma`no, didaktik maqsad va ramziy obrazlar. Demak paremiyalar qaysi til va yo`nalishda bo`lishidan qat`iy nazar, ular insonni tarbiyalash va jamiyatdagi muammo va kamchiliklarni bartaraf etishga qaratiladi va shu sababli ham ular ulkan ahamiyatga ega. жүктеу/скачать 12,18 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|