19
ДОПОЛНИТЕЛЬНОЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ
ФИО автора: Rahmonova Dilnozaxon
QDPI " O'zbek tili va adabiyoti" 1-bosqich magistranti
Название публикации: «ADABIYOTDAN YARATILGAN DASTUR VA
DARSLIKLAR TAHLIL»
Annotatsiya.
Ushbu maqolada adabiyotlar asosida yaratilgan dastur va darsliklar ustida ishlash,
uning metodik tahlili va har tomonlama ilmiy-uslubiy tahlili aks etgan bo'lib,har
tomonlama dts talablariga mos tushadigan tartib qoidalar aks etgandi Dastur va
darsliklar yaratishda har tomonlama adabiyotlarni tahlil etish o'ziga xos rol
o'ynaydi.
Аннотация.
В данной статье описывается работа над программой и учебниками на основе
литературы, ее методологический анализ и комплексный научно-методический
анализ, а также процедуры, отвечающие требованиям комплексной дц.
Annotation.
This article describes the work on the program and textbooks based on the literature,
its methodological analysis and comprehensive scientific-methodological analysis, as
well as the procedures that meet the requirements of the comprehensive dts. plays a
role.
Kalit so'zlar: darslik,dastur, adabiyot, DTS, izchillik, uzluksizlik.
Ma’lumki, har qanday o‘quv predmeti bo‘yicha yaratilgan dastuming «Uqtirish
xati»da ta’lim mazmuni va uni o‘zlashtirishning muhim jihatlariga alohida urg‘u
beriladi. Unda o‘qituvchiga mazkur predmetni o‘tish jarayonida alohida e’tibor
qaratilishi lozim bo‘lgan o‘rinlar ko‘rsatib beriladi. 0 ‘qituvchilaming ba’zilari
«Uqtirish xati»ni o‘qimaganliklari uchun о‘quv fanining maqsadi, vazifalari va
mazmuniga xos bo‘lgan ustuvor jihatlar haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lolmay
20
qoladilar. Albatta, barkamol avlodni shakllantirmoqchi bo‘lgan o‘qituvchiga
«Uqtirish xat»idagi yo‘riqlar kamlik qiladi. 0 ‘qituvchiga bu yo‘nalishda maxsus.
0 ‘zbek adabiyotini o'qitish metodikasi fanining rivojida 50-yillarda faoliyat ko‘rsata
boshlagan ko‘plab olimlaming xizmati katta. S. Dolimov, G. Karimov, N. Mallayev,
H. Ubaydullayev, Q. Ahmedov, A. Zunnunov, S. Ismatov singari olimlar bu sohaning
mustaqil fan sifatida kamol topishiga munosib hissa qo‘shganlar. Ulaming
adabiyotshunoslikning turli sohalaridagi, metodika ilmidagi xizmatlari tufayli o‘rta
maktablar uchun tuzilgan dastur va darsliklar ma’lum darajada muntazamlik kasb eta
boshladi. «Adabiyot o'qitish metodikasi» deb nomlangan birinchi darslik S. Dolimov
va H. Ubaydullayevlar tomonidan yaratilgan. Darslikda
ifodali o‘qish, uning mazmun va mohiyati, turlari haqida yaxlit ma’lumotlar berilgan.
Kitobda adabiyot o‘qitishdagi nazariy asoslardan tortib, uning bevosita amaliyotdagi
holatlarigacha bo'lgan hodisalar qamrab olingan. Bundan tashqari, adabiyot o'qitish
metodikasi va uning nazariy asoslari, adabiy o'qish, adabiy o'qish yuzasidan sinfdan
hamda maktabdan tashqari ishlar, rejalashtirish va jihozlash singari masalalari ham
qamrab olingan. Amaliy faoliyat bilan aloqador masalalarga katta e’tibor berilganligi
kitobning asosiy yutug'idir. Mualliflar har bir nazariy muammoni aniq misollar bilan
dalillashga harakat qilishgan. Shunga qaramay, unda o'sha davr mafkurasining kuchli
ta’siri ochiq sezilib turadi. Olimning adabiy ta’limni «...yangi ijtimoiy ong talablari
darajasida tashkil etishning tamoyillarini belgilash pedagogika nazariyasi uchun ham,
adabiyot о ‘qitish metodikasi uchun ham, tarbiyaamaliyoti uchun ham kechiktirib bo
‘Imaydigan zarurat»& ekanini alohida ta’kidlashi adabiyot o'qitishni yangilashning
muhim masalalarini ko‘zda tutadi. Milliy va chet eldagi ilg‘or pedagogik qarashlami
qiyoslab o'rganish, adabiyot o'qitishda tayaniladigan metodik, pedagogik va estetik
asoslarga yangilanayotgan pedagogik tafakkur nuqtai nazaridan yondashuv olimning
ilmiy tadqiqotlari qimmatining oshuviga sabab bo'ldi.Q. Yo'ldoshev tomonidan
«Adabiyot o'qitish konsepsiyasi» deb ataladi.
Mustaqillikning ilk davrida, milliy tarbiyashunoslikni yangilashga qaratilgan,
pedagogika ilmi va amaliyotida shu vaqtga qadar mavjud bo‘lmagan rasmiy
pedagogik hujjat - fanlar bo‘yicha ta’lim konsepsiyalari yaratildi. Shular qatorida
21
«Adabiy ta’lim konsepsiyasi» ham ishlab chiqilib, unda yangilangan pedagogik
tafakkur sharoitida adabiyot о‘qitishning maqsad va vazifalari belgilab berildi.
Maqsad va vazifalaming yangilanishi adabiy ta’limning mazrmmi hamda o'qitish
usullarini ham o‘zgartirishni taqozo qildi.
«Adabiy ta’lim konsepsiyasi»dagi yetakchi g‘oyalar asosida adabiyot о‘qitish
bo‘yicha «Davlat ta’lim standarti» yaratilib, unda turli sinflaming dastur va
darsliklarida ko‘zda tutilishi hamda o‘quvchilar o‘zlashtirishlari shart deb belgilangan
bilim, ko‘nikma, malakalar va ma’naviy sifatlaming minimal ko‘rsatkichlari ham o‘z
ifodasini topti22. DTSning minimal talablar qismi ta’lim jarayonida qatnashayotgan
sog‘lom bola erishishi shart bo‘lgan marra hisoblanib, u davlat tomonidan muayyan
bosqichni bitirayotgan o‘quvchiga qo'yiladigan talabni anglatadi. «Adabiy ta’lim
standarti»da belgilangan mezonlarga tayanib yangidan tuzilgan «Adabiyot» dasturida
maktabda adabiyot о‘qitishning maqsadi yo‘lida soha mutaxassislari tomonidan
o‘quvchi o‘zlashtirishi lozim deb topilgan bilimlar tizimi aks etdi.
Estetik tarbiya borasida adabiy ta’lim oldida turvii/lliihuiii hitjnrish uchun
«Adabiyot» darsliklarini yaratish va h bo'yicha quyidagi talablar qo'yiladi: yoshi.
shaxsi, dunyoqarashi doimo adabiy ta’lim markazida bo'lishi kerak. Darsda o'quvchi
asosiy vazifaga aylantirilishi zarur. O'sib kelayotgan avlodni filolog mutaxassis
ma’naviyatli odam sifatida tarbiyalash . O'quvchilar o‘rganilayotgan asar
qahramonlariga nisbatan mehr-muhabbat ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi.
Adabiy materiallar davriy tizimda emas, oddiydan murakkabga boruvchi mavzular
atrofiga birlashtirilgan.Yangi dastur bo‘yicha 5-sinfdan boshlab izchil tarzda
o‘rganiladigan adabiyot mazmuni sinfdan-sinfga murakkablashib boradi. Quyi
sinflarda o‘quvchilargako‘proq xalq og’zaki ijodidan namunalar, o‘zbek adabiyoti
namoyandalariningasarlari berilsa, yuqori sinflarda jahon adabiyoti
namoyandalarining asarlari bilantanishtirish ustun turadi.Avvalgi dastur ko‘proq
mumtoz adabiyot namunalaridan iborat bo‘lib, o‘quvchilarni ancha qiynab qo‘ygan
edi. O‘quvchilar bir xillikdan ko‘ra, rangbaranglikni yoqtiradi. Shu bois ta’lim
mazmunida rang-baranglikka ahamiyatberilgan. Jumladan, Tog’ay Murodning
“Yulduzlar mangu yonadi” qissasini o‘qigano‘quvchi ajdodlarimiz urf-odatlari, milliy
22
qadriyatlar, yigit kishining qanotibo‘lmish ot, o‘zbeklarga xos kurash san’ati haqida
ma’lumotga ega bo‘ladi, ma’nanboyiydi.
Yangi dastur bo‘yicha o‘quvchi o‘qitilmaydi, o‘qishga o‘rgatiladi, o‘quvchiadabiy
mashg’ulotlarda faol ishlaydi, uni faqat yo‘naltirib borish kerak. U darsjarayonida
izlanadi, matn bilan ishlaydi, tahlil qiladi, bahs – munozaralargakirishadi. Bunda past
o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar ham chetda turmaydilar.Adabiyot ta’limi mazmunidagi
eng muhim yangilik, asar talqinidir. Avvalgidasturlarda hamma narsa tayyor holda
berilar, avval muallif haqida ma’lumot, so‘ng asar matni, oxirida o‘sha asar tahlili
taqdim etilardi. Bu bir qarashda o‘quvchiva o‘qituvchi uchun qulay edi. Yangi
dasturda shu “qulay” usuldan voz kechilgan. Buning o‘rniga o‘nalb savol-topshiriqlar
berilganki, bu usul o‘quvchini hamo‘qituvchini ham mustaqil ishlashga, fikrlashga
majmur etadi.Yangilangan dasturning eng muhim jihatlaridan yana biri, badiiy matn
bilanishlash va uni yangicha tamoyillar bilan tahlil etishga qaratilganligidir.O‘quvchi
matn bilan ishlash chog’ida qahramon holatiga tushadi, uninghayotini o‘z hayoti
bilan taqqoslab ko‘radi va shu tariqa unda umuminsoniyattomonidan maqbul deb
topilgan axloqiy me’yorlar shakllana boradi.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘rganilishi ko‘zda tutilgan adabiy ta’limasosida
hech kimga o‘xshamagan alohida shaxsni, mutolaa qiladigan, mohiyatinianglaydigan,
tahlil etib, xulosa chiqara biladigan, qahramon holatini his etadigan,o‘zgalar dardiga
sherik bo‘ladigan, ularni tushunadigan.
Maktab o‘quv predmetlari ichida ona tili va adabiyot fanlari salmoqli o‘rinegallaydi.
O‘qituvchining milliy yetukligi, mafkuraviy yuksakligi, komil onglibo‘lishni
ta’minlash, savodxonligini oshirish va takomillashtirish, asosan, ona tili vaadabiyot
o‘qituvchilari zimmasiga yuklangan. O‘quvchilarning aqliy rivojlanishi, tafakkur
taraqqiyoti ona tilining qonun-qoidalarini o‘rganish orqali shakllansa, go‘zallikka
intilish, tabiatni sevish, do‘stlik, insoniylik, odoblilik kabi fazilatlari adabiyot darslari
orqali shakllantiriladi va rivojlantiriladi. Maktab ta’limi tarixida nimani o‘qitish va
qanday o‘qitish masalalari asosiy muammolardan biri bo‘lib keldi va shunday bo‘lib
qolmoqda. Bular garchi alohidaalohida masalalar sanalsada, ammo aslida bir-biri
bilan chambarchas bog’langandir. Ta’lim samaradorligi ma’lum darajada ana shu ikki
23
masalaning o‘z yechimini to‘g’ri topa olishi bilan belgilanadi.O‘rta umumta’lim
maktablarida ona tilidan o‘quvchilar nimani o‘zlashtirishlariva nimalarni bilishlari
lozimligi bugungi kunda ham holi uzul-kesil hal bo‘lganmasala emas. Chunki uzoq
yillar davomida biz maktabda o‘rganiladigan barchafanlar qatori ona tilidan ham
mutloq dastur va darsliklar yaratishni ma’qullab, uni tubdan yangilash, o‘zgartirishga
qaratilgan har qanday harakatni qoralab keldik. Bu ona tilidan ta’lim mazmunining
diyarli bir nuqtada depsinishiga, 50-yillardamaktab darsliklaridan o‘rin olgan nazariy
talqinlarning ayrim juz’iy o‘zgarishlar bilan yildan-yilga ko‘chirilishiga sabab bo‘ldi,
(mos. 8-9-sinf). Maktab ona tili dasturlari va darsliklarida mavjud bo‘lgan
akademizm grammatizm va berilgan til hodisalarining o‘quvchi amaliy faoliyatidan
ajralib qolganligi uni o‘rganish imkoniyatlarini cheklab qo‘ydi, o‘quvchilarning bu
fanni katta qiziqish bilan o‘rganilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Biz til hodisalarini o‘quvchining ijodiy fikrlashi, fikr mahsulini nutq sharoitiga mos
ravishda og’zaki, yozma shakllarda to‘g’ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini
shakllantirish va rivojlantirish, talaffuz, imlo va punktuasion savodxonlikka erishish
nuqati nazaridan kelib chiqib tanlashga harakat qildik.O‘zbek tili mustaqil
O‘zbekiston Respublikasining davlat tili bo‘lib, uning o‘rta umumta’lim maktablarida
o‘qitilishi davlat ahamiyatiga molik masala sanaladi. Yoshlarda ijodiy tafakkur,
ijodiy izlanishi, ko‘pgina imkoniyatlardan eng maqbulini tanlay olish ko‘nikmalarini
shakllantirish va rivojlantirish, ularni milliy qadriyatlarimiz, udum va an’analarimiz
ruhida tarbiyalashda ona tili fanining tutgan o'rni haqida alohida fikr yuritish zarur.
O‘quvchilarning turli fan sohalariga oid bo‘lgan bilimlarni egallashlarida, shu
bilimlarni egallashga oid ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlarida o‘quv
darsliklarining o‘rni va ahamiyati juda katta. Bu ta’limning turli
bosqichlaridaqo‘yiladigan umumiy maqsad va vazifalar bilan chambarchas
bog’liqdir.Prezidentimiz Islom Karimov bu haqda shunday degan edilar:
“Hammamizga ayonki, ta’lim darslikdan boshlanadi. Achchiq bo‘lsa ham tanolishga
majburmiz: deyarli barcha sohada dasrliklarimiz ahvoli bugungi va ertangi kun
24
talablari darajasida emas.Bir narsaning ahamiyatiga yetib borishimiz zarur, aziz
do‘stlar, vatandoshlarim!
Eski qolipda, mustabid davrda yozilgan darsliklardan foydalanib, eskimafkuradan
xalos bo‘lmasdan bolalarimizni yangicha fikrlashga o‘rgatolmaymiz, axir. Buni
barchamiz tushunishimiz, anglashimiz darkor.
Olimlar orasida darslik yozishga pastroq bir ilmiy ish sifatida qarash illati bor. Nega
bunday? Bu psixologiya qayerdan paydo bo‘lgan? Axir, darsliklarda millatfikrining,
millat tafakkuri va millat mafkurasining eng ilg’or namunalari aks etishi kerak
emasmi? Har bir soha bo‘yicha darslikni o‘sha sohaning atoqli vakillari
yozmaydilarmi? Biz darslik yaratishga eng ilg’or va eng sharafli vazifa
sifatidaqarashimiz, yaxshi darslik yaratgan odamlarni boshimizga ko‘tarishimiz
kerak. Darslikni, agar kerak bo‘lsa katta tanlov asosida yaratish lozim. Tanlov
g’oliblaridan mablag’ni ayamasligimiz lozim”1.
Endilikda umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-9-sinflaridagi Adabiyot
darsliklarning barchasi tanlov asosida yaratilayotganligining guvohi bo‘lib
turibmiz. Bu jarayon davom etmoqda. Shuning uchun ham darsliklarning mazmuni
yildanyilga boyib, sifati tobora yaxshilanib bormoqda.“Ta’lim to‘g’risida”gi Qonun
talablaridan kelib chiqqan holda, adabiyotdarsliklaridagi materiallar: “ta’lim va
tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi;Ta’limning uzluksizligi va
izchilligi...Ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi” (3-modda) bilan
belgilanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Президент Ислом
Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси IX сессиясида сўзлаган
нутқи. 1997 йил 29 август. Тошкент: Шарқ, 1997.
2.Умумий ўрта таълимнинг ДТС ва ўқув дастури. Таълим тараққиёти
ахборотномаси. Тошкент, Шарқ, 1999, 1-махсус сон. 3. Умумий Ўрта
таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Тошкент, “Шарқ”, 1999,
1-махсус сон.
25
4. Тўйчиева М.Адабиёт дарсликларидаги савол ва топшириқлар ҳақида //Тил ва
адабиёт таълими. 2005, 3-сон.5. Отахонова С. Дарсликлар ҳақида // “Маърифат”
газетаси. 2004 йил. 9 июн.6.Богданова О.Ю., Леонов С.А., Чертов В.Ф.
Методика преподавания литературқ. Под редакцией О.Ю. Богдановой. Учебник
для студентов пед. Вузов. М.: Издательский центр “Академия”, 2-е издание.
2002.
Adabiyotdan yaratilgan dastur va darsliklar tahlil
QDPI " O'zbek tili va adabiyoti" 1-
bosqich magistranti Rahmonova Dilnozaxon
Annotatsiya.
Ushbu maqolada adabiyotlar asosida yaratilgan dastur va darsliklar ustida ishlash,
uning metodik tahlili va har tomonlama ilmiy-uslubiy tahlili aks etgan bo'lib,har
tomonlama dts talablariga mos tushadigan tartib qoidalar aks etgandi Dastur va
darsliklar yaratishda har tomonlama adabiyotlarni tahlil etish o'ziga xos rol o'ynaydi.
Аннотация.
В данной статье описывается работа над программой и учебниками на основе
литературы, ее методологический анализ и комплексный научно-методический
анализ, а также процедуры, отвечающие требованиям комплексной дц.
Annotation.
This article describes the work on the program and textbooks based on the literature,
its methodological analysis and comprehensive scientific-methodological analysis, as
well as the procedures that meet the requirements of the comprehensive dts. plays a
role.
Kalit so'zlar: darslik,dastur, adabiyot, DTS, izchillik, uzluksizlik.
Ma’lumki, har qanday o‘quv predmeti bo‘yicha yaratilgan dastuming «Uqtirish
xati»da ta’lim mazmuni va uni o‘zlashtirishning muhim jihatlariga alohida urg‘u
beriladi. Unda o‘qituvchiga mazkur predmetni o‘tish jarayonida alohida e’tibor
qaratilishi lozim bo‘lgan o‘rinlar ko‘rsatib beriladi. 0 ‘qituvchilaming ba’zilari
26
«Uqtirish xati»ni o‘qimaganliklari uchun о‘quv fanining maqsadi, vazifalari va
mazmuniga xos bo‘lgan ustuvor jihatlar haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lolmay
qoladilar. Albatta, barkamol avlodni shakllantirmoqchi bo‘lgan o‘qituvchiga
«Uqtirish xat»idagi yo‘riqlar kamlik qiladi. 0 ‘qituvchiga bu yo‘nalishda maxsus.
0 ‘zbek adabiyotini o'qitish metodikasi fanining rivojida 50-yillarda faoliyat ko‘rsata
boshlagan ko‘plab olimlaming xizmati katta. S. Dolimov, G. Karimov, N. Mallayev,
H. Ubaydullayev, Q. Ahmedov, A. Zunnunov, S. Ismatov singari olimlar bu sohaning
mustaqil fan sifatida kamol topishiga munosib hissa qo‘shganlar. Ulaming
adabiyotshunoslikning turli sohalaridagi, metodika ilmidagi xizmatlari tufayli o‘rta
maktablar uchun tuzilgan dastur va darsliklar ma’lum darajada muntazamlik kasb eta
boshladi. «Adabiyot o'qitish metodikasi» deb nomlangan birinchi darslik S. Dolimov
va H. Ubaydullayevlar tomonidan yaratilgan. Darslikda
ifodali o‘qish, uning mazmun va mohiyati, turlari haqida yaxlit ma’lumotlar berilgan.
Kitobda adabiyot o‘qitishdagi nazariy asoslardan tortib, uning bevosita amaliyotdagi
holatlarigacha bo'lgan hodisalar qamrab olingan. Bundan tashqari, adabiyot o'qitish
metodikasi va uning nazariy asoslari, adabiy o'qish, adabiy o'qish yuzasidan sinfdan
hamda maktabdan tashqari ishlar, rejalashtirish va jihozlash singari masalalari ham
qamrab olingan. Amaliy faoliyat bilan aloqador masalalarga katta e’tibor berilganligi
kitobning asosiy yutug'idir. Mualliflar har bir nazariy muammoni aniq misollar bilan
dalillashga harakat qilishgan. Shunga qaramay, unda o'sha davr mafkurasining kuchli
ta’siri ochiq sezilib turadi. Olimning adabiy ta’limni «...yangi ijtimoiy ong talablari
darajasida tashkil etishning tamoyillarini belgilash pedagogika nazariyasi uchun ham,
adabiyot о ‘qitish metodikasi uchun ham, tarbiyaamaliyoti uchun ham kechiktirib bo
‘Imaydigan zarurat»& ekanini alohida ta’kidlashi adabiyot o'qitishni yangilashning
muhim masalalarini ko‘zda tutadi. Milliy va chet eldagi ilg‘or pedagogik qarashlami
qiyoslab o'rganish, adabiyot o'qitishda tayaniladigan metodik, pedagogik va estetik
asoslarga yangilanayotgan pedagogik tafakkur nuqtai nazaridan yondashuv olimning
ilmiy tadqiqotlari qimmatining oshuviga sabab bo'ldi.Q. Yo'ldoshev tomonidan
«Adabiyot o'qitish konsepsiyasi» deb ataladi.
27
Mustaqillikning ilk davrida, milliy tarbiyashunoslikni yangilashga qaratilgan,
pedagogika ilmi va amaliyotida shu vaqtga qadar mavjud bo‘lmagan rasmiy
pedagogik hujjat - fanlar bo‘yicha ta’lim konsepsiyalari yaratildi. Shular qatorida
«Adabiy ta’lim konsepsiyasi» ham ishlab chiqilib, unda yangilangan pedagogik
tafakkur sharoitida adabiyot о‘qitishning maqsad va vazifalari belgilab berildi.
Maqsad va vazifalaming yangilanishi adabiy ta’limning mazrmmi hamda o'qitish
usullarini ham o‘zgartirishni taqozo qildi.
«Adabiy ta’lim konsepsiyasi»dagi yetakchi g‘oyalar asosida adabiyot о‘qitish
bo‘yicha «Davlat ta’lim standarti» yaratilib, unda turli sinflaming dastur va
darsliklarida ko‘zda tutilishi hamda o‘quvchilar o‘zlashtirishlari shart deb belgilangan
bilim, ko‘nikma, malakalar va ma’naviy sifatlaming minimal ko‘rsatkichlari ham o‘z
ifodasini topti22. DTSning minimal talablar qismi ta’lim jarayonida qatnashayotgan
sog‘lom bola erishishi shart bo‘lgan marra hisoblanib, u davlat tomonidan muayyan
bosqichni bitirayotgan o‘quvchiga qo'yiladigan talabni anglatadi. «Adabiy ta’lim
standarti»da belgilangan mezonlarga tayanib yangidan tuzilgan «Adabiyot» dasturida
maktabda adabiyot о‘qitishning maqsadi yo‘lida soha mutaxassislari tomonidan
o‘quvchi o‘zlashtirishi lozim deb topilgan bilimlar tizimi aks etdi.
Estetik tarbiya borasida adabiy ta’lim oldida turvii/lliihuiii hitjnrish uchun
«Adabiyot» darsliklarini yaratish va h bo'yicha quyidagi talablar qo'yiladi: yoshi.
shaxsi, dunyoqarashi doimo adabiy ta’lim markazida bo'lishi kerak. Darsda o'quvchi
asosiy vazifaga aylantirilishi zarur. O'sib kelayotgan avlodni filolog mutaxassis
ma’naviyatli odam sifatida tarbiyalash . O'quvchilar o‘rganilayotgan asar
qahramonlariga nisbatan mehr-muhabbat ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi.
Adabiy materiallar davriy tizimda emas, oddiydan murakkabga boruvchi mavzular
atrofiga birlashtirilgan.Yangi dastur bo‘yicha 5-sinfdan boshlab izchil tarzda
o‘rganiladigan adabiyot mazmuni sinfdan-sinfga murakkablashib boradi. Quyi
sinflarda o‘quvchilargako‘proq xalq og’zaki ijodidan namunalar, o‘zbek adabiyoti
namoyandalariningasarlari berilsa, yuqori sinflarda jahon adabiyoti
namoyandalarining asarlari bilantanishtirish ustun turadi.Avvalgi dastur ko‘proq
mumtoz adabiyot namunalaridan iborat bo‘lib, o‘quvchilarni ancha qiynab qo‘ygan
28
edi. O‘quvchilar bir xillikdan ko‘ra, rangbaranglikni yoqtiradi. Shu bois ta’lim
mazmunida rang-baranglikka ahamiyatberilgan. Jumladan, Tog’ay Murodning
“Yulduzlar mangu yonadi” qissasini o‘qigano‘quvchi ajdodlarimiz urf-odatlari, milliy
qadriyatlar, yigit kishining qanotibo‘lmish ot, o‘zbeklarga xos kurash san’ati haqida
ma’lumotga ega bo‘ladi, ma’nanboyiydi.
Yangi dastur bo‘yicha o‘quvchi o‘qitilmaydi, o‘qishga o‘rgatiladi, o‘quvchiadabiy
mashg’ulotlarda faol ishlaydi, uni faqat yo‘naltirib borish kerak. U darsjarayonida
izlanadi, matn bilan ishlaydi, tahlil qiladi, bahs – munozaralargakirishadi. Bunda past
o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar ham chetda turmaydilar.Adabiyot ta’limi mazmunidagi
eng muhim yangilik, asar talqinidir. Avvalgidasturlarda hamma narsa tayyor holda
berilar, avval muallif haqida ma’lumot, so‘ng asar matni, oxirida o‘sha asar tahlili
taqdim etilardi. Bu bir qarashda o‘quvchiva o‘qituvchi uchun qulay edi. Yangi
dasturda shu “qulay” usuldan voz kechilgan. Buning o‘rniga o‘nalb savol-topshiriqlar
berilganki, bu usul o‘quvchini hamo‘qituvchini ham mustaqil ishlashga, fikrlashga
majmur etadi.Yangilangan dasturning eng muhim jihatlaridan yana biri, badiiy matn
bilanishlash va uni yangicha tamoyillar bilan tahlil etishga qaratilganligidir.O‘quvchi
matn bilan ishlash chog’ida qahramon holatiga tushadi, uninghayotini o‘z hayoti
bilan taqqoslab ko‘radi va shu tariqa unda umuminsoniyattomonidan maqbul deb
topilgan axloqiy me’yorlar shakllana boradi.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘rganilishi ko‘zda tutilgan adabiy ta’limasosida
hech kimga o‘xshamagan alohida shaxsni, mutolaa qiladigan, mohiyatinianglaydigan,
tahlil etib, xulosa chiqara biladigan, qahramon holatini his etadigan,o‘zgalar dardiga
sherik bo‘ladigan, ularni tushunadigan.
Maktab o‘quv predmetlari ichida ona tili va adabiyot fanlari salmoqli o‘rinegallaydi.
O‘qituvchining milliy yetukligi, mafkuraviy yuksakligi, komil onglibo‘lishni
ta’minlash, savodxonligini oshirish va takomillashtirish, asosan, ona tili vaadabiyot
o‘qituvchilari zimmasiga yuklangan. O‘quvchilarning aqliy rivojlanishi, tafakkur
taraqqiyoti ona tilining qonun-qoidalarini o‘rganish orqali shakllansa, go‘zallikka
intilish, tabiatni sevish, do‘stlik, insoniylik, odoblilik kabi fazilatlari adabiyot darslari
orqali shakllantiriladi va rivojlantiriladi. Maktab ta’limi tarixida nimani o‘qitish va
29
qanday o‘qitish masalalari asosiy muammolardan biri bo‘lib keldi va shunday bo‘lib
qolmoqda. Bular garchi alohidaalohida masalalar sanalsada, ammo aslida bir-biri
bilan chambarchas bog’langandir. Ta’lim samaradorligi ma’lum darajada ana shu ikki
masalaning o‘z yechimini to‘g’ri topa olishi bilan belgilanadi.O‘rta umumta’lim
maktablarida ona tilidan o‘quvchilar nimani o‘zlashtirishlariva nimalarni bilishlari
lozimligi bugungi kunda ham holi uzul-kesil hal bo‘lganmasala emas. Chunki uzoq
yillar davomida biz maktabda o‘rganiladigan barchafanlar qatori ona tilidan ham
mutloq dastur va darsliklar yaratishni ma’qullab, uni tubdan yangilash, o‘zgartirishga
qaratilgan har qanday harakatni qoralab keldik. Bu ona tilidan ta’lim mazmunining
diyarli bir nuqtada depsinishiga, 50-yillardamaktab darsliklaridan o‘rin olgan nazariy
talqinlarning ayrim juz’iy o‘zgarishlar bilan yildan-yilga ko‘chirilishiga sabab bo‘ldi,
(mos. 8-9-sinf). Maktab ona tili dasturlari va darsliklarida mavjud bo‘lgan
akademizm grammatizm va berilgan til hodisalarining o‘quvchi amaliy faoliyatidan
ajralib qolganligi uni o‘rganish imkoniyatlarini cheklab qo‘ydi, o‘quvchilarning bu
fanni katta qiziqish bilan o‘rganilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Biz til hodisalarini o‘quvchining ijodiy fikrlashi, fikr mahsulini nutq sharoitiga mos
ravishda og’zaki, yozma shakllarda to‘g’ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini
shakllantirish va rivojlantirish, talaffuz, imlo va punktuasion savodxonlikka erishish
nuqati nazaridan kelib chiqib tanlashga harakat qildik.O‘zbek tili mustaqil
O‘zbekiston Respublikasining davlat tili bo‘lib, uning o‘rta umumta’lim maktablarida
o‘qitilishi davlat ahamiyatiga molik masala sanaladi. Yoshlarda ijodiy tafakkur,
ijodiy izlanishi, ko‘pgina imkoniyatlardan eng maqbulini tanlay olish ko‘nikmalarini
shakllantirish va rivojlantirish, ularni milliy qadriyatlarimiz, udum va an’analarimiz
ruhida tarbiyalashda ona tili fanining tutgan o'rni haqida alohida fikr yuritish zarur.
O‘quvchilarning turli fan sohalariga oid bo‘lgan bilimlarni egallashlarida, shu
bilimlarni egallashga oid ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlarida o‘quv
darsliklarining o‘rni va ahamiyati juda katta. Bu ta’limning turli
bosqichlaridaqo‘yiladigan umumiy maqsad va vazifalar bilan chambarchas
bog’liqdir.Prezidentimiz Islom Karimov bu haqda shunday degan edilar:
30
“Hammamizga ayonki, ta’lim darslikdan boshlanadi. Achchiq bo‘lsa ham tanolishga
majburmiz: deyarli barcha sohada dasrliklarimiz ahvoli bugungi va ertangi kun
talablari darajasida emas.Bir narsaning ahamiyatiga yetib borishimiz zarur, aziz
do‘stlar, vatandoshlarim!
Eski qolipda, mustabid davrda yozilgan darsliklardan foydalanib, eskimafkuradan
xalos bo‘lmasdan bolalarimizni yangicha fikrlashga o‘rgatolmaymiz, axir. Buni
barchamiz tushunishimiz, anglashimiz darkor.
Olimlar orasida darslik yozishga pastroq bir ilmiy ish sifatida qarash illati bor. Nega
bunday? Bu psixologiya qayerdan paydo bo‘lgan? Axir, darsliklarda millatfikrining,
millat tafakkuri va millat mafkurasining eng ilg’or namunalari aks etishi kerak
emasmi? Har bir soha bo‘yicha darslikni o‘sha sohaning atoqli vakillari
yozmaydilarmi? Biz darslik yaratishga eng ilg’or va eng sharafli vazifa
sifatidaqarashimiz, yaxshi darslik yaratgan odamlarni boshimizga ko‘tarishimiz
kerak. Darslikni, agar kerak bo‘lsa katta tanlov asosida yaratish lozim. Tanlov
g’oliblaridan mablag’ni ayamasligimiz lozim”1.
Endilikda umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-9-sinflaridagi Adabiyot
darsliklarning barchasi tanlov asosida yaratilayotganligining guvohi bo‘lib
turibmiz. Bu jarayon davom etmoqda. Shuning uchun ham darsliklarning mazmuni
yildanyilga boyib, sifati tobora yaxshilanib bormoqda.“Ta’lim to‘g’risida”gi Qonun
talablaridan kelib chiqqan holda, adabiyotdarsliklaridagi materiallar: “ta’lim va
tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi;Ta’limning uzluksizligi va
izchilligi...Ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi” (3-modda) bilan
belgilanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Президент Ислом
Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси IX сессиясида сўзлаган
нутқи. 1997 йил 29 август. Тошкент: Шарқ, 1997.
2.Умумий ўрта таълимнинг ДТС ва ўқув дастури. Таълим тараққиёти
ахборотномаси. Тошкент, Шарқ, 1999, 1-махсус сон. 3. Умумий Ўрта
31
таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Тошкент, “Шарқ”, 1999,
1-махсус сон.
4. Тўйчиева М.Адабиёт дарсликларидаги савол ва топшириқлар ҳақида //Тил ва
адабиёт таълими. 2005, 3-сон.5. Отахонова С. Дарсликлар ҳақида // “Маърифат”
газетаси. 2004 йил. 9 июн.6.Богданова О.Ю., Леонов С.А., Чертов В.Ф.
Методика преподавания литературқ. Под редакцией О.Ю. Богдановой. Учебник
для студентов пед. Вузов. М.: Издательский центр “Академия”, 2-е издание.
2002.
|