Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке»



Pdf көрінісі
бет3/328
Дата19.01.2023
өлшемі12,18 Mb.
#61977
түріСборник
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   328
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 


19 
ДОПОЛНИТЕЛЬНОЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 
ФИО автора: Rahmonova Dilnozaxon
QDPI " O'zbek tili va adabiyoti" 1-bosqich magistranti 
Название публикации: «ADABIYOTDAN YARATILGAN DASTUR VA 
DARSLIKLAR TAHLIL» 
Annotatsiya. 
 Ushbu maqolada adabiyotlar asosida yaratilgan dastur va darsliklar ustida ishlash, 
uning metodik tahlili va har tomonlama ilmiy-uslubiy tahlili aks etgan bo'lib,har 
tomonlama dts talablariga mos tushadigan tartib qoidalar aks etgandi Dastur va 
darsliklar yaratishda har tomonlama adabiyotlarni tahlil etish o'ziga xos rol 
o'ynaydi. 
Аннотация. 
В данной статье описывается работа над программой и учебниками на основе 
литературы, ее методологический анализ и комплексный научно-методический 
анализ, а также процедуры, отвечающие требованиям комплексной дц. 
Annotation. 
This article describes the work on the program and textbooks based on the literature, 
its methodological analysis and comprehensive scientific-methodological analysis, as 
well as the procedures that meet the requirements of the comprehensive dts. plays a 
role. 
Kalit so'zlar: darslik,dastur, adabiyot, DTS, izchillik, uzluksizlik. 
Ma’lumki, har qanday o‘quv predmeti bo‘yicha yaratilgan dastuming «Uqtirish 
xati»da ta’lim mazmuni va uni o‘zlashtirishning muhim jihatlariga alohida urg‘u 
beriladi. Unda o‘qituvchiga mazkur predmetni o‘tish jarayonida alohida e’tibor 
qaratilishi lozim bo‘lgan o‘rinlar ko‘rsatib beriladi. 0 ‘qituvchilaming ba’zilari 
«Uqtirish xati»ni o‘qimaganliklari uchun о‘quv fanining maqsadi, vazifalari va 
mazmuniga xos bo‘lgan ustuvor jihatlar haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lolmay 


20 
qoladilar. Albatta, barkamol avlodni shakllantirmoqchi bo‘lgan o‘qituvchiga 
«Uqtirish xat»idagi yo‘riqlar kamlik qiladi. 0 ‘qituvchiga bu yo‘nalishda maxsus. 
0 ‘zbek adabiyotini o'qitish metodikasi fanining rivojida 50-yillarda faoliyat ko‘rsata 
boshlagan ko‘plab olimlaming xizmati katta. S. Dolimov, G. Karimov, N. Mallayev, 
H. Ubaydullayev, Q. Ahmedov, A. Zunnunov, S. Ismatov singari olimlar bu sohaning 
mustaqil fan sifatida kamol topishiga munosib hissa qo‘shganlar. Ulaming 
adabiyotshunoslikning turli sohalaridagi, metodika ilmidagi xizmatlari tufayli o‘rta 
maktablar uchun tuzilgan dastur va darsliklar ma’lum darajada muntazamlik kasb eta 
boshladi. «Adabiyot o'qitish metodikasi» deb nomlangan birinchi darslik S. Dolimov 
va H. Ubaydullayevlar tomonidan yaratilgan. Darslikda 
ifodali o‘qish, uning mazmun va mohiyati, turlari haqida yaxlit ma’lumotlar berilgan. 
Kitobda adabiyot o‘qitishdagi nazariy asoslardan tortib, uning bevosita amaliyotdagi 
holatlarigacha bo'lgan hodisalar qamrab olingan. Bundan tashqari, adabiyot o'qitish 
metodikasi va uning nazariy asoslari, adabiy o'qish, adabiy o'qish yuzasidan sinfdan 
hamda maktabdan tashqari ishlar, rejalashtirish va jihozlash singari masalalari ham 
qamrab olingan. Amaliy faoliyat bilan aloqador masalalarga katta e’tibor berilganligi 
kitobning asosiy yutug'idir. Mualliflar har bir nazariy muammoni aniq misollar bilan 
dalillashga harakat qilishgan. Shunga qaramay, unda o'sha davr mafkurasining kuchli 
ta’siri ochiq sezilib turadi. Olimning adabiy ta’limni «...yangi ijtimoiy ong talablari 
darajasida tashkil etishning tamoyillarini belgilash pedagogika nazariyasi uchun ham, 
adabiyot о ‘qitish metodikasi uchun ham, tarbiyaamaliyoti uchun ham kechiktirib bo 
‘Imaydigan zarurat»& ekanini alohida ta’kidlashi adabiyot o'qitishni yangilashning 
muhim masalalarini ko‘zda tutadi. Milliy va chet eldagi ilg‘or pedagogik qarashlami 
qiyoslab o'rganish, adabiyot o'qitishda tayaniladigan metodik, pedagogik va estetik 
asoslarga yangilanayotgan pedagogik tafakkur nuqtai nazaridan yondashuv olimning 
ilmiy tadqiqotlari qimmatining oshuviga sabab bo'ldi.Q. Yo'ldoshev tomonidan 
«Adabiyot o'qitish konsepsiyasi» deb ataladi. 
Mustaqillikning ilk davrida, milliy tarbiyashunoslikni yangilashga qaratilgan, 
pedagogika ilmi va amaliyotida shu vaqtga qadar mavjud bo‘lmagan rasmiy 
pedagogik hujjat - fanlar bo‘yicha ta’lim konsepsiyalari yaratildi. Shular qatorida 


21 
«Adabiy ta’lim konsepsiyasi» ham ishlab chiqilib, unda yangilangan pedagogik 
tafakkur sharoitida adabiyot о‘qitishning maqsad va vazifalari belgilab berildi. 
Maqsad va vazifalaming yangilanishi adabiy ta’limning mazrmmi hamda o'qitish 
usullarini ham o‘zgartirishni taqozo qildi.
«Adabiy ta’lim konsepsiyasi»dagi yetakchi g‘oyalar asosida adabiyot о‘qitish 
bo‘yicha «Davlat ta’lim standarti» yaratilib, unda turli sinflaming dastur va 
darsliklarida ko‘zda tutilishi hamda o‘quvchilar o‘zlashtirishlari shart deb belgilangan 
bilim, ko‘nikma, malakalar va ma’naviy sifatlaming minimal ko‘rsatkichlari ham o‘z 
ifodasini topti22. DTSning minimal talablar qismi ta’lim jarayonida qatnashayotgan 
sog‘lom bola erishishi shart bo‘lgan marra hisoblanib, u davlat tomonidan muayyan 
bosqichni bitirayotgan o‘quvchiga qo'yiladigan talabni anglatadi. «Adabiy ta’lim 
standarti»da belgilangan mezonlarga tayanib yangidan tuzilgan «Adabiyot» dasturida 
maktabda adabiyot о‘qitishning maqsadi yo‘lida soha mutaxassislari tomonidan 
o‘quvchi o‘zlashtirishi lozim deb topilgan bilimlar tizimi aks etdi. 
Estetik tarbiya borasida adabiy ta’lim oldida turvii/lliihuiii hitjnrish uchun 
«Adabiyot» darsliklarini yaratish va h bo'yicha quyidagi talablar qo'yiladi: yoshi. 
shaxsi, dunyoqarashi doimo adabiy ta’lim markazida bo'lishi kerak. Darsda o'quvchi 
asosiy vazifaga aylantirilishi zarur. O'sib kelayotgan avlodni filolog mutaxassis 
ma’naviyatli odam sifatida tarbiyalash . O'quvchilar o‘rganilayotgan asar 
qahramonlariga nisbatan mehr-muhabbat ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. 
Adabiy materiallar davriy tizimda emas, oddiydan murakkabga boruvchi mavzular 
atrofiga birlashtirilgan.Yangi dastur bo‘yicha 5-sinfdan boshlab izchil tarzda 
o‘rganiladigan adabiyot mazmuni sinfdan-sinfga murakkablashib boradi. Quyi 
sinflarda o‘quvchilargako‘proq xalq og’zaki ijodidan namunalar, o‘zbek adabiyoti 
namoyandalariningasarlari berilsa, yuqori sinflarda jahon adabiyoti 
namoyandalarining asarlari bilantanishtirish ustun turadi.Avvalgi dastur ko‘proq 
mumtoz adabiyot namunalaridan iborat bo‘lib, o‘quvchilarni ancha qiynab qo‘ygan 
edi. O‘quvchilar bir xillikdan ko‘ra, rangbaranglikni yoqtiradi. Shu bois ta’lim 
mazmunida rang-baranglikka ahamiyatberilgan. Jumladan, Tog’ay Murodning 
“Yulduzlar mangu yonadi” qissasini o‘qigano‘quvchi ajdodlarimiz urf-odatlari, milliy 


22 
qadriyatlar, yigit kishining qanotibo‘lmish ot, o‘zbeklarga xos kurash san’ati haqida 
ma’lumotga ega bo‘ladi, ma’nanboyiydi. 
Yangi dastur bo‘yicha o‘quvchi o‘qitilmaydi, o‘qishga o‘rgatiladi, o‘quvchiadabiy 
mashg’ulotlarda faol ishlaydi, uni faqat yo‘naltirib borish kerak. U darsjarayonida 
izlanadi, matn bilan ishlaydi, tahlil qiladi, bahs – munozaralargakirishadi. Bunda past 
o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar ham chetda turmaydilar.Adabiyot ta’limi mazmunidagi 
eng muhim yangilik, asar talqinidir. Avvalgidasturlarda hamma narsa tayyor holda 
berilar, avval muallif haqida ma’lumot, so‘ng asar matni, oxirida o‘sha asar tahlili 
taqdim etilardi. Bu bir qarashda o‘quvchiva o‘qituvchi uchun qulay edi. Yangi 
dasturda shu “qulay” usuldan voz kechilgan. Buning o‘rniga o‘nalb savol-topshiriqlar 
berilganki, bu usul o‘quvchini hamo‘qituvchini ham mustaqil ishlashga, fikrlashga 
majmur etadi.Yangilangan dasturning eng muhim jihatlaridan yana biri, badiiy matn 
bilanishlash va uni yangicha tamoyillar bilan tahlil etishga qaratilganligidir.O‘quvchi 
matn bilan ishlash chog’ida qahramon holatiga tushadi, uninghayotini o‘z hayoti 
bilan taqqoslab ko‘radi va shu tariqa unda umuminsoniyattomonidan maqbul deb 
topilgan axloqiy me’yorlar shakllana boradi.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘rganilishi ko‘zda tutilgan adabiy ta’limasosida 
hech kimga o‘xshamagan alohida shaxsni, mutolaa qiladigan, mohiyatinianglaydigan, 
tahlil etib, xulosa chiqara biladigan, qahramon holatini his etadigan,o‘zgalar dardiga 
sherik bo‘ladigan, ularni tushunadigan. 
Maktab o‘quv predmetlari ichida ona tili va adabiyot fanlari salmoqli o‘rinegallaydi. 
O‘qituvchining milliy yetukligi, mafkuraviy yuksakligi, komil onglibo‘lishni 
ta’minlash, savodxonligini oshirish va takomillashtirish, asosan, ona tili vaadabiyot 
o‘qituvchilari zimmasiga yuklangan. O‘quvchilarning aqliy rivojlanishi, tafakkur 
taraqqiyoti ona tilining qonun-qoidalarini o‘rganish orqali shakllansa, go‘zallikka 
intilish, tabiatni sevish, do‘stlik, insoniylik, odoblilik kabi fazilatlari adabiyot darslari 
orqali shakllantiriladi va rivojlantiriladi. Maktab ta’limi tarixida nimani o‘qitish va 
qanday o‘qitish masalalari asosiy muammolardan biri bo‘lib keldi va shunday bo‘lib 
qolmoqda. Bular garchi alohidaalohida masalalar sanalsada, ammo aslida bir-biri 
bilan chambarchas bog’langandir. Ta’lim samaradorligi ma’lum darajada ana shu ikki 


23 
masalaning o‘z yechimini to‘g’ri topa olishi bilan belgilanadi.O‘rta umumta’lim 
maktablarida ona tilidan o‘quvchilar nimani o‘zlashtirishlariva nimalarni bilishlari 
lozimligi bugungi kunda ham holi uzul-kesil hal bo‘lganmasala emas. Chunki uzoq 
yillar davomida biz maktabda o‘rganiladigan barchafanlar qatori ona tilidan ham 
mutloq dastur va darsliklar yaratishni ma’qullab, uni tubdan yangilash, o‘zgartirishga 
qaratilgan har qanday harakatni qoralab keldik. Bu ona tilidan ta’lim mazmunining 
diyarli bir nuqtada depsinishiga, 50-yillardamaktab darsliklaridan o‘rin olgan nazariy 
talqinlarning ayrim juz’iy o‘zgarishlar bilan yildan-yilga ko‘chirilishiga sabab bo‘ldi, 
(mos. 8-9-sinf). Maktab ona tili dasturlari va darsliklarida mavjud bo‘lgan 
akademizm grammatizm va berilgan til hodisalarining o‘quvchi amaliy faoliyatidan 
ajralib qolganligi uni o‘rganish imkoniyatlarini cheklab qo‘ydi, o‘quvchilarning bu 
fanni katta qiziqish bilan o‘rganilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 
Biz til hodisalarini o‘quvchining ijodiy fikrlashi, fikr mahsulini nutq sharoitiga mos 
ravishda og’zaki, yozma shakllarda to‘g’ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini 
shakllantirish va rivojlantirish, talaffuz, imlo va punktuasion savodxonlikka erishish 
nuqati nazaridan kelib chiqib tanlashga harakat qildik.O‘zbek tili mustaqil 
O‘zbekiston Respublikasining davlat tili bo‘lib, uning o‘rta umumta’lim maktablarida 
o‘qitilishi davlat ahamiyatiga molik masala sanaladi. Yoshlarda ijodiy tafakkur, 
ijodiy izlanishi, ko‘pgina imkoniyatlardan eng maqbulini tanlay olish ko‘nikmalarini 
shakllantirish va rivojlantirish, ularni milliy qadriyatlarimiz, udum va an’analarimiz 
ruhida tarbiyalashda ona tili fanining tutgan o'rni haqida alohida fikr yuritish zarur. 
O‘quvchilarning turli fan sohalariga oid bo‘lgan bilimlarni egallashlarida, shu 
bilimlarni egallashga oid ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlarida o‘quv 
darsliklarining o‘rni va ahamiyati juda katta. Bu ta’limning turli 
bosqichlaridaqo‘yiladigan umumiy maqsad va vazifalar bilan chambarchas 
bog’liqdir.Prezidentimiz Islom Karimov bu haqda shunday degan edilar: 
“Hammamizga ayonki, ta’lim darslikdan boshlanadi. Achchiq bo‘lsa ham tanolishga 
majburmiz: deyarli barcha sohada dasrliklarimiz ahvoli bugungi va ertangi kun 


24 
talablari darajasida emas.Bir narsaning ahamiyatiga yetib borishimiz zarur, aziz 
do‘stlar, vatandoshlarim! 
Eski qolipda, mustabid davrda yozilgan darsliklardan foydalanib, eskimafkuradan 
xalos bo‘lmasdan bolalarimizni yangicha fikrlashga o‘rgatolmaymiz, axir. Buni 
barchamiz tushunishimiz, anglashimiz darkor. 
Olimlar orasida darslik yozishga pastroq bir ilmiy ish sifatida qarash illati bor. Nega 
bunday? Bu psixologiya qayerdan paydo bo‘lgan? Axir, darsliklarda millatfikrining, 
millat tafakkuri va millat mafkurasining eng ilg’or namunalari aks etishi kerak 
emasmi? Har bir soha bo‘yicha darslikni o‘sha sohaning atoqli vakillari 
yozmaydilarmi? Biz darslik yaratishga eng ilg’or va eng sharafli vazifa 
sifatidaqarashimiz, yaxshi darslik yaratgan odamlarni boshimizga ko‘tarishimiz 
kerak. Darslikni, agar kerak bo‘lsa katta tanlov asosida yaratish lozim. Tanlov 
g’oliblaridan mablag’ni ayamasligimiz lozim”1. 
Endilikda umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-9-sinflaridagi Adabiyot 
darsliklarning barchasi tanlov asosida yaratilayotganligining guvohi bo‘lib 
turibmiz. Bu jarayon davom etmoqda. Shuning uchun ham darsliklarning mazmuni 
yildanyilga boyib, sifati tobora yaxshilanib bormoqda.“Ta’lim to‘g’risida”gi Qonun 
talablaridan kelib chiqqan holda, adabiyotdarsliklaridagi materiallar: “ta’lim va 
tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi;Ta’limning uzluksizligi va 
izchilligi...Ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi” (3-modda) bilan 
belgilanadi. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Президент Ислом 
Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси IX сессиясида сўзлаган 
нутқи. 1997 йил 29 август. Тошкент: Шарқ, 1997. 
2.Умумий ўрта таълимнинг ДТС ва ўқув дастури. Таълим тараққиёти 
ахборотномаси. Тошкент, Шарқ, 1999, 1-махсус сон. 3. Умумий Ўрта 
таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Тошкент, “Шарқ”, 1999, 
1-махсус сон. 


25 
4. Тўйчиева М.Адабиёт дарсликларидаги савол ва топшириқлар ҳақида //Тил ва 
адабиёт таълими. 2005, 3-сон.5. Отахонова С. Дарсликлар ҳақида // “Маърифат” 
газетаси. 2004 йил. 9 июн.6.Богданова О.Ю., Леонов С.А., Чертов В.Ф. 
Методика преподавания литературқ. Под редакцией О.Ю. Богдановой. Учебник 
для студентов пед. Вузов. М.: Издательский центр “Академия”, 2-е издание. 
2002. 
Adabiyotdan yaratilgan dastur va darsliklar tahlil 
QDPI " O'zbek tili va adabiyoti" 1-
bosqich magistranti Rahmonova Dilnozaxon 
Annotatsiya. 
Ushbu maqolada adabiyotlar asosida yaratilgan dastur va darsliklar ustida ishlash, 
uning metodik tahlili va har tomonlama ilmiy-uslubiy tahlili aks etgan bo'lib,har 
tomonlama dts talablariga mos tushadigan tartib qoidalar aks etgandi Dastur va 
darsliklar yaratishda har tomonlama adabiyotlarni tahlil etish o'ziga xos rol o'ynaydi. 
Аннотация. 
В данной статье описывается работа над программой и учебниками на основе 
литературы, ее методологический анализ и комплексный научно-методический 
анализ, а также процедуры, отвечающие требованиям комплексной дц. 
Annotation. 
This article describes the work on the program and textbooks based on the literature, 
its methodological analysis and comprehensive scientific-methodological analysis, as 
well as the procedures that meet the requirements of the comprehensive dts. plays a 
role. 
Kalit so'zlar: darslik,dastur, adabiyot, DTS, izchillik, uzluksizlik. 
Ma’lumki, har qanday o‘quv predmeti bo‘yicha yaratilgan dastuming «Uqtirish 
xati»da ta’lim mazmuni va uni o‘zlashtirishning muhim jihatlariga alohida urg‘u 
beriladi. Unda o‘qituvchiga mazkur predmetni o‘tish jarayonida alohida e’tibor 
qaratilishi lozim bo‘lgan o‘rinlar ko‘rsatib beriladi. 0 ‘qituvchilaming ba’zilari 


26 
«Uqtirish xati»ni o‘qimaganliklari uchun о‘quv fanining maqsadi, vazifalari va 
mazmuniga xos bo‘lgan ustuvor jihatlar haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lolmay 
qoladilar. Albatta, barkamol avlodni shakllantirmoqchi bo‘lgan o‘qituvchiga 
«Uqtirish xat»idagi yo‘riqlar kamlik qiladi. 0 ‘qituvchiga bu yo‘nalishda maxsus. 
0 ‘zbek adabiyotini o'qitish metodikasi fanining rivojida 50-yillarda faoliyat ko‘rsata 
boshlagan ko‘plab olimlaming xizmati katta. S. Dolimov, G. Karimov, N. Mallayev, 
H. Ubaydullayev, Q. Ahmedov, A. Zunnunov, S. Ismatov singari olimlar bu sohaning 
mustaqil fan sifatida kamol topishiga munosib hissa qo‘shganlar. Ulaming 
adabiyotshunoslikning turli sohalaridagi, metodika ilmidagi xizmatlari tufayli o‘rta 
maktablar uchun tuzilgan dastur va darsliklar ma’lum darajada muntazamlik kasb eta 
boshladi. «Adabiyot o'qitish metodikasi» deb nomlangan birinchi darslik S. Dolimov 
va H. Ubaydullayevlar tomonidan yaratilgan. Darslikda 
ifodali o‘qish, uning mazmun va mohiyati, turlari haqida yaxlit ma’lumotlar berilgan. 
Kitobda adabiyot o‘qitishdagi nazariy asoslardan tortib, uning bevosita amaliyotdagi 
holatlarigacha bo'lgan hodisalar qamrab olingan. Bundan tashqari, adabiyot o'qitish 
metodikasi va uning nazariy asoslari, adabiy o'qish, adabiy o'qish yuzasidan sinfdan 
hamda maktabdan tashqari ishlar, rejalashtirish va jihozlash singari masalalari ham 
qamrab olingan. Amaliy faoliyat bilan aloqador masalalarga katta e’tibor berilganligi 
kitobning asosiy yutug'idir. Mualliflar har bir nazariy muammoni aniq misollar bilan 
dalillashga harakat qilishgan. Shunga qaramay, unda o'sha davr mafkurasining kuchli 
ta’siri ochiq sezilib turadi. Olimning adabiy ta’limni «...yangi ijtimoiy ong talablari 
darajasida tashkil etishning tamoyillarini belgilash pedagogika nazariyasi uchun ham, 
adabiyot о ‘qitish metodikasi uchun ham, tarbiyaamaliyoti uchun ham kechiktirib bo 
‘Imaydigan zarurat»& ekanini alohida ta’kidlashi adabiyot o'qitishni yangilashning 
muhim masalalarini ko‘zda tutadi. Milliy va chet eldagi ilg‘or pedagogik qarashlami 
qiyoslab o'rganish, adabiyot o'qitishda tayaniladigan metodik, pedagogik va estetik 
asoslarga yangilanayotgan pedagogik tafakkur nuqtai nazaridan yondashuv olimning 
ilmiy tadqiqotlari qimmatining oshuviga sabab bo'ldi.Q. Yo'ldoshev tomonidan 
«Adabiyot o'qitish konsepsiyasi» deb ataladi. 


27 
Mustaqillikning ilk davrida, milliy tarbiyashunoslikni yangilashga qaratilgan, 
pedagogika ilmi va amaliyotida shu vaqtga qadar mavjud bo‘lmagan rasmiy 
pedagogik hujjat - fanlar bo‘yicha ta’lim konsepsiyalari yaratildi. Shular qatorida 
«Adabiy ta’lim konsepsiyasi» ham ishlab chiqilib, unda yangilangan pedagogik 
tafakkur sharoitida adabiyot о‘qitishning maqsad va vazifalari belgilab berildi. 
Maqsad va vazifalaming yangilanishi adabiy ta’limning mazrmmi hamda o'qitish 
usullarini ham o‘zgartirishni taqozo qildi.
«Adabiy ta’lim konsepsiyasi»dagi yetakchi g‘oyalar asosida adabiyot о‘qitish 
bo‘yicha «Davlat ta’lim standarti» yaratilib, unda turli sinflaming dastur va 
darsliklarida ko‘zda tutilishi hamda o‘quvchilar o‘zlashtirishlari shart deb belgilangan 
bilim, ko‘nikma, malakalar va ma’naviy sifatlaming minimal ko‘rsatkichlari ham o‘z 
ifodasini topti22. DTSning minimal talablar qismi ta’lim jarayonida qatnashayotgan 
sog‘lom bola erishishi shart bo‘lgan marra hisoblanib, u davlat tomonidan muayyan 
bosqichni bitirayotgan o‘quvchiga qo'yiladigan talabni anglatadi. «Adabiy ta’lim 
standarti»da belgilangan mezonlarga tayanib yangidan tuzilgan «Adabiyot» dasturida 
maktabda adabiyot о‘qitishning maqsadi yo‘lida soha mutaxassislari tomonidan 
o‘quvchi o‘zlashtirishi lozim deb topilgan bilimlar tizimi aks etdi. 
Estetik tarbiya borasida adabiy ta’lim oldida turvii/lliihuiii hitjnrish uchun 
«Adabiyot» darsliklarini yaratish va h bo'yicha quyidagi talablar qo'yiladi: yoshi. 
shaxsi, dunyoqarashi doimo adabiy ta’lim markazida bo'lishi kerak. Darsda o'quvchi 
asosiy vazifaga aylantirilishi zarur. O'sib kelayotgan avlodni filolog mutaxassis 
ma’naviyatli odam sifatida tarbiyalash . O'quvchilar o‘rganilayotgan asar 
qahramonlariga nisbatan mehr-muhabbat ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. 
Adabiy materiallar davriy tizimda emas, oddiydan murakkabga boruvchi mavzular 
atrofiga birlashtirilgan.Yangi dastur bo‘yicha 5-sinfdan boshlab izchil tarzda 
o‘rganiladigan adabiyot mazmuni sinfdan-sinfga murakkablashib boradi. Quyi 
sinflarda o‘quvchilargako‘proq xalq og’zaki ijodidan namunalar, o‘zbek adabiyoti 
namoyandalariningasarlari berilsa, yuqori sinflarda jahon adabiyoti 
namoyandalarining asarlari bilantanishtirish ustun turadi.Avvalgi dastur ko‘proq 
mumtoz adabiyot namunalaridan iborat bo‘lib, o‘quvchilarni ancha qiynab qo‘ygan 


28 
edi. O‘quvchilar bir xillikdan ko‘ra, rangbaranglikni yoqtiradi. Shu bois ta’lim 
mazmunida rang-baranglikka ahamiyatberilgan. Jumladan, Tog’ay Murodning 
“Yulduzlar mangu yonadi” qissasini o‘qigano‘quvchi ajdodlarimiz urf-odatlari, milliy 
qadriyatlar, yigit kishining qanotibo‘lmish ot, o‘zbeklarga xos kurash san’ati haqida 
ma’lumotga ega bo‘ladi, ma’nanboyiydi. 
Yangi dastur bo‘yicha o‘quvchi o‘qitilmaydi, o‘qishga o‘rgatiladi, o‘quvchiadabiy 
mashg’ulotlarda faol ishlaydi, uni faqat yo‘naltirib borish kerak. U darsjarayonida 
izlanadi, matn bilan ishlaydi, tahlil qiladi, bahs – munozaralargakirishadi. Bunda past 
o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar ham chetda turmaydilar.Adabiyot ta’limi mazmunidagi 
eng muhim yangilik, asar talqinidir. Avvalgidasturlarda hamma narsa tayyor holda 
berilar, avval muallif haqida ma’lumot, so‘ng asar matni, oxirida o‘sha asar tahlili 
taqdim etilardi. Bu bir qarashda o‘quvchiva o‘qituvchi uchun qulay edi. Yangi 
dasturda shu “qulay” usuldan voz kechilgan. Buning o‘rniga o‘nalb savol-topshiriqlar 
berilganki, bu usul o‘quvchini hamo‘qituvchini ham mustaqil ishlashga, fikrlashga 
majmur etadi.Yangilangan dasturning eng muhim jihatlaridan yana biri, badiiy matn 
bilanishlash va uni yangicha tamoyillar bilan tahlil etishga qaratilganligidir.O‘quvchi 
matn bilan ishlash chog’ida qahramon holatiga tushadi, uninghayotini o‘z hayoti 
bilan taqqoslab ko‘radi va shu tariqa unda umuminsoniyattomonidan maqbul deb 
topilgan axloqiy me’yorlar shakllana boradi.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘rganilishi ko‘zda tutilgan adabiy ta’limasosida 
hech kimga o‘xshamagan alohida shaxsni, mutolaa qiladigan, mohiyatinianglaydigan, 
tahlil etib, xulosa chiqara biladigan, qahramon holatini his etadigan,o‘zgalar dardiga 
sherik bo‘ladigan, ularni tushunadigan. 
Maktab o‘quv predmetlari ichida ona tili va adabiyot fanlari salmoqli o‘rinegallaydi. 
O‘qituvchining milliy yetukligi, mafkuraviy yuksakligi, komil onglibo‘lishni 
ta’minlash, savodxonligini oshirish va takomillashtirish, asosan, ona tili vaadabiyot 
o‘qituvchilari zimmasiga yuklangan. O‘quvchilarning aqliy rivojlanishi, tafakkur 
taraqqiyoti ona tilining qonun-qoidalarini o‘rganish orqali shakllansa, go‘zallikka 
intilish, tabiatni sevish, do‘stlik, insoniylik, odoblilik kabi fazilatlari adabiyot darslari 
orqali shakllantiriladi va rivojlantiriladi. Maktab ta’limi tarixida nimani o‘qitish va 


29 
qanday o‘qitish masalalari asosiy muammolardan biri bo‘lib keldi va shunday bo‘lib 
qolmoqda. Bular garchi alohidaalohida masalalar sanalsada, ammo aslida bir-biri 
bilan chambarchas bog’langandir. Ta’lim samaradorligi ma’lum darajada ana shu ikki 
masalaning o‘z yechimini to‘g’ri topa olishi bilan belgilanadi.O‘rta umumta’lim 
maktablarida ona tilidan o‘quvchilar nimani o‘zlashtirishlariva nimalarni bilishlari 
lozimligi bugungi kunda ham holi uzul-kesil hal bo‘lganmasala emas. Chunki uzoq 
yillar davomida biz maktabda o‘rganiladigan barchafanlar qatori ona tilidan ham 
mutloq dastur va darsliklar yaratishni ma’qullab, uni tubdan yangilash, o‘zgartirishga 
qaratilgan har qanday harakatni qoralab keldik. Bu ona tilidan ta’lim mazmunining 
diyarli bir nuqtada depsinishiga, 50-yillardamaktab darsliklaridan o‘rin olgan nazariy 
talqinlarning ayrim juz’iy o‘zgarishlar bilan yildan-yilga ko‘chirilishiga sabab bo‘ldi, 
(mos. 8-9-sinf). Maktab ona tili dasturlari va darsliklarida mavjud bo‘lgan 
akademizm grammatizm va berilgan til hodisalarining o‘quvchi amaliy faoliyatidan 
ajralib qolganligi uni o‘rganish imkoniyatlarini cheklab qo‘ydi, o‘quvchilarning bu 
fanni katta qiziqish bilan o‘rganilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 
Biz til hodisalarini o‘quvchining ijodiy fikrlashi, fikr mahsulini nutq sharoitiga mos 
ravishda og’zaki, yozma shakllarda to‘g’ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini 
shakllantirish va rivojlantirish, talaffuz, imlo va punktuasion savodxonlikka erishish 
nuqati nazaridan kelib chiqib tanlashga harakat qildik.O‘zbek tili mustaqil 
O‘zbekiston Respublikasining davlat tili bo‘lib, uning o‘rta umumta’lim maktablarida 
o‘qitilishi davlat ahamiyatiga molik masala sanaladi. Yoshlarda ijodiy tafakkur, 
ijodiy izlanishi, ko‘pgina imkoniyatlardan eng maqbulini tanlay olish ko‘nikmalarini 
shakllantirish va rivojlantirish, ularni milliy qadriyatlarimiz, udum va an’analarimiz 
ruhida tarbiyalashda ona tili fanining tutgan o'rni haqida alohida fikr yuritish zarur. 
O‘quvchilarning turli fan sohalariga oid bo‘lgan bilimlarni egallashlarida, shu 
bilimlarni egallashga oid ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlarida o‘quv 
darsliklarining o‘rni va ahamiyati juda katta. Bu ta’limning turli 
bosqichlaridaqo‘yiladigan umumiy maqsad va vazifalar bilan chambarchas 
bog’liqdir.Prezidentimiz Islom Karimov bu haqda shunday degan edilar: 


30 
“Hammamizga ayonki, ta’lim darslikdan boshlanadi. Achchiq bo‘lsa ham tanolishga 
majburmiz: deyarli barcha sohada dasrliklarimiz ahvoli bugungi va ertangi kun 
talablari darajasida emas.Bir narsaning ahamiyatiga yetib borishimiz zarur, aziz 
do‘stlar, vatandoshlarim! 
Eski qolipda, mustabid davrda yozilgan darsliklardan foydalanib, eskimafkuradan 
xalos bo‘lmasdan bolalarimizni yangicha fikrlashga o‘rgatolmaymiz, axir. Buni 
barchamiz tushunishimiz, anglashimiz darkor. 
Olimlar orasida darslik yozishga pastroq bir ilmiy ish sifatida qarash illati bor. Nega 
bunday? Bu psixologiya qayerdan paydo bo‘lgan? Axir, darsliklarda millatfikrining, 
millat tafakkuri va millat mafkurasining eng ilg’or namunalari aks etishi kerak 
emasmi? Har bir soha bo‘yicha darslikni o‘sha sohaning atoqli vakillari 
yozmaydilarmi? Biz darslik yaratishga eng ilg’or va eng sharafli vazifa 
sifatidaqarashimiz, yaxshi darslik yaratgan odamlarni boshimizga ko‘tarishimiz 
kerak. Darslikni, agar kerak bo‘lsa katta tanlov asosida yaratish lozim. Tanlov 
g’oliblaridan mablag’ni ayamasligimiz lozim”1. 
Endilikda umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-9-sinflaridagi Adabiyot 
darsliklarning barchasi tanlov asosida yaratilayotganligining guvohi bo‘lib 
turibmiz. Bu jarayon davom etmoqda. Shuning uchun ham darsliklarning mazmuni 
yildanyilga boyib, sifati tobora yaxshilanib bormoqda.“Ta’lim to‘g’risida”gi Qonun 
talablaridan kelib chiqqan holda, adabiyotdarsliklaridagi materiallar: “ta’lim va 
tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi;Ta’limning uzluksizligi va 
izchilligi...Ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi” (3-modda) bilan 
belgilanadi. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Президент Ислом 
Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси IX сессиясида сўзлаган 
нутқи. 1997 йил 29 август. Тошкент: Шарқ, 1997. 
2.Умумий ўрта таълимнинг ДТС ва ўқув дастури. Таълим тараққиёти 
ахборотномаси. Тошкент, Шарқ, 1999, 1-махсус сон. 3. Умумий Ўрта 


31 
таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Тошкент, “Шарқ”, 1999, 
1-махсус сон. 
4. Тўйчиева М.Адабиёт дарсликларидаги савол ва топшириқлар ҳақида //Тил ва 
адабиёт таълими. 2005, 3-сон.5. Отахонова С. Дарсликлар ҳақида // “Маърифат” 
газетаси. 2004 йил. 9 июн.6.Богданова О.Ю., Леонов С.А., Чертов В.Ф. 
Методика преподавания литературқ. Под редакцией О.Ю. Богдановой. Учебник 
для студентов пед. Вузов. М.: Издательский центр “Академия”, 2-е издание. 
2002. 


32 


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   328




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет