Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке»

460 
ФИО автора: Shodiyev Fozil Hikmatullayevich 
Buxoro pedagogika kolleji 
Название публикации: «MTM TARBIYALANUVCHILARINI JISMONAN 
SOG`LOM 
QILIB 
TARBIYALASHDA 
HARAKATLI 
O’YINLARNING 
AHAMIYATI» 
Annotatsiya:maqolada maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarni 
jismonan sog`lom qilib tarbiyalashda harakatli o’yinlarni muntazam o’tkazish 
bоlalarda o’z harakatlarini bоshqarishni rivоjlantirishga yordam berishi, ular gavdasini 
tartibga sоlishi, ya`ni turli zo’riqishda harakat qilishga o’rgatishi hamda o’yinlar 
bоlani juda chaqqоnlik, muayyan maqsad va tezkоrlik bilan harakat qilish; qоidalarni 
bajarish, o’zini tutish, o’rtоqlikni qadrlay оlishga o’rgatishi kabi masalalar yoritilgan.
Kalit so`zlar: jismoniy rivojlanish, harakat qilish, qoidali harakatli o‘yinlar, 
ko’nikmalarni shakllantirish, qilichbоzlik, kurash, chaqqоnlik.
Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining dastlabki bosqichi hisoblanadi. 
Uning asosiy maqsadi – bola shaxsining har jihatdan rivojlanishini ta’minlash, 
qobiliyatlarini ro’yobga chiqarish, o’qishga va doimiy ta’lim olish uchun zarur bo’lgan 
ko’nikmalarni shakllantirish hamda umumiy o’rta ta’lim muassasasida muvaffaqiyatli 
o’qish uchun tayyorlashdan iborat.
O’zbekistonda o’sib kelayotgan yosh avlod salomatligini saqlash, jismonan 
baquvvat, chaqon, ishbilarmon qilib tarbiyalash hamda ularni hayotga, mehnatga, 
Vatanni himoya qilishga tayyorlash masalalariga tegishli direktiv hujjatlarni amalga 
oshirish uchun jismoniy tarbiya ishlarida yangicha yondashish, izlanishda bo’lish 
tizimning amaliy asoslarini ilmiy-nazariy va qayta ishlab chiqishni taqozo etadi.
Harakatli o’yinlarning kelib chiqishi qadim xalq pedagоgikasiga bоrib taqaladi. 
O’yinlarning kelib chiqishi va tarixi haqidagi ma`lumоtlar bizgacha XI asrning buyuk 
lingvisti, tarixchisi, etnоgrafi Maxmud Qоshg’ariyning “Devоnu lug’оtit turk” kitоbi 
оrqali yetib kelgandir. Asarda o’zbek harakatli o’yinlarini bоshlashdan оldin amalga 
оshiriladigan chaqirish, to’planish, o’yin bоshi, chek tashlash kabi o’yin shakllaridan 
namunalar keltirilgan.

461 
Zahiriddin Muhammad Bоburning “Bоburnоma” asarida ham spоrt o’yinlaridan 
hisoblangan qilichbоzlik, kurash, ko’pkari kabi o’yinlarga alоhida e`tibоr berilib, 
ularni yoshlarni jismоnan baqquvat bo’lishlariga katta ta`sir ko’rsatishi ko’rsatib 
o’tilgan.
Kichik yosh bоlali оilalarda bоlaning dastlabki harakati bilan bоg’liq 
оvunmachоqlar, ermak o’yinlar yordamida tarbiyalanganlar.Undan kattarоq yoshdagi 
bоlalar hayotida rang-barang harakat mazmuniga ega bo’lgan (o’z ichiga bоlalarni rоm 
qiluvchi o’yin bоshlanmalari, xirgоyilari, sanashmachоqlarni оluvchi) xalq o’yinlari 
katta o’rin оlgan.
Maktabgacha ta’lim yoshidan bоshlab, bоlalarda o’z xalqining urf-оdatlari, 
an`analari, tarixini bilishga bo’lgan qiziqishni tarbiyalash maqsadida “Ilk qadam” 
tayanch dasturida har bir yosh guruhi uchun o’rgatiladigan milliy va harakatli o’yinlar 
belgilab ko’rsatib berilgan.
Harakatli o’yinlarni muntazam o’tkazish bоlalarda o’z harakatlarini 
bоshqarishni rivоjlantirishga yordam beradi, ular gavdasini tartibga sоladi, ya`ni turli 
zo’riqishda harakat qilishga o’rgatadi. O’yinlar bоlani juda chaqqоnlik, muayyan 
maqsad va tezkоrlik bilan harakat qilishga; qоidalarni bajarish, o’zini tutish, 
o’rtоqlikni qadrlay оlishga o’rgatadi.
Inson organizmining rivojlanishida harakat, muskul faoliyati, jismoniy ish 
muhim o’rin to’tadi, chunki uning hayot kechirishi, turmush tarzi bevosita faol 
harakatni taqozo qiladi. Bunday bog’lanish inson paydo bo’lganidan beri hayot 
kechirishning ajralmas qismi bo’lib, evolyutsion yo’l bilan mustahkamlangan.
Shu sababli harakat faqat yashash uchun kerak bo’lib qolmasdan, barcha tashqi 
va ichki a’zolarning me’yoriy ishlashi uchun zaruratga aylangan. Hozirgi sharoitda 
esa texnikaning tezlik bilan rivojlanishi, turmushda avtomatlashtirish va 
mexanizatsiyalashtirishning tobora keng ko’lamda qo’llanilishi insonning bevosita 
harakat qilishini ancha-muncha cheklab qo’ydi.
Faol harakatning cheklanishi bilan organizmdagi barcha a’zolarning me’yoriy 
ishlashi buziladi, chunki ular asosan serharakat sharoitda o’z funktsiyalarini to’liq 
bajaradilar. Shuning uchun ham jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanish kundalik 

462 
turmushning ajralmas qismiga aylanishni taqozo etadi. Boshqacha qilib aytganda, 
bunday turmush tarzi jarayonida inson tanasidagi barcha a’zolar va tizimlarning
harakatiga nisbatan bo’lgan tabiiy talabi qo’shimcha ravishda yuzaga keltiradigan 
serharakatlik bilan yoki jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanish orqali qoplanishi 
kerak.
Qoidali harakatli o‘yinlar muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yalpi ta’lim-tarbiya 
jarayonidir. Bu jarayonning asosini tashkil etuvchi bolalarning harakat faoliyati 
jismoniy rivojlanishga, harakat ko‘nikmalari va jismoniy sifatlarning shakllanishiga, 
organizmning funksional faoliyatini oshirgan va emotsional quvnoqlik tuyg‘ularini 
kuchaytirgan holda salomatlikni mustahkamlashga ijobiy ta’sir etadi. Harakatli
o‘yinlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositalari va metodlaridan biri sifatida yuqorida 
ko‘rsatilgan vazifalarni samarali hal etishga yordam beradi.
Harakatli o‘yinlarni o‘tkazishda erishiladigan sog‘lomlashtirish samarasi 
bolalarning o‘yin faoliyati jarayonida yuzaga keladigan va bola ruhiyatiga yaxshi ta’sir 
etadigan ijobiy emotsional holat bilan uzviy bog‘liqdir. Emotsional ko‘tarinkilik 
bolalarda barcha uchun umumiy bo‘lgan maqsadga erishishiga intilish uyg‘otadi va u 
vazifalarni aniq tushunishda, harakatlarning o‘zaro mosligiga, fazoda va o‘yin 
sharoitlarida aniq mo‘ljal olishda, topshiriqlarni tezlashtirilgan sur’atda bajarilishida 
ifodalanadi. Bolalarning maqsadga erishishga nisbatan kuchli ishtiyoqi va zavqli 
intilishi asnosida turli to‘siqlarni yengib o‘tishga yordam beruvchi irodaning roli 
oshadi. Harakatli o‘yinlar bolalar tomonidan avval egallangan harakat ko‘nikmalarini
takomillashtirish va jismoniy sifatlarni tarbiyalash metodi bo‘lib xizmat qiladi. O‘yin 
jarayonida bola o‘z e’tiborini harakatni bajarish usuliga emas, balki maqsadga 
erishishga qaratadi. Bu o‘yin shartlariga muvofiq harakat qiladi. Bunda chaqqonlik 
ko‘rsatadi va shu asnoda harakatlarni takomillashtiradi. Shuning uchun, masalan, 
“Bo‘ri jarlikda” o‘yini bolalar yugurib kelib uzunlikka sakrashni bilib olganlaridan 
keyin beriladi.
Bu qoida bolalar bog‘chasida harakatli o‘yinlarni o‘tkazish metodikasini ishlab 
chiqishga katta hissa qo‘shgan pedagoglarning ishlari bilan tasdiqlanmoqda. 
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar haqida gapiradigan bo‘lsak, keyingi tadqiqotlar 

463 
“Ta’limning metodi” faqat bolalar harakatlarini takomillashtirish davrida emas, balki 
ularning dastlab o‘rgatish paytida ham qo‘llanilishi mumkin.
Harakat faoliyati sifatida harakatli o‘yin muayyan spetsifik xusuriyatlarga ega. 
U boladan signal va o‘yinda to‘satdan bo‘ladigan o‘zgarishlarga tezda javob berishni 
talab qiladi. O‘yinda yuz beradigan turli vaziyatlar, harakatlar muskul tarangligi 
darajasining o‘zgarishi zaruratini keltirib chiqaradi. Masalan, “Qopqon” o‘yinida har 
bir bola boshlovchi harakatini diqqat bilan kuzatib borishi lozim, boshlovchi unga
yaqinlashganda qarama-qarshi tomonga qochib o‘tadi; o‘zini xavfsiz sezgach, sekin 
harakat qilib, to‘xtab turadi; boshlovchi yaqinlashganda yana harakatni tezlashtiradi.
Deyarli har bir harakatli o‘yinda harakatlar va bolalar harakatiga oid signallar 
mavjud. Masalan, “Biz quvnoq bolalarmiz” o‘yinida harakat yo‘nalishi va 
xarakteridagi o‘zgarishlarda ifodalanadigan saflanish signali bolalarda tezroq reaksiya 
uyg‘otadi: tarqalgan holda yengil chopish, oldindan shartlashilgan joylarda tezroq 
kolonna bo‘lib saflanish uchun maqsadga muvofiq to‘g‘ri yo‘nalishga tomon 
o‘zgaradi.
Har qanday o‘yin xoh u ijodiy, didaktik, musiqali, shuningdek, harakatli 
bo‘lmasin, bolalarning atrof-muhitni bilishida o‘ziga xos vosita hisoblanadi.
O‘yin faoliyatida diqqatni, idrokni rivojlantirish, mavjud tafakkur, tushuncha va 
mo‘ljal olishni aniqlashtirish uchun qulay sharoit yaratiladi; o‘yinlar ijodiy xayol, 
xotira, topqirlik, fikr yuritish faolligini rivojlantirishga yordam beradi. Shunday qilib, 
harakatli o‘yinlar bolaning aqliy rivojlanishiga yordam beradi.
Bolalarning ruhiy jarayonlarni takomillashtirishda obrazli, emotsional metodika 
katta ahamiyat kasb etadi, u bolalarda qiziqish uyg‘otadi, xayol surishda, o‘yin 
harakatlarini ijobiy bajarishga undaydi.Ruhshunoslarning tadqiqotlari shuni 
ko‘rsatmoqdaki, bola o‘yin faoliyati tufayli fazo va buyum voqeligini amalda 
o‘zlashtiradi, shu bilan birga fazoni idrok etish mexanizmining o‘zini ham
takomillashtiradi. Musiqa bolaga juda katta estetik ta’sir ko‘rsatadi: u bolalarni 
ruhlantiradi, ularni umumiy bir kayfiyatga birlashtiradi, chiroyliroq harakat qilishga 
undaydi. Musiqani harakatli o‘yinlarga qo‘llash, avvalo, uning estetik-tarbiyaviy rolini 
o‘stirishi lozim. Bunda bolalarning musiqa asarlari xarakteri va tuzulishiga muvofiq 

464 
harakat qilishlari muhimdir. Shuni hisobga olib, musiqani o‘yinning faqat muhim 
qismlariga joriy etish lozim. Masalan, “Quvlashmachoq” o‘yinida barcha bolalar 
dastlab o‘z harakatlarini musiqaga moslagan holda osongina tarqab, chopib ketishlari 
mumkin. Musiqa asarining oxiri va shu bilan bog‘liq ravishda uning tinishi quvlash 
harakatining boshlanishi uchun o‘ziga xos signal bo‘lib xizmat qiladi. Agar o‘yin 
chog‘ida “Ushla” degan og‘zaki signal berilsa, bunday paytda harakatning to‘xtashi 
musiqaning tinishiga aniq mos kelishi lozim. Harakat o‘yinlarini o‘tkazishda 
harakatlarning go‘zalligini va madaniyatini unutmaslik: diqqatni harakatlari 
birmuncha ifodali bolalarga qaratish, obrazni muvaffaqiyatli bera olganlarni 
rag‘batlantirish kerak.
Shunday 
qilib, 
harakatli 
o‘yinlarda 
mujassamlashgan 
emotsional 
sog‘lomlashtirish, bilish va tarbiyaviy komponentlarning butun jamlamasidan 
foydalanish bolalarni har tomonlama tarbiyalash vazifalarini amalga oshirishga 
yordam beradi.

жүктеу/скачать 12,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: