Мектепке дейінгі педагогика

бес жүргізу үшін де, сондай-ақ, басқалардың төжіри- бесін зерттеп, бағалауы үшін де ңажет.

Педагогикалық қүбылысты зерттеудің үш кезеңі бо* лады. Алғашқы кезең - көкейкесті тақырыпты тандау, ол не үшін екенін айқындап алу. Екінші кезең - тақы- рыпқа байланысты өдебиеттерді оңып-үйрену, талдау жасау^ Үшінші кезең - бақылау эксперимент! арқылы жүргізілетін жұмыстың мөн-жайын, дөрежесін анық- тау. Педагогика ғылымында белгілі зерттеу өдістері қол- данылады. Әдіс дегепіміз - мақсатңа жету төсілі.

Төмендегі көрсетілген сызба-үлгі бойынша өрбір әдіс- төсілді түсіндіру, оңушылардың сұраң-сауалдарына жауап беру, өздері төжірибеде ңолдану үшін бүл әдістерді қалай түсінгендерін сүрау, алган білімдерін бекіту.

Қорытынды. Сонымен оқушы-студенттер дәріс маз- мүны бойынша мектепке дейінгі педагогика идеясының дамуы туралы, Қазақстандағы мектепке дейінгі төрбиенің қалыдтасуы, мектепке дейінгі педагогиканың әдісна- масы және мектепке дейінгі педагогиканың зерттеу әдістері туралы жан-жаңты мағлұматтар алып, жаңа де- ректермен танысады, оны тәжірибеде қолдануға бағыт а лады.

Талсырма:

1. 
   Қазақстандағы мектепке дейінгі ұйымдардың да­муы мен далыптасуы жайында хронологиялық кесте ду­ру. (1932-1940 жж., 1940-1980 жж., 1980-2000 жж.).
   
2. 
   Қазадстандағы қоргалған ғылыми-зерттеу жұмыста- рының библиографиялық тізімін түзу.
   
3. 
   Мектепке дейінгі жастағы балалардың дамуы мен жас к езеңдері туралы деректер жинақтау, конспектілеу.
   

Мақсаты: Оқушы-студенттерді әлемдік тәжірибедегі мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру бағыттарымен таныстыру, мектепке дейінгі білім беруді ұйымдасты- РУД^ ңалыптасңан модельдерді анықтай білуге үйрету.

Жоспар

1. Әлемдік тәжірибедегі мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру.

4. 
   Әлемдегі дамыган мемлекеттердегі мектепке дейін- гі төрбиенің бағыттары.
   

Тәрбие сапасы педагогтардыд кәсіби біліктілігіне бай­ланысты. Көптеге-н дамыган елдерде тәрбиешілердің дайындыгы жеткілікті жогары деңгейде (Германия, Франция, Англия, АҚШ, т.б.) болып, олар әр түрлі ба- гыттарда (музыкалық, дене тәрбиесі, аңыл-ой, тәрбиесі, ^стетикалық) жүмыс жүргізе алады және балалардың да- муының өсуін баңылай біледі. Бүган физиологияны, ба- лалар психологиясын, әлеуметтануды терең меңгеру ықпал етеді. Әлеуметтану оларға балалармен, ата-аналар- мен жүмысты сауатты құрып, тіл табысуга көмек жа- сайды, жұмысты дербес жөне шығармашылықпен ұйым- дастыруға эсер етеді. Өр түрлі елдердегі мектепке дейінгі

үйымдардың оқу-төрбие процестерін салыстыра келе, турлі қоғамдьщ-әлеуметтік жағдайларға қызмет ет- кеннің өзінде ңоғамда бала тұлғасының дамуын көз- дейтін, олардың ғылыми негізделген заңдылықтарда көрініс табатын ортақ белгілері, ұстанымдары байңала- ды: отбасында, балалар ұжымында, ңоршаған ортада, дүниетануда өзінен, отбасынан, балалар тобынан бастап, елді, қүрлықты, жер шарын, ғарышты тануға бағытта- луы; өзіне-өзі қызмет көрсетуде, шығармашылың табыс- тарында, үмтылыстарында, т.б. төуелсіз, дербес болуға барған сайын ұмтылу; өз бетінше ойлау, өз ойын, сезімін еркін жеткізу, еркін сөйлеу, түсініп оқу, түсініп тың- дау; балага шектеуге болмайтын тұлға деп қарау, бар- лың жауапкершіліктің ата-анаға жүктелуі, мектепке дейінгі ұйымдарды оларда бар қабілет икемдерді дамы- тады деп санау-.

Мектепке дейінгі білім беруді ұйымдастыруда белгілі бір жүйесі қалыптасңан Батые Еуропа мен Америка ел- дерінде ңазіргі бар модельдерді үш түрд;е топтастыру тен- денциясы байңалады: латынеуроиалың (Франция, Бель­гия, Швейцария, Италия), скандинавиялық (Финлян­дия, Швеция) және англо-саксондың (Үлыбритания, АДШ, Канада) Латынеуропалық модель өздерін «отба- сынан тыс тэрбие» деп атайды, 2-5 жас аралығындағы балалардың басым көпшілігі дамыған (Франция мен Бельгияда - 95%, Италияда - 85% дейін). Франциядағы осындай «мектеп-ана» моделі 4 жэне 5 жастағы балалар- дыц бөрін міндетті ңамтуды көздейді. Ал айда, олардың бағдарламалары бірыңғай емес: бастауыш мектептен үйлестірілгендері де, тіптен үйлестірілмегендері де бар. Бүл екінші жағдайда тәрбиеленген балаларды мектепке барғанда, бейімделу тұрғысынан қиындыңтарға үшыра- тады.

Скандинавиялың модельдің шведтік үлгісі мейлінше жалпы талаптарға жақын келеді. Олар 7 жасқа дейінгі барлық балаларды міндетті қамтыған және ата-аналары жұмыста болатын 7 жасар 1-сыныпоқушыларында ңам- корлыққа алған. Олардың жоғарғы сапалылығына ың-

пал ету үшін арнаулы бақылау ұйымдары ңұрылған жөне ондағы оқу-тәрбие жұмысы ғылыми негізделген жағдай- да ғана жүргізіледі. Оқу-тәрбие бағдарламасының орын- далуын мемлекет мойынына алған, ата-аналар 10%-ын ғана төлейді. Балаға 1,5 жасқа келгенде мектепке дейінгі білім беру үйымына ңамтылуына кепілдік беріледі.

Англо-саксон моделі (Үлыбритания, АҚШ, Канада) мынандай сипаттармен ерекшеленеді: баланы өз тағды- рын өзі анықтауға құқы бар тәуелсіз тұлға деп түсіну, теория мен төрбие тұжырымдамаларының плюрализмі, мектепке дейінгі білім беруде мемлекет үлесін шектеу. Осының салдарынан ол елдерде орталықтанған басқару- мен қаржыландыру жоқ, олар жергілікті билік үйымда- ры қүзырында, сондай-ақ бұл іске өр түрлі үйымдар мен жеке адамдар қатыса алады. Бүл модельде бағдарлама сан алуан, сонымен бірге жергілікті жағдайлар мен ба- ланың жеке ерекшеліктеріне, ата-ананың ңаржылық мүмкіндіктеріне сәйкестендірілуге икемділігімен си- патталады. Бағдарламаның және бір ерекшелігі, бала- бақшадағы оңу-тәрбие процесінде ата-анаға субъектілік орын берілген: күн сайын белгілі бір ата-ана тәрбиеші жанында болып, оған көмектесуі міндеттелген.

Англо-саксон үлгісіндегі мектепке дейінгі тәрбие мемлекет құзырында бол мағанд ыңтан, оның балабаңша- дан тыс әрі ңамқорлық көрсететін, өрі оңу-тәрбие про- цесін жүзеге асыратын көптеген түрлері бар:

• 
  «үйдегі қамңорлық» - бала'тәрбиеші мен күтуші тәрбиесінде болады, бірақ төрбие өз үйінде жүргізіледі;
  
• 
  «күндізгі отбасы қамңорлығы» - бірнеше отбаскі бірлесіп, бір үйде балаларды күндіз ңамңорльгқңа ала­ды, тәрбиеші мен күтуші жалданады және міндетті түрде ата-аналардың біреуі болады;
  
• 
  «күндізгі ңамқорлың орталығы» - отбасынан тыс арнаулы орында ұйымдастырылған жекеменшіктегі ба- лабаңша;
  
• 
  балалар мектебі - бастауыш мектепке дайындау сы- ныбы.
  

Әр түрлі елдердегі мектепке дейінгі ұйымдардьц ұйымдастырылуына олардың типтері, қамтылатын ба- лалардың жас мөлшері, маңсат-міндеттері, бағдарлама- лары (білім мазмүны), әдіс-тәсілдері өзіндік ерекшелік- тері бола тұра, маңсаттары мен көздейтін нәтижелерінің бағыттастыгы мен үндестігін көруге болады.

Англияда мектепке дейінгі ұйымдар жүйесін ұйым- дастыруда балалардың жас мөлшері басты факторлардьщ’ бірі ретінде танылады. Мысалы, Англияда мектепке дейінгі білім беруде 3-5 жас аралығындағы балалар қам-> тылады. Ал 5 жастан бастап олар міндетті мектептік¹ білімге тартылады. Ал 3 жасына дейін сәби ана тәрбие-' сінде болуы дұрыс деп есептеледі. 3-5 жастағы сәбидің жас және психологиялық ерекшелігіне қарай мектепке дейінгі ұйымдар Англияда отбасы жагдайына неғүрлым жаңын түрде қүрылуды көздейтін күндізгі яслилер (му- ниципалды жөне жекеменшікті), толық ясли емес яс-

9

лилік сыныптар, ойын топтары, аналар мен балалар клубтары (керегінде анасы қасында болады), күтушілер институттары, «мүмкіндіктер» топтары, т.б. әрбір тәр- биешіге 10-13 баланы ңарау жүктеледі.

Мектепке дейінгі ұйымда Англияда бірыңғай үлттыд бағдарлама болмайтындыңтан, білім мен тәрбие берудің мазмұны түрлі вариативті сипат алған. Алайда білім беру мекемесінің өзінде дайындалатын бағдарламаларыныД бәрінде де баланың қуат мүмкіндіктерін дамытуға қажетті жағдайлар жасау жолымен дене, ақыл-ой, эсте-

тикальщ, адамгершілік және әлеуметтік төрбиеніңтіке- лей жеке балаға бағытталып жүргізілуі, жүзеге асуы мақсат етіледі. Балабақша тек мектепке дайындау орны деп емес, бала өмірінің дербес те мәнді кезеңі деп қара- лады. Сондықтан, оқыту жеке пәндерге жіктелмейді. Мүнда маңыздысы, оқуға деген түрткінің (мотивтің) ңалыптасуы деп есептеледі. Бағдарламаларда (Англия) өлеуметтік төрбиеге жоғары мән беріледі. Ол бала бойы- на қарым-қатынас дағдыларын, ұжымда жүріп-түруды, қоршаған әлеммен бірлестікте өмір сүре білуді үйретуге бағытталған. Бағдарламалардың ізгілік бағыттары өлеу- меттендіруді, қоршаған адамдардың құқылары мен ер- кіндіктеріне құрметпен ңарауды, төзімділік пен ынты- мақтастықты, барлық балаларға тең мүмкіндіктер жа- сауды мақсат етіп ңойылуымен аныңталады. Баланың мектепке дейінгі тәрбиесінде ақыл-ойды дамыту оңу мен жазуға үйретуден бұрын қойылады. Оқыту баланың білмейтінінен емес, білетінін қолданудан басталады, соған негізделеді, сөйтіп, табысқа еүйену әдісі арқылы өзіне-өзі сенімділік, оңуға деген од түрткі қалыптаса- ды, баланы өзін-өзі танытуға бағыттайды. Мектепке дейінгі үйымда сабақтың топтық формасы ңолданылмай- ды, әр баламен жұмыс жеке үйымдастырылады. Осыған орай негізгі өдіс ойын болып табылады. Баланың аңыл- ой дамуы ойын әрекеті барысында жүзеге асады. Ағыл- шын ғалымдары баланың тілін дамытудың үш сөтін ұйымдастыруға ерекше мөн береді: ойын айта білуге, тыңдауға және түсінуге икемділік. Бүған барлық мек­тепке дейінгі ұйымдарда күш салынады. Ағылшынның мектепке дейінгі педагогикасында эстетикалық тәрбие баланьщ шығармашылық бастауларын жүзеге асыру жолы деп қаралады. Бұл түптеп келгенде, өзіне-өзі се- німділікке, өз қадір-қасиетін сезіп-білуге, өзін-өзі ба- қылауға, өзін жөне айналаны құрметтеуге жеткізеді деп есептеледі. Эстетикалық және адамгершілік төрбиесін осы мадсатта біртүтас жүргізуге тырысады.

Дене тәрбиесіне бірінші кезекте мән беріледі. Дене қуатының, ағзаның толық, сапалы дамуы, оны нығай-

ту, салауатты әдеттерді, мәдени-гигиеналық дағдылар_ө ды ңалыптастыру міндеттерін жүзеге асыру жолға йылған. с

Ағылшын педагогтары баланың сөзбен айта алматаі^ сезімдерін сурет салу арқылы жеткізуге үйрету керек₁ деп санайды. Мүсіндеуде көбінесе пластилинді қолда-^ нады. . . і

Адамгершілік тәрбиесі жалпы адамгершілік құнды- _с лыцтарымен бірге, экологиялық, діыи жөне жыныстың _г төрбие элементтерін сіңіруді қарастырады. Мүнда ңор- ₃ шаған орта, радио, теледидар, коркем өдебиет, көркем- і өнер, музыка кең қолданылады.

Бала бойында дербее өмір сүруге, ұжымда жүріп-тұ- j руға ңажет болатын өзін-өзі ңызмет көрсету икемділік- j терін қалыптастырып, дамытуға мән беріледі. Сабақ з формасынын, қолданылмауы, оның орнына ойын эре- і кетінің негізгі ұйымдастыру формасы ретінде жүзега ( асырылуы бала бойында өлеуметтендіру төрбиесінің қар- ( қынды қалыптасуына ыңпал етеді деп саналады.

ген балаларды қалыпты дамыған балалармен интеграция- і

*

лап оқыту тәжірибесі кең тараған. Оныц мөні - интегра- і

Германиядакы мектепке дейінгі педагогикада Ф. Фре- бель жүйесі өлі де саңталған. Мұнда мектепке дейінгі үйымдар үшін бірыңғай үлттьщ бағдарлама жоқ. Әр ба- лабақша өз бағдарламасын жасайды. Алайда балабақша тәрбиешілерінің дайындық деңгейлеріне ерекіііе көңіл бөлініп, аса жоғары талаптар қойылады. Тәрбиешіге оның ңандай деқгейдегі маман болуына қарамастан, ке- ректі сапалар айқындалған. Олар: шығармашылык;

өнерінің болуы (агаштан, ңағаздан, металдан, балшық- тан, т.б. түрлі қызықты жұмыстар жасай білу міндетті), отбасылармен, әртүрліорталықтармен, балалармен өлеу- меттік жұмыс жүргізу дағдыларын меңгеруі, дүрыс төрбиелеу жөнінде белгілі өдебиеттерді білу. Өз бетінше бағдарлама жасай алу, эмпатияға қабілеттілік (жана- шырлың сезіміне), пікір таластыратын даудан қайтпау, оларды шеше білу, икемнің болуы, т.б. Оңу-тәрбиеде күштеу қолданылмайдьь Ол балалардың шығармашы- лығын қолдай отырып, ойнауға, өзара қарым-қатынасқа көбірек көңіл бөледі.

Американдык; және германдьщ мектепке дейінгі ба- лалар мекемелерін ортаңтастырған тенденциялар байқа- лады: оқу курсын интеграциялық сипатта қүру, ягни жеке пәндер бойынша жіктеп оңытудан бас тарту; оңу процесін қатаң жоспарлаудан бас тарту; оқу топтарында бала санын неғұрлым аз етіп ңұру және олардың жоба бойынша бірлесіп жүмыс істеуіне, шығармашылық түрдегі зерттеу өдістерін қолдануға ыңғайлы болуы көзделеді. Жекелей оңу, еркін ойнау бәрі де бала тара- пынан қалауы бойынша әрі өз бетінше жүзеге асады, педагог тек сүраң ңою, түсіндіру, жаңа әрекеттерді көрсе- ту, үсыну баланың мінез-қүлқын бақылаумен шекте- леді, мүнда бала әрекетінің неғұрлым белсенді сипат алуына жету мақсат етіледі. Бұлайша оқуды ұйымдас- тыру «бала дамуы деңгейіне сөйкес тәжірибе арңылы оқыту» деп аталады, ол затт^ық-кеңістіктік және өлеу- меттік орта жағдайында ойластырылып жүзеге асыры- лады, олар күнделікті жүргізілетін тестілік зерттеулер- ге негізделеді.

Дейтүрғанмен, бала тәрбиесін бұлайша ұйымдастыру- да сындарлы мәселе де жоқ емес. Мысалы: біріншіден, баланың өз қалауымен ғана жүзеге асырылатын «тежіри- бе» сабақтары өзінің дамытушылық мүмкіндігі жағынан баланың дамуын қамтамасыз ететін деңгейде болады деу- ге сену ңиын; екіншіден, тәрбиешінің рөлі тым тарылға- нын, шектелгенін айтнауға болмайды; үшіншіден, бала- ның даму деңгейінің қажетті мүмкіндіктерін анықтауда бір тестілік ақпарлардан қорытынды шығару жеткіліксіз, мұнда тәрбиешінің бақылаулары мен ата-ана мүдделерін де ескеру керек болады.

Францияда мектепке дейінгі тәрбие ұйымдары мек- тептің бір бөлшегі ретінде Үлттық білім беру министрлігіне қарайды. Ол$р, негізінен «мектеп-ана» типінде өмір сүреді. Сондай-аң, жекеленген сыныптар түрінде, мек- тепалды дайындық ретінде мектеп жанында жүмыс істейді. Егер ңайсыбір ата-ана баласын мектепке дейінгі төрбие ұйымына бергісі келмесе, онда себептері не-» гізделген өтініш жазып, балаларын мемлекеттік ұйым? дар тарапынан ұйымдастырылатын тиіеті тестіден жыл сайын өткізіп отырады. Францияда бала 6 жасында оқуды, жазуды, санауды білетін, қажетті әлеуметтік дағ- дыларды меңгерген болуы міндетті деп есептеледі.

Францияда мектепке дейінгі үйым маңсаты бөлекше жүйеленеді: баланы зерігуден саңтау, белсенді әрекет, * қуаныш сезімін сіңіру. Ал міндеттерінде дене тәрбиесі, адамгершілік жөне ақыл-ой төрбиесі алдыңғы орында, одан кейін өз қатарларымен ңарым-қатынас дағдылары, одан соң барып жазу, есептеу, оңу дағдыларын меңгеру жүзеге асырылады.

Төрбиешілерге оңу-қүралдарын өз еркінше таңдауға, өдіс-тәсілдерді қалауынша цолдануға ерік берген. Сон- дыңтан тәрбиеші бар оңу күралдарын пайдаланбай, басңа ізденістер жасауға ңұқылы. Олар қалай оқытқысы кел- се де өз цалауымен жасайды, балалармен табиғи тең құр- меттеу қатынасы орнатылады. Оңу пөндері негізгі (фран­цуз тілі, математика - 15 сағат) және дамытушы' (адам- гершілік, баңылауға үйрету сабаңтары, қол еңбегі, му­зыка, тарих, география - 6 сағат, дене төрбиесі - 6 сағат) болып жіктеледі: Барлығы бір аптада -27 сағат жүргізі- леді. Балабакшадағы білім беру Жан Пиаже іліміне не- гізделеді: оңу дегең - баланың ортамен ықпаддастығы- ның процесі, оның заттың өрекеттері, бүлардың бары- сында мінез түраңтылыгы қалыптасады. Әдістемеде М.Монтессорй идеялары ңолданылады: сөз алдында су- рет жүреді, оңудан бұрын жазуға үйрету көзделеді.

• 
  түрмыстық қалдықтар, қашан және қайда пайд£ т болады, қалдықтарды түрлеріне қарай жеке-жеке айьг ру, өр түріне қарай жеке жерлерге жинау;
  
• 
  ңалдықтарды өңдеу ісі және қалдықтар көп ңала' тын жерлерді қадағалау;
  
• 
  қалдьгқтарды мейлінше болдырмау жолдары, үй түрмысында өз әрекетінде қалдъщеыз өмір сүруге, үнем- шілдікке, қырагылыққа үйрену;
  
• 
  қалдықтарды ойындарда, тұрмыста екінші қайтара ігайдалана білу;
  
• 
  денсаулыңқа зиянды заттарды, тагамдарды танып, айыра білу, оларға саңтықпен қарау;
  
• 
  калдыңтардан компост (биологиялық тыңайтқыш) жасаудың пайдасы;
  

Сонымен мектепке дейінгі білім беруге тән жалпы әлемдік процестерді жинаңтап айтқанда, ол мьшаған саяды: тәрбиешілер баланың қоршаған ортамен ңуаныш- ты жөне алақсыз айцалысуын, мейлінше дербестігін, бі- * луге қүмарлығын, түрлі тәсілдермен өзін таныта алуын ынталандыратын жағдай, орта жасайды. Оқыту мен төрбиелеу күштеусіз, бедел мен ынта-ықыласқа не- гізделіп, жоғары деңгейдегі кәсіптік сапада атқарыла- ды. Ол отбасы жөне мектепке дейінгі үйымдардың ма- хаббаты, жүрек жылуы, сүйіспеншілігі, баланың жеке 34

а