«К ар адан   шыққан  х а н   жақсы »,  «Даны ш пан  айтса —  ел  айтканы

түсіп,  кысылған  к езін де  немесе  катты  ауруға  ұшыраған  күнінде 
қудай  д сгсн ді,  діи   с ө зі  дегенді  аузына  алады,. баска  түскен  ка- 
уіптен  кұтылу  жолы н  іздеп  қарманады.  Ал  баска  уакытта  ка- 
закты ц  дін ш іл,  қүдайшыл  болуы  өте  сирек  к ездеседі.
Д іни   сенім і  осындай  болған  казақтар  қ ож а-м олдалар  айта- 
тын,  солар  тарататын  үгітке  онша  көп  илана  қоймайды,  оған 
к ейде  сықақ,  ә ж у а   түрін де  қарайды.  Мұнымен  катар,  кожа-мол- 
да л а р ,  о л ар  айтатын  діни  үгіттер  еңбекші  халыктың  камын  емес, 
канауш ыларды ц  пайдасын  көздейтінін,  олардын  үстем  тап  адам- 
дары меи  бір л есе  отырып  халыкты  езетіндігін  макалдары  аркы­
лы  бейиелейді.  Осы  рстте  мағынасы  тереқ халык  макалдары  ко­
ж а -м олдаларды ң  ж ағы мсы з  образы п  ж асайды ,  оларды  обырлар, 
халыкты  алдап   басы н  айналдырушылар  деп  көрсетеді.  «Сопы 
сүмнан  шығады»,  «Қисык  арба  ж ол   бұзар ,  дүмш е  молда  ел  бү- 
зар »,  «Ө леңді  ж е р д е   өгіз  сем іреді,  өлімді  ж ерде  молда  семіреді», 
«А нқау  елге —  арам за  молда»  деп   дін  иелеріи  келекеге  айнал- 
дырады.
Қ ож а-м о л д а л а р   өздерін ің   үгіт  сөзінде  дүннедегі  ец  адал,  ең 
оділ,  ең   тураш ыл  —  періш те  д есе,  оған  халык  «Алтын  көрсе  пе- 
ріште  ж о л д а п   таяды»  деп  сын  айтады,  періште  жайындағы  діни 
үғымды  бек ерге  ш ығарады.  Д ін   үгіті  бойынша,  әрбір  адам  күні- 
не  бес  рет  нам аз  окуға,  бірнеш е  рет  дәр ет  алуға  тиісті;  солай 
еткен  алам   ғана  ж ұм ак к а  барады-мыс.  Халық  бүл  үғымды  да 
сыкақ  ет ед і,  «Д әр ет   д а м б а л   шірітср»,  «Мың  ж ұм актан  бір 'күнгі 
тірлік  а р т ы к » —  деп   корытынды  ж асайды .  Сондыктан  да  халық 
«Алладаы  ойбайым  тыныш»  деп,  өзіне  түсіиіксіз  дін   сөздеріне, 
д ін   үгіттеріне  бой  ұрмайды.
Әрине,  д ін   ж айы нда  шығарылған  мақалдарда  халыкты  діш і 
уғы мдарм ен  күресуге,  оған  қарсылык  көрсетуге  шаікыратын  үгіт- 
тер  ж оқ .  О ндай  әнгім елерді  халык  ертеде  ашық  айта  да  алма- 
ган.  Б ір ақ   халы қ  дін д і,  діни  ұғымдарды,  оларды  таратушы  ко- 
ж а -м ол дал арды   сынайды.  Ә ж уа,  келеке,  м азақ  етеді.  Мүнык  езі 
д ін ге  карсы   ашық  күреске  шакыру  болмаса  да,  халыктыц  дінге 
козқарасы   қандай  екендігін  айкындайды.
^ Х а л ы қ   мақалдары ның  коғамды қ  мәні  б а р   такырыптарынын 
б ір і— о қ у -б іл ім , т азалық-т әрбие, м ін ез-қ ұ л ы қ , әдет -ғұрып  жайла- 
ры.  Б үлар  ж ө н ін д е  халыктыц  ойы,  көзкарасы,  шығарар  қорытын- 
Дьісы,  айтар  акыл-өсиеті  кандай  екендігі  байкалады.  Ж ақсы  нәр- 
сені  үлгі  ету,  ж им аннан  жиіркеніш   тауып  б е з д ір у — аталған  та- 
кырыптағы  м акалдарды к  басты  мәселеси?
’чӨ иер-білім ,  оқу,  ғылым  жайы п  с ә з   кылғанда,  халык  мақалы 
о ц т т е н і  бұларды н   адам   баласына  тигізетін  пайдасы  көп  екен- 
Д
і г і і і
 
көрсетуден  бастайды .  Ж ақсылығы  көп  жарық  дүние — оку- 
гылым  аркылы  ж асал ады   дей   отырып,  оны  қарацғылык  пен  на- 
Дандыкқа  карам а-карсы   кояды,  салыстыру  ж асап,  түйінді  коры­
тынды  ш ығарады .  ,«Оку — білім   бұлағы,  білім —  өмір  шырағы», 
«Окыған —   озады ,  окымаған —  тозады »,  «Білек  сүріндіре  алма- 
ганды —   білім   сүр ін дір еді»,  «Өиерліге' өлім  жок»,  «Білекті  бірді

ж ы га д ы ,  б іл ім д і  м ы нд ы  ж ы ға д ы » ,  « Б іл ім д іг е — дүн ие  ж а р ы к , бі- 
л ім с із д ін  —  тү б і  ғар ы п » ,  « Ө н е р л ін ің   ө р і с і — ү з а қ »   д еген   мак.гл- 
д а р ы м е н   х а л ы қ   ө л е р -б іл ім д і,  о қ у   м«н  гы л ы м д ы   а с а   ж о ға р ы   ба- 
ғ а л а іід ы .  Б а ғ а с ы н   б е р е   оты ры п ,  ач ы л ы н   а й т а д ы :  окы ,  үйрсн,  эі- 
л ім д і  бол!  — дей д і.  Э р и н е,  оку,  б іл ім   а л у   ж о л ы   о ц ай   ем естігіи  де 
х а л ы қ   м а қ а л ь ш а   к о с а д ы .  « О к у — инем еи  к у д ы к   қ я з ғ а ғ д з й »   қиын 
ек ен д ігін   аң гар тад ы .^ Б і р а к   қ и ы н ш ы л ы қ т а н   қо р қ ы п   о қ ы м ай   ка- 
л уғи   б о л м а й д ы ,  о к и   б ер се,  о ған   ьш т а -ж іге р м е п   б с р іл е   кіріссе, 
а д а м   б а л ас ы   м а қ с а т ы н а   ж е г с д і  д з п   к е р с е т с д і.  Х а д ы қ   «оқу  окы, 
б іл ім   ал»  д сген д і  тек к е  ай т п ай д ы ,  іНлім  а л ғ а и   а д а м   х ал ы к к а 
i:b!3v:cT  етед і.  п ай д а сы н   ти гізе д і,  х а л ы к т ы ң   іл ге р іл е п   а л ғ а   басуы- 
на  ү л к ен   ү л е с   қ о с а д ы   деп  тү й е д і.  А л  а д а м   о к ы м а с а ,  о ға н  үмтыл- 
м а с а   в д р а ц гы л ы қ   п ен   надан ды қты н .  ш ы р м ау ы н а   т ү с гд і,  гарьш - 
т ы к   х а л ге   ү ш ы э а й д ы   дегх  б ілеці.  С о н д ы қ т ап   д а   х алъ ікты ц   бұл 
а л у а п д а с   м а л а л д а р ы   ж а с  ү р п а қ к а   арн& лған  ү гіт ,  а қ ы л -еси ет,  на* 
кыл  сөз  болып  отырады.  Ө мір  бсйьш а  оқи  бер,  «оқып  болдым, 
ж зділ дім »  деуден   сак   бол  деген ді  де  ескертеді.
(^ Д е н с а у л ы қ ,  таза.пьщ,  т эрбие  ж айы ндағы   м ақал дардан   ха- 
лычтьтң ерте  зам аннан  келе  ж атк ап   ж ән е  тұрмы с-тірш ілігінде  сы- 
налғаи  тәж ір к бел ер і  орын  алғавдығыіг  байкаймы з.  «Ауру —  ас­
тат.;:»,  «Саулық  исгізі  — тазалы к»,  « Д е н с а у л ы қ — зор  байлык», 
«К рзік  ауырса,  қолынды  тый;  іш ін  ауы рса,  тамағыңды  тый»,  «Ау- 
рудың  алдын  ал»,  «Ж асы ііда  сал ақ   б о л с а к ,  б д р а-бар а  былық 
боларсын* сиягсгы  м ақалдар  халықтыц  деисаулы к, тазалы к  и а - 
йындагы  үғы м-түсіаігіи  'көрсетеді,  тазалы қ  сақтағац  адам   ауру- 
сы ркаудан  аман  болады   деп   біл еді^ М ұн ы см  —  халықтың  бүгік- 
гідей  дәрігері,  емхаиасы   болм аған   кезде 
ж а са га н   тажірибесі, 
содан  шығаргаи  қорытындысы,  ж үр тты д  ү л гі  алуы  үиіін  айтқаи 
наіш л  сөзі.
Адамның  м інез-қүлқы ,  халықтын  эдет-ғүрпы   д а  мақалдардап 
елеулі  орыи  алады.  Б үларға  хальщ   көпш ілік  бүқ ара  түргысы- 
пан  карайды.  Халыкка  ж гк сы ,  ж ағы м ды   көрінетін,  үлгі  алуға 
жарайтын  мінез-қүлъщ ты,  сондай  әдст-ғүрыпты  м ақалға  қосады. 
Халык,  алдында  адал,  турашыл',  шыншыл,  әділ   болу,  халық  жүк- 
теген  міндетті  абыроимен  оры ндау,  өтірік-осек  айтиау,  ж алкау 
болмай  еибек-кәсіп  ету, 
K i u j i  
пейіл  бол у,  ж слдасты қты   сақтау, 
доска  ж әрдем -көм ек  беру,  ашу  шак.ырмай  ақы лиен  іс  істеу  т.  б. 
снлкты  ж аксы   м ік езді  -қадірлеч  үлгі  ет ед і. 
Мұпы  ж ол-ж оба, 
ақыл-өсиетке  айлалдырады.  Халық  үғымьшда  не  корсе  жаксы 
деп   танылса.  м ақалдар  соны  қүпгап  отырады.  С ондай-ак,  ертеден 
к еле  ж атқ ан   әдег-ғүрыптық  іш іиен  халы к  өа  м ү^десін е,  көпшілік 
тілегііте  қабысатындарын  ғаиа  алып:,  мақалы иаи  орын  берсді.  Ал 
халы қ  тілегіие,  көзкарасыиа  ж атпайты н  әдет-ғұрыпты  дгіріпте-
М€ЙДІ.
К азақ   мақалдарыпа  ж огар ы да  ж а са л г а н   қысқаша  шолу — 
ауы з  әдебиетііиің  бүл  түрі —  маамұны  ж ағы нан  болсын,  такыры- 
бы  ж ағы нац  болсын  орасан  көп  д ү іш е  ек ендігін  көрсетеді.  Ха- 
лықтыд  гаси рл ар  бойына  сақтап  келген  ж әме  өзін іц   тіршілік-түр-
3 6

мысыида,.  қо.ғамдық  өм ірінде  қолданған  мақалдары  халықтық 
сипатыл  ж оіім ай ,  б ізд ің   заманымызға  жеткеиін  байқаймы з^Ха- 
лыктын  арм ан -м үддесін ,  көзқарасын,  әрбір  қоғамдык;  таптык, 
ж ағдай л арға  берген  бағасын  білдіретін,  акыл-өсиет,  накыл  сөз 
ретіиде  айтылатын  бұл  м акалдар  бүгінгі  күнде  де  езінін  
касиетін  ж ойган  ж оі^ І'
К а за қ   макалдарынын  өзіне  тән  негізгі  бір  ерек-
М а қ іл д а р д ы ң  
ш е л і г і —
аз  сө зб ен  
к ө п  
мағына  беретіндігінде.  «Аз
өзіне  тән
ерскіиеліктері. 
сө з  — алтыи,  көп  сөз  —  көмір»  деи  отырып,  ха- 
льгқ  өзін іқ   макалдарында  мазмұнды  әнгіменің 
«тобыктай  туйінік»  бер еді,  ой-нікірін,  көзкарасын  әрі  тсрең,  әрі 
ашык  айтады.
М ақалды ң с е з  саралауы   олпы-солпы  болмайды,  етек-ж еңі  ж и- 
иақы,  ыкшам  келеді.  Айтылатын  пікір,  ж асалаты н  қорытынды, 
б ерілетін  б аға  толық  дәлелденген,  шыңдалып,  шынайыланып  ж о- 
ныльш,  вткірленіп  келеді.  Сондықтан  да  мақал  оральшды,  ©ткір 
болады .  М ақ ал да  д әл ел д еу   мен  қорытынды  пікір  бір дей   ж үріп 
отырады.
Ішкі  кұрылысы  жағы нан  алғанда,  м ақалдар  екі  түрлі:  бірін- 
шісі  —  айтайын  деген  ойьш  ашық  етіп  бірден,  турасынан  біл ді- 
реді  («Ж а у д ы   аяған  жаралы  қалады»,  «Бірлігі  ж окты н—  тірлі- 
гі  ж оқ »,  т.  б .).  Екіншісі —   негізгі  ойды  астарлап  айтатын,  иша- 
ратпеи  біл дір етін   м ақалдар.  К азақ   макалдарынын  біразы   осы 
соқғы  түрге  сиеділМ ұиын,  мысалдарына  «Ж ығылсац  нардан  жы- 
ғыл»,  «Сырын  білм еген   аттын  сыртынан  ж үрм е»  деген  м ақалдар- 
Ды  жатікызуға  болады .  Сырт  қарағаыда  бұл   м ақалдарда  айты- 
латын  ой  айқын,  әркайсысы  өз  орнында  тұрған  секілді.  Бірақ 
оларды ң  түпкі  мағынасында  б а сқ а   әкгімелер  ж атадьі.і «Жығыл- 
с а ц   н ардан   жығыл»  деген де,  нардан  жығылып  қүлауды   антып 
отырған  ж о қ ,  нардай  үлкен  іске  ұмтыл,  максаты на  ж ете  алма- 
саң,"ол  айып  ем ес  деген   ойды  біл дір еді.  «Сырын  білм егек  аттыц 
сыртынан  ж ү р м е»   д еу д е   тура  мағына  болумен  қатар,  астарлап 
аитылған  ж ан ам а  мағыиа  бар.  Ол  сырлас  болм ағаи,  сырын  біл- 
мсген  ад а м м сн   б ірден   аш на-ж ай  болудьщ   қолайсы з  ж ағдай ға 
Душар  ететінін  ацғартады .  С ондай-ақ,  «Түйенің  үлкені  көпірден 
та я қ  ж ер » ,  «К ерек  тасты н  ауырлығы  ж ок>,  «Қысқа  ж іп  күрм еуге 
келмес»,  «Аузы  күйген  үріп  іш ер»  д еге»   тәрізді  м ақалдарды   ал- 
сақ,  бул арды н   іш ін де  тура  мағынадан  гөрі,  астарлап  айтылған, 
ж ан ам а  түрін де  берілген  мағына,  ой-пікір  жатқанын  байкаймыз. 
Антайын  деген   негізгі  ойды  осы  сияқты  жа.нама  түр де  астарлап 
аііту  м ақал дарга  тән  ерекш елік  болып  табылады.
М ақ алдар ға 
тәіі
 
срекш еліктің  бірі 
—
-оны ң  қүрылысында.  М а­
к алдар,  көбінесе,  бір  сөйлемнен  күрылады  («К ецесті 
еЛ 
— кемі- 
м ес»,  « Т іл —-қылыштан  өткір»,  «Ақыл  ж астан   шығады,  асыл 
тастан  шығады»  т.  б .).  Осындай  бір  сөйлем,арқы лы-ақ  мағынасы 
терец,  м азм үнды   әңгімелерді  ж ет к ізе  алады.
М ак алдарды н   қүрылысында  дыбыс  үндестігі,  бір  дыбысты  не 
о ір   сөзд і  кайталаушылық,  с ө з  ұйқасымы  айрықша  орыи  алады.

М акалды   бүлай  етіп  к үру,  окьщ  мазмүнын  тереңдете  түсумеи  ка­
тар,  айтылатыи  негізгі  ойды  көркемдеп  ж етк ізуге  сесепкср  бо- 
л а д и ,  соған  кәні£  аударады .  «Б ол гал .іск с  болаттай  берік  бол:», 
«Үміт  —  үзілм ес»,  «Ерлік  —  е л д ід   сьш к»,  «Б олған  кісі  болдым 
дем ес,  болдым  десе,'  болғаны  емес»  деген дерден   дыбыс  қайта* 
лгушылыктық,  дыбыс  үндестігіпін  ү /т іл е р ш   көреміз.
Мунымен  катар,  қ а за қ   мақалдары ,  көбінесе,  өлеқнщ   жеті-се- 
гі:з  буынды  жыр  түріыде  ж асал ады .  Н егІзгі  опды  а з  сөзбен   өткір- 
легі,  ж еткізе  антуды  к оздеум сн   біргс,  опың  адем і,  кврксм  жоие 
ұіж асы мды   болып  келу  ж агы н  д а  қарастырады .  Бул  ретте  кенбір 
м ақалдар  б ір   ш умактан  түратіли  өлең  сияктьт.  Бүгап:  *Ат  басы- 
на  күи  туса,  ауыздықпен  су  ішер;  ер  басына  күн  гуса,  стігімен  су 
кешор»,  «Арьіқ деген   ж а м а н   тіш,  ж п зға   шығып  ат  болар;  жамап- 
дығын  сезіл се,  жақын  кісі  ж а т   бол ар»,  «Жамгшдыкты  көп  қусан, 
қутылмас  пәле  жолы ғар,  жакеылыкты  көп  қусак ,  бақ-дәулегің 
молыгар»  дегеп  м ақалдар  мыспл  б ел а  алады .  М үпдаи  макал- 
д а р   кейде  терец  магыналы  толғау,  накыл  сө з  есеб ін д е  до  ай- 
тылады.
М әтел 
М ақал  мен  мәтсл  күрылысы,  түрі,  сө з  саптасы 
ж ағы наи  бір -бір ін е  ж лқы н  ж ән е  үқ сас  келеді.  Bi- 
рак  өз  ара  айьфмяшылығы  да  бар.  Басты  айырмашылык — бу- 
ларды н  м азм үсы пда.
Қ ай  макалды  алсақ та,  онын  мазмуны ида  вм ірде  болған  елеу- 
лі  окиға,  әңгімелср  ж атады ,  м ақал  соларға  бсрілген  даналык 
ксфытынды,  түжырымды  түйш   болып  отырады.  Дл  мэтелдерде 
бүл   секілді  м азмүиды ,  оқиғалы  әқгіме^ср  өте  а з  кезд^седі.  Мо- 
телдер,  көбінесе,  сө з  айшығы,  көркем  тег;,еу,  сө з  образы   («Кепгіен 
ке-рген  үлы  той»,  «Кұрыіққа  сырык  ж ал?ап»,  «Кызым  саған  ан-~ 
там,  келінім  сеи  тыңда»,  «Тілге  тнех  ж асап »,  «Х аш іан  казык,  би- 
ден   токпақ»,  т.  б .)  ретіндс  колданылады.  Егер  м акалда  дәлелдеу 
мен  'қорытынды  пікір  бір дей   келіп  отьтрса,  м отелде  бүл  екеуінін 
6ipj  ғана  болады.  М этел  айтайын  деген   ойып  турасы нан  білдір* 
мои,  ж ан ам а  түріц де,  әр  түрлі  салыстыру,  тецсу  аркылы  жеткі- 
зеді:  ксйбір  сөзд ср ін   тыкдаушынын  өзі  анғары п  ту-сінер  деген  он- 
мен  әдей і  калдырып  кетеді.  Бүл  м әтелдіц  ө зін е  тән  ерекшслігі- 
ніц  бірі  болып  табылады .
Жумбақтар. 
К азақ   ауы з  әдеби етіп сн   орыи  алган  ж ән е  ерте 
зам аннан  бастап  бүгінгі  күнге  дейін  дам у,  өсу 
үстін де  келе  ж аткан  ж анрды қ  б ір і  —  ж үм баі;тар.  Ол  — барлык 
ел діц   ауыз  әдеби стін е  ортақ   ж анр.
Халық  шығармасыпын,  ж ү м б а қ   түрін  зерттеготі  ғалымдардкн. 
айтуына  қараған да,  ж ү м б а қ   е р т е д е іі  адам дарды н ,  бүкіл  кол- 
лективтіц  ецбск-кәсіп  ету,  тұрм ы с-тірш ілік  қ үру  тәжірибесіні:и 
т у ғ а н 1.  Алғашқы  кезде адам   баласы на  д үн и едегі  заттардьщ ,  жа-
!  М. 
Әу е я с н з .  
Ж ұмбақтар  г\р ал ы ,  і9~-
0 
(«Жүмбяктар* 
ж и н ағы ); 
А.  А.  К  а й е н. 
Русская 
л и тер ату р а,  1953;  И.  М . 
К о л е с н и ц  
к а  -л.  Загадки, 
1954;  («Русское  народное  поэтической  тиорчсство-»,  под  ред.  проф.  П.  Г.  Б о ­
г а т ы р е в а ) ;  
Ә. 
М а  р г Ү л '3 
и. 
Ж ұмбак,  19ti0;  (К азак  әдебиетінік 
тарнхы,
1  то м ).

ратылыс  күбылыстарыныц  барлығы,  олардыц  сыры,  неден  ж аса- 
латындығы  м әлім   бол м аған,  ж үмбак, болған.  Біра'Қ  адам   баласы 
сол  ж үм бақты   ш еш уге  тырыокан,  біл у  жолы н  карастырған,  ай- 
нала  қ орш аған   ж араты лы с  дүииесін,  оның  қүбылыстарын,  еңбек- 
кәсіп  күралдары н,  әр  түрлі  хайуанаттар  ж айы н  бір-біріне  салыс* 
тыру  аркылы  тануды  көздегсп.  О л  үш ін  өздер ін е  таныс  бір 
затты  екінш і  б ір   бейтаііы с  затқа  салыстыра  отырып  немесе  сол 
заттарды ң  б ір -б ір ін е  ү к са с  белгілеріне  қарап,  олардық  қандай 
за т   екеидігія.  н еден   шыккандығын  аныктаған.  Ж үмбактарды ң 
алғашкы  үлгілері  ссы лай  шықкан.
Б е р ііи   келе,  адам   баласыны ц  ofi-өрісі,  дүнне  тэнымы,  білім 
көлемі  үлғай ған   к езде,  жараты лыс  дүниесінің  ж ән е  заттардын 
шығу  сырын  анықтап  ацгарғак  кезде  ж ұм бақтар  алғашқы  кал- 
пынан  ө згере  бастайды .  Бұл  кезде  иіығарылған  ж үм бақтарда 
адам ға  таныс  заттарды ң  немесе  жаратылыс  күбылыстарының 
сыртқы  бсл гіл ер і  ғала  а л ы и а л ы ,  с о ға н   к а р а п   ж ү м б а к   шығары- 
лады.  Ж үмбак.  заттыц  е зін   айтпай,  онын  түр-түсін,  сыртқы  бел- 
гілерін,  ж ү м б а қ   болып  отырған  затка  үқсас  жақтары н  с іт а т та й - 
дьі,  ал  загты д  ө з  атьпі  жасырын  ұстайды.  Сондыктан .^а  о й ға   ал- 
тан  н и р с е н ің   ө з ін   айтпай,  о ц ьщ   сырт  кәрініст ерін,  сЫ рщ ы   б в лгі- 
л е р і н   қ ы с ң а ш а   сшгаттауды,  с о л а р   а р қ ы л ы   ж ұм бақ  ет ілген  затты 
г а б у д ы   ж ү м б а қ   д г й м із .
Ж ұ м бак ты қ   алғаіиқы   үлгілері  ертедегі  адзмдарды ң,  түрмыс- 
тірш ілігіне,  ец бек -к әсіп   ету  жайлары на  байланысты  туып,  кейін- 
ііен  халык  өм ірім ск  біте  кайнасқам,  талай  ғасырмеіі  бірге  ж а са с- 
кан, 
өзіиін
  қ алы птасу  ж ә н е  д а м у   пропесінде  ж аң а  м азмұи,  ж а ­
на  тақырып  алып  отырған. 
Ауыз  әдеоиетіш н  баска  түрлерш е 
к араған да,  ж ү м б а қ — әсу , үлғаю  үстін де  болғаи, әрбір  тарихи дә- 
уірлер  туғы зған  жаңалы қтарды   бойына  ж инай  келген.  К ай  к ез­
д е  оол са  д а ,  ж үм бақ ты   еңбекш і  халык,  оралымды  үшкыр  сөз, 
өткірлік»  тапқырлық  ретінде  колданған.  Мүнымен  катар,  ж үм - 
ба.ктың  білім   берерл ік ,  білм еғенді  біл уге  үмтылдырарлык касие* 
ті  барлығын  хал ы қ   ж ақ сы   түсінгсн.  Сондыктаң  д а   ж ұ м б а қ   ха- 
ЛЫІЖ ЛЧ  кҮнД^лікті  ем ір іи ен   ерекш е  орын  алған.
.  /К ү м б а қ   ай ту —  ор  халыктың  әріден   келе  ж аткан  дәстүрініц 
о ір і.  М.  Ә уезов  ж оғар ы да  аталған  ецбегінде,  казаасгыц  ертедегі 
о д ег-ғүр и п   салты нда  ж үм бак ты н   ерекш е  орын  алғандығын  айта 
келіп,  былай  дегеп:  « К ей де  бүкіл  б ір  ертск  ж үм бақ тан  туады.  Әц- 
імелі  әеем   ж ы р,  д а ст а н   атаулының талайывыц  ж ү м бак к а  соғьш 
е т е т ш   бол ады .  Е ртсде  е р д ід   даналығын,  ж үйріктігія  ж ү и б а к - 
еи  сыяау  маінық  болған».  Б үл —  тарихи  шыидыкка  негіздсл- 
ген  пікір. 
* 
у
К азакты н  көптегси ертегілер іие  м азмүн болған д а   немесе он- 
K
r
H  әң г*МелеРДІН  түйінпі  шешетін  де  ж ү м б а қ   болғанын  бі- 
ж іг ‘13 
Үған  ^К артты д  үлына  айтқан  өсиеті»,  «Қ ар т  пен  тапкыр 
4 
13  бндіН  ертегілері»  долел. 
С ондай-ак,  срте  зам анда
е м У та к д а ға н   Кыздар:  «Ж үмбагы мды   шешкен  ж ігітке  ғаіга  ти- 
. 
» 
д еп ,  ж ү м б а қ ты  
салыстыру, ж ігіттіц   акыл-ойын  сынау
89

ретінде  қолданғаи.  Б ертіи  к еле  ж ұ м б а к   ақы ндар  айтысынан  орын 
алган.  Айтыска  түскен  акындар  б ір -б ір ін ің   акындық  өнерін  бай- 
к&умеи  қатар,  б іл іи   к өлем дерін  д е   сіднаокан;  ол  үш ік  бір-біріие 
ж ү м б а қ   берісіп ,  өнер  салыстырған.  Ал  енді  кейбір  елдерде  жұм- 
б а қ   үлкен  әнгімелі  ж ы рлар  тууы на  себепкер  болган.  М зселен, 
еск?  грек  жұртының  Эдип  патша  ж айы пдағы   трагедштлы  әнгі- 
м е сі  ж ум бақ тан  
(Сфинкстің  «Тацертең  төрт  аякты,  түсте  скі 
аякты,  кешке  уш  аяқты  бслаты и  не?»  деген   ж ұм бағы )  басталын, 
кеп  ж ағдайларды   суреттеген.
M ine,  мүның  б әр і  ауы з  әдеб н ет іи де  ж үм бақ тар дьщ   мәні  зор 
болғандығьш   көрсетеді.
Ж үм бақ  —  оқушы  бал ал ар  
мен  ж а ста р ға   б іл ім   берерлік, 
тәрбиелік  мәні  бар  қүралды ц  бір і.
Халық  ж ұм бақтары ны ң  тақырыбы  өте  кеп.  Ж а- 
^ т а ^ Л
ыбЫН 
ратылыс  дүн н есі,  таби ғат  жайьг,  еңбек-кәсіп  кү-  t 
Тма?мұныІ' 
ралдары ,  хайуанаттар  мен  өсім діктер,  адам   және 
окың  өм ірі,  өн ер -біл ім ,  техника  т.  б.  жүм бақтар- 
ды к  басты  тақырыбы  болум ен   қатар,  мазмұны   д а   болады.  Бүл 
такырылтардық  бәрі  ж ү м б а к   көлеміне  еигенде»  әрқайсысы  экал- 
пылама  түрде  алынб-ай,  бәлш ектене,  ж ек ел ен е  алынады.
А талған  тақырыптағы  ж ұмбақтарды н,  кайсысы  қ ай   кезде  ту- 
ғаидығын  көрсету,  толық  хронологиясы н  б ер у   қиын  нәрсе. Деген* 
меи  кейбір  такырыптагм  ж ү м бақ тар ды ң   қаш ан  туғандығын 
б е л г іл еу г е болады . М эселен, еи ер -біл ім , техника  ж айы нда  шыға- 
рьілған  ж үм бак тар  бергі  к езде,  XIX  ғасырды ц  іш інде  туа  баста- 
ғаныц  байқаймы з.  «Аяғы  ж а к   ж ү р ед і,  ауаы  ж о қ  сөйлеііді»  (х а т ), 
«Ө зі  ж аң а,  өзі  тесік»  (е л е у іш ),  «Ө м ірді  олш ейді,  ешкімнен  сүра* 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: