д а ,  ақьшдық  талактты  осылай  түсінетін,  ақындық  өнер  бірден-

Төре  алдына  бармасы н.
Ж &лынғанша  зәл ім ге,
Ж а та   ж аны н  қарм асы я,—
дейді.
Сөйтіп,  қош тасу  өлең дері,  бірінш ідеи,  қош тасуш ы  кісіиін  кө- 
щ л-куйін  біл д ір ед і,  қош тасип  отырғандары 
(ел-ж үрт,  ағайын- 
туыс,  ж ер-су,  өткепде  көрген  к,ш$ықтары  т.  б .)   а д а м   үш ін  ец 
қымбат,  қ адірл і  екендігін  анғартады;  екінш іден, 
к,оштасу  елец- 
дер !  коштасушының  артында  қалып  бар а  ж а тқ аи дар ға  арнағаіг 
ақыл-өсиеті  түр ін де  болып  келеді.
Казактьщ   ер»тедегі  салты  боиынш а, 
адамнын, 
'кейде  бүкіл  ел дін   С-асыпа  түскен   ауыр  кайғыны,
’  а  ту* 
үлкен  қазаны  өлен-жыр»  әқгім е,  күк  арқьтды  е о  
тіртетін  болғ.ан.  Біреудін,  ж ан   ашыр  гуысы,  не  баласы ,  немесе 
елдіқ  ардақгайтын  адамы  м езгіл сіз  к азаға  ұш ы раса,  оған  ескі 
садтк а  сэйкес  естірту  айтылған.
Луыр  кайгынъі,  к ө ц іл д еп   к үй зел істі  женілдетеггііі  д е,  содар- 
дын  кірін  кетіретіп д е   өлен~жыр,  музы ка  сазы   деп   түсінген  халык,' 
естірту  ж ән е  кеңіл  айту  ж айы нда  әр  түрлі  ш ы ғармалар  тудыр- 
ғап.  ІЗүлардың  кайсыеы  бол са  д а   ауыр  казаны ,  қайғылы  күйді 
бірден  естіртпеген.  Қайғыны  естіртуш і  а д а м   айтайын  деген  сө- 
зін,  естірткелі  отырғаи  хал ін   ж ум бақ тап ,  иш аратлен,  тұспалмен 
бастаған,  ксйдс  әр  түрлі  салысгыруляр  ж а са ға н . 
Күй  арқылы 
білдірілетіп  естіртулер  адамиы ц  сепім іне  тиетіндей  әсерлі,  зарлы 
үндерден  басталған.  Сөйтіп,  сстір ту  тыцдауш ыларды к  көцілін  ау- 
дарарлы ктай  даярлы қтар  аркылы  ж ү р гізіл геи .-С о н а н   кейін  ба* 
рып,  болған  х а л д і,  кездескен  қаиғыны  естірткен.
Қ азақ   ауыз  эдсби гтінде  естір тудіқ   көптеген  ү л гіл ері  сақтал- 
ған.  Солардың  іш іиен  екі-үщ   мысал  кслтірейік:
Ж иренш е  ш еш еннщ   ж а н   сүйср  сер ігі  Қ араш аш   қайтыс  бол- 
ган да,  бұл  қазаны  оған  Ж зн іб ек   м іш а  тү р д е  естіртш ті  деседі.
Ж зн іб е к :  ЖиреншеМ,  атасы  өлгсн  қ алай   екен?
Ж и-ренше:  А сқар  тауы  құлады ,  бзйтервгі  сулады   десейш і; 
ж айлауы и  ж а у   алды,  қмстауы н  өрт  алды  десей ш і.
Ж эн іб е к :  Ж иренш ем,  ш еш есі  влгеи  к ан д ай   екен!
Ж и р е н ш е :  А ғар  булағы   суалды   десей ш і...
Ж ә н іб е к :  Агасы  өлген  қ ан дай   екен?
Ж и р е н ш с :  О ц  канатым  ү зіл д і,  тас  корғаным  бүзьтлды  де- 
сейш і.
Ж ә н іб е к '  Інісі  өлген  -қандай  екен?
Ж и р е н ш е :  Сол  қгнатым  кайрылды,  болат  кьілыишм  май- 
рылды  десейш і.
Ж ә н іб ек :  Б зласы   өлген  капдай  екон?
Ж и р е н іи г:  А узьш а  шоқ  түсті,  өзегім е  өрт  түсті  десейш і.
Ж ә н іб е к :  Е,  Ж ирепш ем,  қатыиы  өлген  қ аи д ай   екен?
Ж и р е н ш е :  Уә,  дариға»  Қараш аш   сүл у  ел ген   сксн  ғой,—  деп 
қамшысъша  талнып  отыра  хетіпті.
72

Бұл  естір туде  айтылуға  тиісті  сөз  түйіні  осы  секілді  әр  түр- 
лі  сүрау-салы сты рулар  аркылы  ж етк ізіл еді.  Естірткелі  отырған 
ауыр  қайғы  хабары н   б ір д е я   айтпай,  сатылай  барып  білдіреді. 
М үндай  естіртулер  күн  арқылы  д а   зйтылады.  Бүған  «А ксак  ку* 
лап»  д еген   күйді  мысалға  алайық.  Бүл  күйдін  ел  арасына  тара- 
гап  бір   яцгім есі  мы надай  болып  келеді.
Шыкғыс  хан  б астаған   монғол  шапқыншылары  X III  ғасыр- 
дың  басы пда  қ а за қ   ел ін е  ж оры қ  ж асап,  онын  көп  жерін  тартып 
алады.  Б үл  ж ер л ер д і  Шьщгыс  хан  өзінің  баласы   Ж ош ы іш қ  үле- 
сіне  береді  ж он е  оыы  хан  көтертеді.  Жошы  катал,  мейірімсіз  хан 
болады ,  қарам ағы ндагы   ел дер д і  езіп  ұстайды.  Бір  күпі  Жошы- 
ның  14— 15-ке  келген  баласы   аңшыларға  еріп  иіығады,  ж олда 
қашып  кеде  ж а т к а н   ақсаіқ  қүланды   көреді  де,  оны  куа  ж өнеледі. 
А ксақ  құлан  б ір   топ  к үлан ға  косылып  кетеді.  Баланын  астында- 
гы  түлпары  д а   қүл ан дар ға  ілесіп,  баланы  жығып  кетеді.  Қүлан- 
нық  айғыртл  баланы   ш айнап  өлтіреді.  Баланың  қайтар  мезгілі 
ж еткенім ен,  х абар сы з  болады .  Сонда  аңшыларға  каһарын  төк- 
кен  Ж ошы:  «Б ал ам ды   тауып  б еріц дер ,—  деп  бүйырады  ж ән е,— 
балам ды   өл ді  доп  естіртетін  болсаң дар ,  қүлақтарына  корғасын 
күям »,—  д еп   зіл д ен ед і. 
Баланын.  өлгенін  естіртсе  д е,  естіртпесе 
д о  жазы қты   болатынын  біліп,  аншылармен  бірге ел  сасады.  Сон- 
ды қган  хан  ордасы на  халы қ  жиналы п  келеді  де,  араларынан  бір 
аақап  домбы раш ы -күйш іні  шығарып,  сол  арқылы  ханға  баланын. 
өліміеі
 ест ір т ед і.  К үй  «А к сак   күлап*  аталады,  онда  баланық кан­
д а й   ж а г д а й д а   к а за ға   үш ыраганы н  бейнелейдІ.  Естірту  аяктал- 
ған  к езде,  домбы раш ы   ханнын  алдына  домбырасын  тастай  бе- 
рІп:  «Б ал ам ды   ө л д і  д еп   естірткен  адамиын.  күлағына  қорғасын 
күям. деген   с ө зіц із  б а р   еді.  Естірткен  домбы ра,  енді  осынық  қү- 
лағьша  к орғасы н  күйыны з»,—  деген   екен  дейді.
^ сА қсақ   қ үл ан »  күйінін,  мәні  ауыр  казаны  күй  аркылы  естір- 
туін де  гана  ем ес.  М үнымен  к атар ,  оның  моні —  катал  ханнын, 
ауыр  ж азасы н ан   халықты қ тапқырлықпен  күтылуында  ж әне  жа- 
з[лк.с:ыз  ж а н д а р ғ а   ханныц  қаһа.р  көрсетуінде  деп  карау  керек.
Қ а з а қ   салты нда  орын  алғаи  осы  секілді  естіртулер  өлең-жыр 
эркылы  д а  орыидалғаы.  Б үған   мысал  етіп,  «Козы  КөрпештегЬ 
С ары байды ң  өлім ін  Т азш анын,  Байшуақтьщ  өлімін  Ізбастыньщ 
өлецмен  естір тулерін   алуға  болады .
Е стіртуге  арналған  әнгіме,  күй,  өлец-жы рлардыц  борі  Де^кө- 
ніл  айту,  ж ү б а т у м ен   аякталып  отырады,  көпшілік  азалы  үйдік 
кайі-ысына  ортак таса  көціл  біл д ір ед і.  Казаньщ   ауыр  екендігін 
ескиртумен  қ атар,  жылагі-сықтап  қайғырмау,  каж ы мау  керекті- 
гні,  б ү д а и   еш   нәрсе  өнбейтіндігін,  өлімнеи  ешкімиіц де  қашып  кү- 
тылмайтындыгын  айтып  ж үбатады .
ЬстІрту,  көңіл  айту,  ж ұ б а т у   өлеңдері  такпак,  жыр  түрінде  де 
кел^ді.  А залы   адамны ц  көнілін  аулай  ақыл  айтады.  Мэселен:
А қсункар  үшты  ү я д а н , 
Канаты  бүтін  сүнкар  жок,
Қол  ж етп ей тін   княдан... 
Түяғы  бүтін  түлпар  ж оқ.
73

Т озбасты   үста  соқпайды ,' 
Қ алғанға  өыір  берсін!
Ө лместі  тоцір  ж аратпайды . 
Ө лгеш іің  соцынап  өлмек  жок, 
Топырағы  торқа  болсын, 
Өлген  кайтып  келмек  жоқ...—
деп   немесе:  «Ж етпесті  қума,  келм еске  ж ы лам а»,—  деп  жұбату 
антады.
ж  
Кгізак,  халқыныц  ерте  зам аннлн  келе  жагкан
оқтау. 
салты яда  өлген  лдамды   сск е  түсіру,  оған  арнап 
ж ок тау  шығару  ел еул і  орын  ал ған .  Б ір е у д ін   ж а н   ашыр  жақшіы, 
сүйікті  баласы   ел се  н ем есе  халықтыи  кадірлсйтін  адамы  қаза 
болса,  соларды   ж оқтап  өлен-жы р  г.іыгару  салтқд  айігалғаи.  Әдет> 
те,  ж оқтауды   өлген  адамны ң  әй елі,  ш еш есі,  апасы  пе  қарыидасы 
антатын  болтан  ж ә н г   олар  ж оқтауы п  ө зд е р і  шыға])уға  тырыс- 
кап.  Мунымен  катар,  кейбір  ж ск т а у л а р д ы  белгілі  ақъшдар  ши* 
ғарған.  Ж ақ таул ар да  елген  адам ньщ   ж аксьі  істері,  қызметі,  сүй- 
кім ділігі,  мінеэі  еске  алыиған.  Бүл  ретте  ж о қ т а у   өлендері  өлген 
адам ға  ж а са л га н   ескерткіш  е се б ін д е   болғанл
К азақ   аунз-  әдеб и етін де  ж о қ т а у   елеңдеріігің  ертеден  келе 
ж атқаи  нұскалзры   өте коп.  Б ір ақ   одар ды н  алғаш қы  улгілері кай 
ғасырда  тугандығын  д эл ел деп   айту  киьш.  Е л  арасъшда  сақ.та- 
лып,  б із д ід   заманымызға  ж еткен  ж о қ т а у   өл ен дерін ін   мззмұньша 
К араганда,  оларды ц  <31 р  м езг іл де  туи п ,  б ір д ен   қалыптаса  койма* 
ғанын  байқаймы з  ж ән е  халыктьщ  ор  иезецдегі»  тарихи  даму  про- 
цесіндегі  эр  түрлі  көзқарасьш ,  наны м-сепімін  ж инак  жүргендігі 
де  көрінеді.  С ондай-ақ,  ж о қ та у   ел ен д ер ін ік   к ейбір  үлгілері  қыс- 
ка,  шағын. түрдс.  келсе,  екінш і  бір еу л ер ін ік   м ол  сюжетке  куры* 
лып,  ү за қ   айтылатьін  дастан   к өлем інс  ж е т к еп д и ін   байкаймыз. 
Мүныц  бәрі —  ж оқ таул арды д  ү с а қ   өл ең дер ден   басталы п,  хөлем- 
д і  п оэм аға  денін  көтерілуі  үлкен  д а м у ,  қальгптасу  процесінде 
болғандығын  ж эн е  ол  талай  ғасвфівси  б ір ге  жасасқанды ғын  ац- 
ғартады.  Алғлшқы  нұскалары  к ай   ғасы р да  туғандығы  белгісіз 
ж ок тау  өлеіціері  бертін   ксле  х£лықты д  түрмыс-тіршілігіндегі 
салтынан  ел еул і  орын  алған.
Ж оқтауларды ң  алғаш   шықкан  үлгілері  үсақ.  өлеңдсрден  бас- 
талатын  секілді.  Е ртедегі  а д а м д а р   ө зд ер іш ң   кайтыс  болған  жа- 
кындарьш  еске  тусі^іп,  әр  түрл і  ж о қ т а у л а р   шы;?арған,  көніліе- 
ріндегі  мүц-ш ер  қайғысын  б іл дір ген .  Б үл   ретте  ол ар  аздерініи 
арман-мұцын,  ж оқтауы н  а д а м д а р ға   гана  естіртіп  коймаған,  ай* 
нала  қорш аған  әлем  дүниесіне,. төрт  түл ік   м алға  д а   айткаи,  со- 
ларм ен  д е  м үидасқ ан ,  сүйікті  адамьтна  арн аған   жоқтауымеи  кө« 
нілпщ егі  күиікті  тарқатпак.  б о л ғгн .  М үны  «К үм Іс  ж үген   айшіж* 
ты»  деп  басталаты н  ж о қ т а у д а н   к орем із  ием есе  влген  қызыінл 
ариаған  «карт  ала.ның  ж октауы н  алайық. 
сшкі  келе  жатыр 
лағына»  деп   басталаты н  бүл   ж о қ т а у д а   к а р т   ана  өзіи ін   ікайгы- 
сын,  ж алғы з  баласы пап  айрылганыя  мүц  етіп   ак   еш кіге  айтады» 
сонымен  мүндасады .
Бертін  келе,  ж о қ та у   ө л ев д ср і  олген  адамны н  к азасы   үстІнде 
нем есе  ескі  салт  бойышиа  ж асал аты н   ж е т іс і,  кырқы,  жылы  деп
74

атплатын  к езд ер де  айтылған. М үндай  ж оқтаулар  арқылы  өлгея 
адамньгк  тірш ілікте  кім  болгаидығы,  кандай  қызмет  атқарған- 
дығы,  сл-ж уртьі,  ағайын-туысы  үш ін  не  істеп,  не едйғанды ғы   си- 
иатгалгап.  Бүл  реттс  кенбір  үзағы нан  айтылатыи  ж оқтауларда 
«лгеи  адамны ң  ж ағы мды   образы   ж асалған,  адем і  теңеулер  мен 
м етаф ораларды   и.олда.нган.  М әселен,  ж оғары да  аталған  Тәті  жа* 
йьпіда  ш ығарылған  ж оқ тауд а,  оныц  өмірі,  ісі  молынан  суретте- 
л еді.  Тотініц:
...К у р а м а   жиыи»  ел  қылып,
Косьш  т а за   сактаған.
Т іл і  ш айпау  тентегін,
Ак.ылменен  тоқтатқан.
К өлдегі  ак к у   дауысты,
адим  ек ендігін  бейнелейді.
Нл  к о р ға у  ж олы нда  ж аум ен   соғысып  қазаға  үшырағаи  бір  б а ­
тыр  туралы   ш ығарылған  ж ок тауда,  оныц  ел-жұрты  үш ін  ж аса- 
ғаи  ерлік  істері  суреттеледі,  онын  батырлық  образы   ж асалады. 
Б үл  ж оқ таудьщ   бір  ж срінде:
Алыстан  дүш паіг  аттанса, 
Толарсактап  саэ  келсе,
Қ ар  ж ан бы рдан   бораған . 
Қажымай  оған  ж үр етііі.
Ж аіқышіан  дүш пан  аттанса, 
К абы рғадан  іқан  келсс,
Карт  б у р а д а н   ж ар аған ... 
Қажымай  оған  күлетін,—
дсп ,  к а ц а г ы   батырды ц  ерлік  түлғасын  көз  алдыца  елестетоді. 
Оінлц  ел-ж үрты   үш ш   күрескен  апбьшды  батыр  екеидігін  сурет- 
тейді.
Осы  түргы дан  алғапда,  казақтагы  кеибір  батырлар  жыры- 
нмк  б ір а з  әц гім елері  ж ок тау  негізінде  туған  д еп   М,  Әуезав 
айткан  иікірді  орынды  деуғе  болады  *.  Б үған  мысал  ретінде  «Қо- 
былгиіды  батыр»  жырын  алайық.  Ж ырдың  бірсыпыра  эцгімелері 
«кош тасу»,  «ж оқ тау»  аркылы  баяндалады .  Токтарбайдьш,  Ана- 
лык  иеи  Күртқаны ц  ж оқтаулары нда  Қобыланды  батырдыц  кім 
ексн дігі,  ел  қорғауда  ж а саған   ерлік  істері  суреттеледі.  Демек, 
ж о қ та у   ө л ең дер ін іқ   өлген  кісіні  еске  түсіру  үшін  ғана  емес,  ол 
ауы з  ә д еб и ет ін д е  ад а м   образы н  ж асау,  осіресе  батырлар  о б р а ­
зы »  б ер у   үш ін д е   м әні  бар  деп   қараймыз.
Ж о қ т а у   ел ен дер і  казақтыц  ертедегі  ауыз  әдебнетінси  ғаиа 
орын  алып  -койган  ж оқ .  Оныц  бергі  әдеби етім іздс  де,  тіпті  жаз* 
ба  әд е б и е т ім із д е   д е   кездесетін   әдеби  түрге  айналғанын  бай- 
каимы з.  Б үған   мысал  етіп,  халық  одебиетппц  үлгісіндс  А бай- 
лын,  М ахам бсттің ,  Ж ам бы лды ң  шығарған  жак.тауларын  атауға 
болады .  Бүларділц  жоктауы ида  Ә бдірахман,  И еатай,  Алғадай- 
л ар ды д  хальіқ  үш ін  істеген  істері  суреттеледі,  оларды н озык бей- 
нелі  о б р аздар ы   ж а с а л а д и .
Ақсүцқар  қүстай  дабысты, 
Ерегіскен  дүш панға 
А йдаһардай  жабысты... 
Ертегі  еткен  азандан  
Е лдік  камын  ой л а ға н ,..—
1  М .  Э у е э о в .   «Л итературн ы й   критик»  ж урн алы ,  №   12,  1939.
75

Б із  ж оғар ы да  қ а за қ   халкыиын  өткендегі  тұрмыс-тіршілігіке, 
әдет-ғұры п салтына  байланысты  туган  ауы з  әдеби етін ін  ұсақ  гүр- 
л ерім ен  танысып  оттік.  Б үл  ш ы ғармаларды н  қайсысы  болса  да 
өзія ід   көп  зам лнға созылған  қалы птасу, д а м у  продесін де  әр түрлі 
қсғамды к,  тапгық  електерден  өтіп,  соларды ң  кв-қарастарьш 
бойыяа  ж инай  ж ү р геіа н   д е  байқады қ.  Бүл  ж а ғд а й   аталған  шы- 
гарм аларды ц  идеясы на,  м азм үны нг  ©р  түр л і  эсер   еткенін,  кейбі- 
реулерінде. халы қ тілегіне қкғаш   келетін  қаЛшылыктлр  бар  скен- 
дігін  акғартадъь  Сонлықтан  да  б із   оларды   оқытқаида,  ескі.моде- 
ішет  туралы  ленипдік  ілім ге  сүй ен е  отырып,  ауы з  әдебнетініа 
қаидай  ж ағд ай д а  туғандығың,  қай  бағы тта  ж ән е  қалаи қаляіп- 
гасып  дамыгандығын  еск ергуге  тиістім із.  А уы з  здеби етін  халық- 
тың тарихыпан  іЗөліп  алм ай,  к айта,  оньш ен  байланыстыра к,арау* 
:ға,  халыктыц  эр  кездегі  материалды ік-қоғамды к  жағдайлары яея 
үш тастыра  отырып  б а я н д а у ға   тш стім із.

II  т а р а  у
МАКАЛ-МЭТЕЛ,
Ж УМБАКТАР
♦
/.К а з а к   халкы,  баск а  халык- 
тар  секілді,  ж а зу -сы зу   ене- 
рі  болм аған  к ездіц   е зін д е-а к   ауыз  әдебиетінін  әр  түрлі  үлгілерін 
тудырып,  сол ар  аркылы  тұрм цс-тірш ілігініц  ар  ал уан   жақтарьш  
суреттеген;  коғамды к  өмірін,  д үн и еге  кезқарасы н,  таптық  күре- 
сін ,  арм ан -м үддесін ,  т.  б.  бейнелеп  керсеткен.  Осы  негізде  туран 
ж эн е  ауыз  әдеби етін іц   к үрделі  бір  түрі  деп   халыктын  мақал-мә- 
тел.  ж ұм бақтары н  атаймыз.'
М ак ал -к әтел ,  ж ұм бақ тар   б ір   ғасырдьщ  ғана  ж ем ісі  емес. 
О ларды н  алғашқы  үлгілері  ссте  калмаған,  ерте  за м а н д а   туып, 
ө зін іц   қалыптасу,  да м у ,  е с у   процесінде  талай  ғасьірмен  бірге  ж а- 
саскан,  б ұ л   ж о л д а   әр  түрлі  қоғамдык,  таптык  тілектерге  сәйкес 
өзгеріп,  ж аңары п  отырғаи.
/-.Қааақтьщ   м ақал-м әтелдері  меи  экұмбақтарының  ел  арасынан 
ж иналуы ,  хатка  тү су і,  басп а  бетін е  щығуы  X IX   ғасьірдын.  екінші 
жарты сы нан  басталады .  Б ұл ар ды н   кейбір  үлгілерін  ертеректе  ел 
арасы нан  ж и ііап .  ж азы п  алғанлар  Ш.  Уәлиханов,  В.  Радлов 
болғанын  біл ем із.: Б ұлардан  кейін,  револю цияға  д ей ін   казақтын, 
м ақал -м этел дср ін ,  ж үм бактары и  ж инап,  басп а  ж ү зін е   ш ығаруда 
айтарлықтай  ец б ек   еткендер:  Ш .  И брагимов,  А.  В.  Васильев, 
П.  М.  М елиоранский,  Ф.  Плотников,  В .  В.  Қатаринский,  Ә.  Д и ­
паев,  С абы рж ан  С адықов,  М ейрам   Ы сқакоа  т.  б.  болды .  Атал- 
ған  а д а м д а р   қазакты ц  м акал-м әтелдері  мен  жұмбактарыны к 
кейбір  ү л гіл ерія  ж и н ап   ж азы п   алды  д а ,  с о л   кезде  орталыкта 
ж э н е   О мбы,  О ры нбор  қалалары нда  шыватын  газет-ж ур н ал дар ға 
бастырды ,  ж е к е   кітапш а  етіп  щыгарды.  М әселен,  Ш .  И брагимов 
казакты к  м ақал -м әтел дерін   1874  жылы  Оры нборда,  А.  Василь­
ев  1892 жылы  О ры нборда,  В.  Катаринский  1899 жылы  О рынбор­
д а ,  Ф.  Плотников  О м бы да  бастырды.  П.  М елиоранский  ж ина- 
ған 
м акал -м этел дер  археология  қоғамыныц  Шығыс  бвлімінік 
ек бек терін де  (1893  ж .)  ж арняланды .  М .  Искаков  ж инаған  м а­
к ал -м этел дер 
1914  жылы  К а за н   каласьш да  ө з  алдына  кітапша 
болып  шықты.  С.  Садыковтыц  « Ж үм бак »  деген   жинағы  1902 жы- 
лы  К азак   каласы нда  басылды.  Ә.  Д н в аев   жинаған  м акал-м этел­
д е р   «Туркестанские  ведомства»  дей тін   газетте  жиі  жарияланып 
түрды .
Казақты к  м акал-м әтелдері,  ж ұм бақ тары   советтік  д эу ір д е  мол
77

ж иналум ел  катар,  б а сн а   ж ү з ін д с   шығып,  ел  арасына тарап  отыр- 
ды.  М әселеи,  «М ыц  б ір   м акал»  дейтін  ж и н а к   1925  жылы  басыл*  і 
ды.  1935  жылы  Ө тебай  Т үр м анж ан о»  төрт  мьщнан  астам  макал  і 
мен  мәтел  еңгізіп   «Қ азақты ң   м ақал дар ы   мен  мәтелдері»  деген  * 
атпен  үлкең  ж йнақ  -іііығарды.  Б үл  қ азақ   млқалдарынан  күрал-  / 
ған  көлемді  жииақтың  б ірі  болатып.  1950  жылы  Қазактың,  Ғы-  ! 
лым  академиясы нда  қ а за қ   м ақалдары ны ң  Б.  Ақмұканова  кұрас*  \ 
тырған  жинағы  жарык.  көрді.  Ссветтпс  д әу ір д е   казақтың  жүм-  . 
бақтары  д а   біркеш е  рет  ж и н ақ   болып  басьглды.  Бүлардың ішінде  ; 
көніл  аударарльщ   ж ш іақ   1940  жьтлы  шыкты;  оны  құрастырғак  ; 
п р оф ессор ’С.  А м ан ж олов,  ал  с ө з  басы н  ж азьщ ,  редакциясын  бас-  ; 
қ арған  проф ессор  М .  Ә уезов  еді.
Сөнтіп,  казак,  халіқьпіын  м ақал -м әтел дері,  жүмбақтары  ел  . 
арасынан  XIX  ғасырды қ  екііш іі  ж арты сы нан  бергі  жерде  ғана 
ж ивала  бастаганы н  к ер ем із.  Ал  о л а р д н   ғылыми  жолм еи  зертіеу  я 
ісі  революцняга  дей ін   д е,  онан 
кейін 
д е   өрістеп  кетпегенін. 
ііс
-  - 
кергу  қаж ет.  Р ас,  соқғы  ж ы лдары   б ү л   іек е  б ір а з  кещ л  аудары-  -; 
лып  келеді;  м ақал-мәтел,  ж ү м б а қ т а р   ж ай ы н да  жазылған  үсақ  3, 
м ақалалар,  айтылған'  пікірлер  б а р .  Б ір а қ   олар  монографиял;ық  3 
көлемде  ж азы лған  гылыми  зерттеулор  болып  табы лм ак емес,  тек  і 
болаш ақта  ж азы лагы н  үлкен  еЕ*бектердің  алғаш қы  барлаушысы,  і 
бастамасы   д еу ге  болады .  Осы  ж а ғд а й л а р д ы   е сх е   ала  отырып,  ; 
б ізд ің   бүл   еқбекте  алдымызға  қойған  максаты мы з:  казак.  хад.-'  ; 
іш ны қ  тарихы-іда  ерте  зам ан н ан   келе  ж атқ ан   мақал-мәтелдерЬ  ; 
мен,  жүм бактары м ен  ш олу  түр іқ де  таиысу,  оларды ң  халыктык,  ^ 
ж ән е  әдебиеттік  сипаты н  бай к ау.
М а к а л . 
Ауыз  әдеби етіш ң   басқ а  түрлеріне  қарағанда,  ма^ 
қалдьщ  ө зін е тән   ерскиіеліктері  мен өзгешеліктері 
бар.  Ек  алдымен,  әдеби еттік   ж ағьш ан  ал ған да,  ма<қал  үлкен  тол- 
ғау,  о б р а з  арқылы  берілгеи  логикалы қ  ой.  қорытьшдысы  болып 
келеді.  Ол  адам   өм ірінде,  түрмыс-тірш ілікте,  коғамды қ  жағдай'-? 
л ар да  кездесетін  әр  түрл ік ү б ы л ы ст іір ға ,  тарихи  мені  бар  оқига-  ’ 
ларға  берілғен  даналы қ  баға,  түж ы рьш ды   түйін  есебінде  қолда*  ; 
нылады.  М.  Горькийдің  «М ақ ал  м ен  м этел  еқбекш і  халықтнн та-  і 
рихын,  злеум сггік,  барлы қ  әм ір   тәж ір и б ел ер ін  
үлгілі,  қысқа 
Г Ү Ш   аитып  береді»,—  д еу і  осыдал  і . 
‘
^^іГаидай  м акалды   ал сақ  та,  онын  іиығуына  үлксн  уакиға,  мән- 
Ді  әнгіме  себеп   болғаи.  М ақ ал   сола]>га  бер іл ген   б а ға ,  жасалған  ; 
іцОрытынды,  яғнн  «тоқсан  а у к з  с ә з д ід   тобы ктай  түйіні»  есебінде  ; 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: