МӘлік ғабдуллин
ж ү р ед і. Халық г з сөзге көп мағына сыйдыра отырып, өэінің өмі-
|
ж ү р ед і. Халық г з сөзге көп мағына сыйдыра отырып, өэінің өмі- * р ін де көргендерін, бастан к е т ір г е н к езен д ер іи , алған тәжірибе- j л ер ш м ақал арқш іы айтып б е р е д і.|Е үл ж ағы н ан алғанда, көп?е* , ғ е н м а к а л д а р ақыл-өсиЪт, нақыл*”с ө з е се б ін д е қызмет атқарзлы. ^М.ақалды тудырушы еқбекш і халық. Ол халы к данышпан--; дығьіның алтьтн дазы налы мүрасы болып табы ладьк/Б үдан, әри- не, барлы қ маі^алды халык?ш ы ғарғак д ег е н үғым тумайды. Ауыз/ 1 Қ а з ақ ты н м ак ал -м этел д ёр і, а-бет, А л м іт ы , 1950. 78 әдеб и етін щ б а ск а түрлері секілді, мақал д а таптық ой-санадан, таптық к өзк арастан туған. М ақалдарды үстем тап та шығарып, оғаи таптьгқ идеясын коскан, идеологиялық күрал еткен. М осе- лен, «Аузы қисық бол са д а , байды ң үлы сөйлесін», «Қ ұм жиы- лып тас бол м ас, к ұл жиылып б ас болмас», «Алтын басты әйелден б а к а басты б а л а артық» деген сияқты үстем тап адамдары шы- ғарған м ақ ал дар хальгқтың тілегіне, көзкарасына м үлде ж ат, ж аңаспайды . Сондықтан оларды еңбекш і халық қабы лдамаған. '•.М ақалдар халықтыц түрмыс-тіршілігіне, қоғамдьгқ өміріне, еңбегі мен тәж ір и б есін е байланысты туғандықтан, оныц такы- рыбы д а ор асан көпЛ Бүл ретте м акалға косылмаган нәрсе ж о қ д еу ге болады . &алы қты ц түрмыс-тіршілігі, әдет*ғүрпы мен салты, д ү ш іе танудағы көзқарасы , шаруашылығы мен к әсібі. куапышы мсн кайғысы, айтатын ақыл-өсиеті, үйретуі мен үкі- мі, кысқасы халы к өм ірінің барлы қ жақтары — м ақалдардьщ басты тақырыбы болып отырады. у г Макалдаодын ^Салық мақалдарыіІын тақырыбы өте хөп^С олар- такырыбы. іш іиде ец күрделі б ір саласы ддам баласы- ның е ң б е к ету ж айларыиа арналғаи_2Бүл тектсс маіқа^дардан халыктык енбек жайындағы көэқарасы байкала- д ы .\Е д б ек адам ды м аксат-мүратқа ж еткізуш і, абырой эперетін ІС екендігіи хальік макалдары арқылы дәл ел деп көрсетеді. «Ең- бегі б а р д ъ щ — өнбегі бар», «Е дбек т ү б і — мереке> д еп , халық адал еңбекті ардақтайды . Дүнне-байлы к, шат өмір еңбек аркы лы болатындығын, адамды тек енбек қана қатарға қосатынды- ғыи с у р е т т е й д ц Е қ б е к етпсгеп адамды , жаты п ішер ж алқаулар- ды хальііқ взінің мақалы арқылы сынга алады, ш еиейді. Бүған: «Е ц бегі а з д ы ц — өнбегі аз», «Еріңш ектіц ертеңі таусылмас» де* г е іі^ л а-қалдарды келтіруге болады Г/ СЕцбек тақырыбына арналған м акалдарды н іқайсысы болса да акы л-өсиет түріи де айтылады. Е цбек ету оцай еместігін, киыи- шылығы мен бейнеті, ауыртпалығы барлығын ескертеді. Осылар- ды ц бәрін енбегім ен ж еңген адам ғана максатына ж ететііщ ігін аиғартады . Мүны «Бейнет, бейнет түбі зейнет», «Б ейнетсіз ракат ж ок », «Ә рекет болмай, берекет болмас», «Ецбек етсең — емер- сің» д еген сек іл ді м ақалдардан көреміз. Бүл тектес макалдар адамды ецбек-кәсіп етуге, ж үм ы с істеуге үндейді, тек енбек капа абы рой-атак әп ер еді д еп қорытынды ж асайды . А д ал ек бек ті ардагқта ғ а п хальгқ кәсіп ет, жүмыс істе дегендг ец алдымен мал баруды үсынады. Оның себ еб і қазаіқ халкыныц ертедегі түрм ы с-тірш ілігі, күн көрісі төрт түлік малға байланыс ты болғандығынан. ■ Ө мір бойы мал бағып тірш ілік еткен, оның сырын жақсы біл- ген халық әрбір түліктің қаидай қасиеті барлығын, адам өмірін- Д е кандан орын алып, қандай кызмет атқаратындығын макял арқылы д а көрсетіп отырады. «Түстік өм ірің болса, кештік мал ж и н а» д ей отырып, сол малдарыныц касиетін, кызметіи айтады. «Ж ылқы — м алды ц патшасы, түйе — малды к қасқасы», «Түйе 79 ж н сан — нардан ж и , сиыр ж и с а д — т а р ш л д а н ж и», «М ал бак- са д , қойдан бақ, май кетпейді шарадаЕі» деп бағалайды , торт тү- ліктің турмыс-тіршілікте ал аты я орнь: қандай екендігін атайды, Халық ө зін ід м ақалдары арқылы мал б а ғу , мал басын өсіру ж өш н де ғасырлар бойы ж и н аган , ж ү з ег е асырған тәж ірн бесін айтып береді. «Түлік төлден ө сед і» дей отырыи, сол түліктерді өсіру үш іп кажы рлы сң бек керектігін ескертеді. «Ж атқ адға жан жуы мас, ж ал қ ауға мал жуы мас*, «Ат шаппайды,, бап ш абады», «Мал ж исац, конысын тап »,,«Б ақ п асак мал кегеді» дсп ақыл ай тады. А дал еңбекті сүйген халык., м ал басы н өсіру үш ін аянбаіі жүмыс істе, ерін бен еқ бек ет, сонда ғаші м ал құралады дейді, Ал еқбек етпей, үрлык іюмесе бары мта ж олы м ен мал ж инап баю- ды квздеуш ілікті халық катты сын.ға алады, ш енейді. Ұрлық пен бары мта халыққа ж а т екендігін, ол' г.дамды такырға отырғыза- тындығын, бүл ардан б езу керектігін аіітысі, «Ак, ж үр ген адам аз- бас» деп қорытады ж ән с «Үрыға мал құтаймас», «Үрлық, үрлық түбі — корлық>, «Бары мтамек б ас кегер», «Ж ортуылшының б а сы ж ол д а қалады:» деп сипаттаады. М ал басыны д құралуы, өсіп-өрбуі те:к адал едбекке байла нысты деп түсінгеп халық бүл ж өн іи де қ о ж а-м ол дал ар айтатын діш і уғы мдарға д а қарсылық көзқарасьш б іл д ір ед і. Егер д ін ие- лері мал басынық өсуін қ ұдайға байланысты, малды қ үдай бе- реді десе, сқ бек адамы б ұ л түсінікті бексрге ш ығарады д а , «Мал баи;қанға бітеді» деп өз түжырымын айтады . «Тіана пайда берм е- се, тонірі пайда берм ейді», «Тоғыз қ а б а т торқадан, тоқтышағым- ныц терісі артық» деп адал еңбегіман ж инаған малдарын ардак - таГіды: «Е ң бек сіз тапқан мал, есев сіз кетер» д еп түсінген халық, төрт түліктін, ’кайсысы болса д а адал ең беғл ен б а ғу арқылы қүралатыидығьш, сонда ғана адам муратына ж ететід д ігіи ескер- теді. - . Төрт түлік ж айы нда ш ы ғары лған халы қ м ақалдары ны ц бәрі до мал баласы ны к адам үшін аса қымба г, қад ір л і екендігіи айта отырып, бүларды ң ішінен ж ы лкы мен түііені ерекш е бағалан дк Түліктіқ басқа түрлсріне Караганда, түйе мен ж ы лқы кешпелі ж ағдайдағы ш аруа адамы үпіін зор қызілет агқарды , шөлдесе— сусыны, кисе — киімі, ж есе — асы болды. Е хін ш іден , түйе мен ж ы лқы алыс ж олға төзімді, әрі мьғқты көлік есебінде шаруа адамы на кәп пайдасын тигізді. М ұиымен қатар, хелықтьщ ел кор- ғау ісінде ол елеулі орын алды, баскыш лы ж а у ға қареы аттан- ған баты рларға сенімді серік, ж ауы нгер ж олд ас болды.-«Ер к а н а т ы — ат» а та иды. Сондықтан д а адам баласы ны ң мақсат-мү- ратына жету ж олы нда жылкыиьщ алаты н орны зо р еюенін « І а я қ тайға ж еткізер, тай қүи ан ға ж еткізер, құ и ан а тқ а жеткі- зер, а т м үратқа ж еткізер» деп суреттеді.. Халық мақалдары ныд бірсыпырасы е г ін ш іл ік к з с іп жайы яа арналады . Бүл^тақырыптағы м акал дарды ң көпш ілігі кейінгі кез- д е . ш амам ен айтканда, X IX ғас.ырдыд іш ін де туған секілді» Олай дей тін ім із, тарихи деректерге қараг^авда, бүгін гі Қ азақстаіш ын «о онтүстік-баты с аудаидары и мекендеген кейбір рулар ғана азда- ған сгін салып, ертерек кәсіп еткен. Ал шаруашылықтың бұл тү- рімен бүкіл қ азак халқынын айналы суы — XIX ғасырдыц іші. Б ұған басты себсп қ азак халкыныц Россия мсмлекетіне қосылуы, үлы орыс халқымен араласуы , одан үлгі алуы болған. Осыдаи былайғы ж е р д е к а за қ елі әр түрлі дақылдан егін егіп, оны иегіз- гі к әсібін ің бір ін е аш іалдырған. Ө зінің тұрмыс-тіршілігінен елеу- лі орын алған егін шаруашылығы ж ән е оныц адам ба л а сш іа кел- тірер паіщ асы ж айы нда казак, халқы б ір а з иіығармалар тудыр- ған. М ұны мен қ атар, сгін к әсібін макалдары аркылы да бей- иелеи суреттеген. Егін ж айы нда шығарылған макалдарды н кайсысы болса да, ец алдцм -енегін егу адам ға пайдалы екеяін д әл ел д ей д и Р а с, бұл маікалдар егінді әр түрлі дақылға (арпа, бидай, сүлы, тары- т. б .) бөл іп көрсетпейді, жалпы «егін» дегеи атпен атайды (оның м әнісі қ а за қ араеы на алғаш рет егіннің барлық түрі бірден ен- бегенінеи б о л у к ерек ). Егіи егу, е г іи ш іл ік п е н кәсіп ету — ш аруа- шылыкты өркендетеді, түрмысты ж ақсартады деп түсінген^ ха лык озіміц м акалдары ида оған ерекше мән б ер еді/ Егін өздігінен өспсйді, оны егу керек, ол үш ін егін шығатын ж ерді даярлау, аянбай ең б ек ету керек деген корытынды жасайды. хЖ ер— ырыс- тың кіқдігі», «Ж ер — ж ом арт» д еп , бар банлықтың ж ерге байла- иысты екеиін білген халық еиді осы ж ерге егін егу керектігІЕі айтадьп «Е ксең егіи — іш есіц т е г ін » , «Ж ер дің сәні — еғін», «Егін еккеннің есесі көп», «Астығы бар аш болмайды» дей отырып, егіиш ілікті үлгі етед і, оны тірш ілік т ір е г ін ің бірі деп бағалайды. < —К,азақ м а қ о л д а р ы н ы ң көрнект і т ақырыбының б ір і — уйы м - ш ы л д ы қ , ы нт ьш ақ, б ір л ік ж айы н қамтиды.^Бүл тақырыптағы м а -. кал дарды ң н егізіне ақыл*ойы сергек хальГқтыц аталған мәселе- л ер ж өн ін дегі данальвқ көзқарасы , өмір тәж ірибесіиен алып, біл- гірлікпсн ж а с а ғ а н қорытындысы ж атады Тұрмыс талқысынан туып, әр б ір тарихи кезеңнің сындарынан өткен түсініктерін ма кал аркылы көрсетиек болады. СІГй ішіиіц, ел-жұрттың, бүкіл ко- ғамныц қүралуы үйымшылдық пен бірлікке байлаиысты деп бі- л е д і/« Б ір л ік бар ж е р д е тірлік бар», беркінгеи күш б а р д е п ,б а : ғалайды . М үиы «Б ір л ік болмай тірлік болм ас», «Б ірлігі жоқтык тірлігі ж оқ », «Ы рыс алды — ыптымақ» деген секілді макалдар- дай д а к өреы із.) Бүл келтірілғен м акалдарды н бәрі д е өмір шындығына негіз- деліп туғандығы н, хальгқ ынтымак пен бірлікті, үйымшылдықты жақтайтындығы н б іл дір еді Б үлар тұрған ж ерде халық алға ба- садьі, нығайып күш ейеді, алы нбас қамалға айналады деп т ү с і - , неді. Ал бірлік , ьштымақ, үпымшылдық ж о қ ж е р д е ыдырап то- зуды ң орын алатындығын аңғартады. Халықтың «Алтау ала б о л са, ауыздағдл кетеді; төртеу түгел болса, төбедегі келеді» деуі осыдаи; К ан дай істің б о л са д а белгілі бір нәтиж еге ж етуі — адамдар- ды ң бірлік, ынтымак, үйымшылдыққа байлаиысты дей отырып, 6— 4453 81 халық м ақалдары бұл ж өн ін дегі корытындысын ақыл-өсиет, на- кыл с е з ретінде келтіреді-. «С аяқ ж ү р сед , таяк ж ер сін », «Ж ал- ғыздыц үні шықпас, ж ая уды ц шацы шыкпас» деп, ж екелік пеи даралықтьі, көпшіліктеи бөлініп шығушылықты ш енеиді. Барлык күш -куат көпшілікте, халықта екеңдігін дәлелденді.?«К өп ісінде— берекс», «Көптеи шыққан көм усіз калар», «Қ өппе тентек болсац д а , көпке тентек болм а», « Қ ү д а й га ж а з с а қ д а (Қінәлы болсаң, д а деген мағынада. Af. Ғ .) , кепке ж а з б а » , «Көпке топырак шаш- па», «Көп қоркытады, те p en батырады » д-еп көпшіліктін, яғнн бү- кіл халықтыц күшін сипаттайды. Бүл ретте халы қ өзін коғамда- г ы .б а р л ы к материалды қ ж ән е рухапи байлықтарды жасауш ы, салт-сана, әдет-ғұрып, турмы с-тірш ілік түрлерін қалыптастыру- шы, оларды әрбір тарихи ж а ғд а й л а р ға , өмір тілектеріне сәйкес өзгертуш і, алға қарай дамытушы негізгі күш деп таниды. Бү- ларды ж а са у , іске асыру, ж ек е адам дар ды н колыиан келмей- тіидігіп долелдеГіді. Сондықтан д а халык мақалдары адамдар- дыц ынтымақты, үйымшылдық пен бірлікте болуын өсиет, накыл етеді. (І^азақ ауы з әдеби етін де халыктын, сүйе тықдап, сүйсіне ж ир- лағаны — көпшілік үш ін ж а сал ған е р л ік , бат ы рльіқ істер, е л қор- ғ а у әңгімелері болатын.ІБұл такырыпта неш елсгеи әдем і гщгіме, ертегі, өлсн, ж ы рлар туғапын, ол арда халықтын батырлық, ер- лік істерді ж ән е оны ж асауш ы ларды ардактағаны н білемі?.. Ха- лықты сүйсіндірген бұл әкгімелер, опыц м ақалдары нан д а орын алған. (Ел корғау, батырлық-ерлік істер ж айы нда туған халык ма- қалДары халықтың бул ж өш ндегі ой-тілегі, арм ан -м үддесі, пат- риоттььқ сезім і, улттык мактанышы .қандай скендігін білдіріп отырады. Бүл такырыптағы м ақалдар, си алдымен, кімге болса д а туған ж ер, өсіп-өнген ел — отан аса -қасиетті, кадірлі, қымбат, ыстық деп көрсетед». «Т уғак ж ер д ің тауы ыстық», «Ел-жүрты барды ц жүтамы ж ок », «Ел іші — алтьш бесік» деуім ен туған ел- ді ардаіқтайды, ж оғары бағалайды . Қ ейбір м акалдар туған ел- •ді баска елдерм ен салыстыра келіп, әркім ге өз елін іц артык екендігін ақгартады. Мұны халы к «К ісі ел іп де сүлтан б о л ғ а н -, ш а, өз еліцде ултан бол», «К ісі елі ~ күміс, ө з е л ін — алтын* де- г е н д а к а л д а р ы аркылы с и п а т т а й д і^ (Ө зін іц макалдары нда туған ж ер , ел-отанды аса жоғары бага- лап ардақтағаи халык, енді оларды қоргау әрбір ер-азаматтын басты борышы деп б іл ед і. Ел талап, ойран салуды көздегеи иіап* қынціы ж а у бол са, оған карсы аттаиу, касыктай қаны калған- ша, актык дем і біткенш е алысу, сөйтіп, душ паниан отанды кор- ғап алу халқын сүйгеи әр б ір ер ж ігіттің азам атты к борышы бо- латындығын көрсетеді. «Е р ж ігіт елі үш ін туады , елі үш ін өледі», «Е лін сүйгеи ер болар», «Ж үкті пар хөтерер, қайғыны ер көтс- рер» деген м акалдар ж оғары да айтылғаи пік ір дік айғағьг/ Халық мақалдары ел қорғау, баскыншы ж ауды талкандап ж е н у ж олы нда ерлік ж асаған , қара қылды кақ ж ар ған, киядап . тартып ж о л салған, ж а у қамалыи кираткаи, табан тірескен аіі* кастарда тайсалы п тарты нбаған ж ігіттерді арда'ктайды, абы- ройлы атақ пен дан к да бөлейді. Олардың халық сүйсінген ер- .. л ік ісгер ін кейінгі үрпақка үлгі етеді. : Бүл реттс халык мақалдары мақтаулы ерлерді қояп жүрек қорқақтарм ен салыстырып, а з сөзбен екеуінің д е образын ж асай- ды.: Ерлік, батырлык іс ж а с а у тек отанын, ел-жүртын, халқын сүйген 2 (ам дарды ң ғана «олы нан келеді, осындай адам дар ғана халық ііамысын қорғайды, олар кандай қтшншылыктар кездессе д е үрейленбей, м үнаймай, а ж ал ға карсы ш абады деп сипатгай- ды . Б аты рларды ц срлігі күшінде емес, ақылы мен айласында екеидігіл көрсетеді. Мүнымен қатар халық ісі үщін кажымай кү- ресіп ерлік ж а са ға н , ел сүйіп батыр атанған адамдарды н мінезін- дегі ж аксы касиегтері д е м акалдардап орын алады. Бұл қасиет- то.р: т ур а ш ы лд ы ц , ә д іл д ік , айтк,ан сәзд ен қайт пауш ы льщ , кіш і п в іііл д ік , жолдастықты сақт ауш ы лы қ, досы ү ш ін ж ан б ер уге ба- 4 р у и іы л ы қ , т. б. екеидігін анғартады. Б үған «Е рдін екі сөйлегені-— елгені, ем енніц и іл г е н і— сынғаны», «Ердің үялғаны — өлгені», «Е р ж ігіт — етек ж ен і кец ж ігіт», «Батырда бақасты к болмас», «Қоянды камы с, ерді намыс өлтіреді» деген м акалдар мысал бо* л а алады. Х алы қ м ақалдары колынан іс келмейтін тоғышарлар мен коян ж ү р ек қоркактарды д д а образы н ж асайды . Оларды мазақ- тап әж уал ай ды , к ел ек еетед і. «К орқак көлеңкесінен д е қоркады», «Пр бір рет, қ орқак мын рет иіледі» деп, а зс ө зб е н қорқактардың жағы мсы з бейнесш сур еттей діл Қ ара басының ғана камын ойла^* ған адам ерлік іс ж асай алмайтындығын көр-сеггеді. Мүндаң а д ам дар үрейш іл к ел еді, к ейде олар қалы а колға іріткі салады д еп , «Бір коркақ мын колды ірітер, бір қүмалақ бір карын май- ды ш ірітер» деп, коркак адам жайы ндағы халыктьщ турашыл ба^зсы н береді. СЛ£азак м акглдары нда ел қорғау әнгімесіне байланысты ту гаи тақырыптын, бірі — қырағылык, сатстық жаны. Б үл такырып- тағы ліакалдардьщ қайсысы болса д а ‘К.ырағы бол у, ж айбара- каттыкка салынып ж а т а бер м еу жагы п карастырады. «Ж ау глан да д ем е — ж а р астьш да, бөрі қайда д ем е— бөрік астында», «Бір слі а у ы з ғ а — ек і елі 'қақпаоо, «Сактыкта қ орлы кж ок» деп ха- лықты қирағы лы ққа ша'қырады,_Г (^Халық м ақалдары нан елеулі орьш алған, мазмүны мол, көле- мі көп татшрыптын б ір і— қ о ғ а м д ы қ қарым-қат ынас, әлеуметтік- таптық м ә с е л е л е р .) Б үл такырыпты ауыз әдебиетінің баска түр- лері сек іл ді, халықтыц мақалдары д а кеңінен қамтып, тереңнен то л ға й ды .к ө п м әселелердің сырын аша отырып, халыктык әділ сын айтады . Қ оғам өм ірінде к ездесетін ж эн е халыкка ж ат ж ағ- даііларды хальі'қ макалдарьт өткір сөзбен түйреп отырады. Ж ал- тақтауды білм ейтін, турасын айтатын халык езін ін осы аталған такырыптагы м ақалдары нда а з сөзбен мағынасы терец, мәні зор ва м әселелерді көтереді, неше түрлі әдем і о б р а зд а р ж асайды , естек кетпейтін текеулер тудырады. Қоғамдык, м әселелерді халы к м ақдлдары таптық тұрғыдан карастырады. Б ұл ретте халы қ м ақалдарьш да алдымен Сез бола- тыны ел би л еу м әселесі, хан, би, сұлтан, кож а-м ол дал ар жайы. Ұлы Октябрь революциясыпа дейін к а за к халкы ауьір жағ- д ай да тірш ілік етті. Қ сғам өм ірінде еңбекш і халықтың правосы болмады , езіл іп ж анш ы луда, қаналып, қ ам алуда, әлеуметтік тен- сіздік те болды-і Қ а за қ енбекш ілерін сол кезде устем дік еткен би- леуш і тап„оны к хандары мен билері, болысы мен сұлтаиы; кожа- молдасы, т. б. капаста ұстады , кун көроетпеді. Осындай ауыр ж а ғд а й д а ж ү р се д е к а за к халкы ө зін ің ауы з әдебн етін тудырып, ө з түрмыс-күйін, ар м ан -м үддесін бей н ел еді. М ұнымен катар, ка- ваушы таптың халы кка ж асаган әділ етсіздік тер ін , зорлық-зом- былыктарын, әлеум еттік тецсіздік ті эш керелеп көрсетті, халыхка к а с адам дарды к ж ағы мсы з образы н ж асады . Бұл д а халық ма- зіал^ары ная орын алды. [ Халык макалдары канаущ ы т ап өк іл дер ін ік ж ауы зды қ іс-эре- кетііг, мінез-кұлкын, хал и к к а ж а т кылықтарьщ тайға такба б ас ка н д а й е т іп әш кереледі. «Х аи ақымақ бо л са , халық күйзелер», «Б иің қылаң бол са, жүртың. ы лаң бол ар », «Твреге ерген ер то- қымын арқалар», «К ансокта ж е п ит с ем ір ед і, пара ж сп би семі- реді», «Койды күртаң б ү л д ір ед і, ел ді сүлтан б ү л д ір ед і» , «Бай ка- сына барып, бакыр болмасан, м аған кел; хан касына барып, басың ж ой м асаң м аған кел», «Теңгелі ж е р д е тен дік ж ок» дегел м акалдар тарихи шындыктын. сырын аш ады. Хан, би, төре, сул тан, т. б. халыктың кас дұш паны , ел ді алдауш ы , парақұмар, элеуметтік теңсіздік ті тудыруш ылар екендіктерін көрсетеді; олар ж айы нда халы к е зін іц эд іл рьшын, тураш ыл бағасын, айтады, таігтык кезқарасы н білдіреді.і Әрине, енбекш і халы к осы ндай т ец сіздік , к ан ал у жағдайын- д а ж ү р се д е , ол өзін үстем тап адам дары нан кем санаған емес. Байлык, элеум еттік д э р еж есі кем болғаны м ен ақыл-ойы, ецбегі арты қ екендігін м ақалдары аркылы д а д әл ел д еп кегрсетеді. Му ны «Қ ілем ге б ер гісіз алаш а б а р , хан ға бер гісіз караш а бар», жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|