МӘлік ғабдуллин


ж ү р ед і.  Халық  г з   сөзге  көп  мағына  сыйдыра  отырып,  өэінің  өмі-


бет9/30
Дата12.03.2017
өлшемі
#8962
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   30

ж ү р ед і.  Халық  г з   сөзге  көп  мағына  сыйдыра  отырып,  өэінің  өмі-  * 
р ін де  көргендерін,  бастан  к е т ір г е н   к езен д ер іи ,  алған  тәжірибе-  j 
л ер ш   м ақал  арқш іы   айтып  б е р е д і.|Е  үл  ж ағы н ан   алғанда,  көп?е*  , 
ғ е н м а к а л д а р   ақыл-өсиЪт,  нақыл*”с ө з  е се б ін д е   қызмет  атқарзлы.
^М.ақалды  тудырушы 
еқбекш і  халық.  Ол  халы к  данышпан--; 
дығьіның  алтьтн  дазы налы   мүрасы  болып  табы ладьк/Б үдан,  әри- 
не,  барлы қ  маі^алды  халык?ш ы ғарғак  д ег е н   үғым  тумайды.  Ауыз/
1  Қ а з ақ ты н   м ак ал -м этел д ёр і,  а-бет,  А л м іт ы ,  1950.
78

әдеб и етін щ   б а ск а   түрлері  секілді,  мақал  д а   таптық  ой-санадан, 
таптық  к өзк арастан   туған.  М ақалдарды   үстем  тап  та  шығарып, 
оғаи  таптьгқ  идеясын  коскан,  идеологиялық  күрал  еткен.  М осе- 
лен,  «Аузы  қисық  бол са  д а ,  байды ң  үлы  сөйлесін»,  «Қ ұм   жиы- 
лып  тас  бол м ас, к ұл   жиылып  б ас  болмас»,  «Алтын  басты  әйелден 
б а к а   басты  б а л а   артық»  деген  сияқты  үстем  тап  адамдары   шы- 
ғарған  м ақ ал дар  хальгқтың  тілегіне,  көзкарасына  м үлде  ж ат, 
ж аңаспайды .  Сондықтан  оларды  еңбекш і  халық  қабы лдамаған.
'•.М ақалдар  халықтыц  түрмыс-тіршілігіне, 
қоғамдьгқ  өміріне, 
еңбегі  мен  тәж ір и б есін е  байланысты  туғандықтан,  оныц  такы- 
рыбы  д а  ор асан   көпЛ  Бүл  ретте  м акалға  косылмаган  нәрсе 
ж о қ   д еу ге  болады .  &алы қты ц  түрмыс-тіршілігі,  әдет*ғүрпы  мен 
салты,  д ү ш іе  танудағы   көзқарасы ,  шаруашылығы  мен  к әсібі. 
куапышы  мсн  кайғысы,  айтатын  ақыл-өсиеті,  үйретуі  мен  үкі- 
мі,  кысқасы  халы к  өм ірінің  барлы қ  жақтары  — м ақалдардьщ  
басты  тақырыбы  болып  отырады.  у  
г
Макалдаодын 
^Салық  мақалдарыіІын  тақырыбы  өте  хөп^С олар- 
такырыбы. 
іш іиде  ец   күрделі  б ір   саласы  ддам   баласы-
ның  е ң б е к  ету  ж айларыиа  арналғаи_2Бүл  тектсс 
маіқа^дардан  халыктык  енбек  жайындағы  көэқарасы  байкала- 
д ы .\Е д б ек   адам ды   м аксат-мүратқа  ж еткізуш і,  абырой  эперетін 
ІС  екендігіи  хальік  макалдары   арқылы  дәл ел деп   көрсетеді.  «Ең- 
бегі  б а р д ъ щ — өнбегі  бар»,  «Е дбек   т ү б і —  мереке>  д еп ,  халық 
адал   еңбекті  ардақтайды .  Дүнне-байлы к,  шат  өмір  еңбек  аркы­
лы  болатындығын,  адамды   тек  енбек  қана  қатарға  қосатынды- 
ғыи  с у р е т т е й д ц Е қ б е к   етпсгеп  адамды ,  жаты п  ішер  ж алқаулар- 
ды  хальііқ  взінің  мақалы  арқылы  сынга  алады,  ш еиейді.  Бүған: 
«Е ц бегі  а з д ы ц —  өнбегі  аз»,  «Еріңш ектіц  ертеңі  таусылмас»  де* 
г е іі^ л а-қалдарды  келтіруге  болады Г/
СЕцбек  тақырыбына  арналған  м акалдарды н іқайсысы  болса да 
акы л-өсиет  түріи де  айтылады.  Е цбек  ету  оцай  еместігін,  киыи- 
шылығы  мен  бейнеті,  ауыртпалығы  барлығын  ескертеді.  Осылар- 
ды ц  бәрін   енбегім ен  ж еңген  адам   ғана  максатына  ж ететііщ ігін 
аиғартады .  Мүны  «Бейнет,  бейнет  түбі  зейнет»,  «Б ейнетсіз  ракат 
ж ок »,  «Ә рекет  болмай,  берекет  болмас»,  «Ецбек  етсең  —  емер- 
сің»  д еген   сек іл ді  м ақалдардан  көреміз.  Бүл  тектес  макалдар 
адамды   ецбек-кәсіп  етуге, ж үм ы с  істеуге  үндейді,  тек  енбек  капа 
абы рой-атак  әп ер еді  д еп   қорытынды  ж асайды .
А д ал   ек бек ті  ардагқта ғ а п   хальгқ  кәсіп  ет,  жүмыс  істе  дегендг 
ец   алдымен  мал  баруды  үсынады.  Оның  себ еб і  қазаіқ  халкыныц 
ертедегі  түрм ы с-тірш ілігі,  күн  көрісі  төрт  түлік  малға  байланыс­
ты  болғандығынан.

 
Ө мір  бойы  мал  бағып  тірш ілік  еткен,  оның  сырын  жақсы  біл- 
ген  халық  әрбір  түліктің  қаидай  қасиеті  барлығын,  адам   өмірін- 
Д е  
кандан  орын  алып,  қандай  кызмет  атқаратындығын  макял 
арқылы  д а   көрсетіп  отырады.  «Түстік  өм ірің  болса,  кештік  мал 
ж и н а»  д ей   отырып,  сол  малдарыныц  касиетін,  кызметіи  айтады. 
«Ж ылқы —   м алды ц  патшасы,  түйе —  малды к  қасқасы»,  «Түйе
79

ж н сан   —  
нардан 
ж и ,  сиыр  ж и с а д   —   т а р ш л д а н   ж и»,  «М ал  бак- 
са д , 
қойдан  бақ,  май  кетпейді  шарадаЕі» 
деп  
бағалайды ,  торт  тү- 
ліктің   турмыс-тіршілікте  ал аты я 
орнь:  қандай 
екендігін  атайды,
Халық  ө зін ід   м ақалдары   арқылы  мал  б а ғу ,  мал  басын  өсіру 
ж өш н де  ғасырлар  бойы  ж и н аган ,  ж ү з ег е   асырған  тәж ірн бесін  
айтып  береді.  «Түлік  төлден  ө сед і»  дей  отырыи,  сол  түліктерді 
өсіру  үш іп  кажы рлы  сң бек   керектігін  ескертеді.  «Ж атқ адға жан 
жуы мас,  ж ал қ ауға  мал  жуы мас*,  «Ат  шаппайды,,  бап  ш абады», 
«Мал  ж исац,  конысын тап »,,«Б ақ п асак   мал  кегеді»  дсп  ақыл  ай ­
тады.  А дал   еңбекті  сүйген  халык.,  м ал  басы н  өсіру  үш ін  аянбаіі 
жүмыс  істе,  ерін бен   еқ бек   ет,  сонда  ғаші  м ал  құралады   дейді, 
Ал  еқбек етпей, үрлык  іюмесе  бары мта  ж олы м ен  мал  ж инап  баю- 
ды  квздеуш ілікті  халық  катты  сын.ға  алады,  ш енейді.  Ұрлық  пен 
бары мта  халыққа  ж а т   екендігін,  ол'  г.дамды  такырға  отырғыза- 
тындығын,  бүл ардан   б езу   керектігін  аіітысі,  «Ак,  ж үр ген   адам   аз- 
бас»  деп  қорытады  ж ән с  «Үрыға  мал  құтаймас»,  «Үрлық,  үрлық 
түбі  —  корлық>,  «Бары мтамек  б ас  кегер»,  «Ж ортуылшының  б а ­
сы  ж ол д а  қалады:»  деп  сипаттаады.
М ал  басыны д  құралуы,  өсіп-өрбуі  те:к  адал   едбекке  байла­
нысты деп  түсінгеп  халық  бүл   ж өн іи де  қ о ж а-м ол дал ар   айтатын 
діш і  уғы мдарға  д а  қарсылық  көзқарасьш   б іл д ір ед і.  Егер  д ін   ие- 
лері  мал  басынық  өсуін  қ ұдайға  байланысты,  малды  қ үдай  бе- 
реді  десе,  сқ бек   адамы  б ұ л   түсінікті  бексрге  ш ығарады  д а ,  «Мал 
баи;қанға  бітеді»  деп   өз  түжырымын айтады .  «Тіана  пайда  берм е- 
се,  тонірі  пайда  берм ейді»,  «Тоғыз  қ а б а т   торқадан,  тоқтышағым- 
ныц терісі  артық»  деп   адал   еңбегіман  ж инаған  малдарын  ардак - 
таГіды:  «Е ң бек сіз  тапқан  мал,  есев сіз  кетер»  д еп   түсінген  халық, 
төрт  түліктін,  ’кайсысы  болса  д а  адал   ең беғл ен   б а ғу   арқылы 
қүралатыидығьш,  сонда  ғана  адам   муратына  ж ететід д ігіи   ескер- 
теді.
-  .  Төрт 
түлік  ж айы нда  ш ы ғары лған  халы қ  м ақалдары ны ц  бәрі 
до  мал  баласы ны к  адам  үшін  аса  қымба г,  қад ір л і  екендігіи  айта 
отырып,  бүларды ң  ішінен  ж ы лкы   мен 
түііені 
ерекш е  бағалан дк 
Түліктіқ 
басқа  түрлсріне  Караганда,  түйе  мен  ж ы лқы   кешпелі 
ж ағдайдағы   ш аруа 
адамы  
үпіін  зор  қызілет  агқарды ,  шөлдесе— 
сусыны,  кисе — киімі,  ж есе —  асы  болды. 
Е хін ш іден ,  түйе 
мен 
ж ы лқы   алыс  ж олға  төзімді,  әрі  мьғқты  көлік  есебінде  шаруа 
адамы на  кәп  пайдасын тигізді. 
М ұиымен 
қатар, 
хелықтьщ
 ел 
кор- 
ғау  ісінде  ол  елеулі 
орын 
алды,  баскыш лы  ж а у ға   қареы   аттан- 
ған  баты рларға  сенімді  серік,  ж ауы нгер  ж олд ас  болды.-«Ер  к а ­
н а т ы
—  ат»  а 
та 
иды.  Сондықтан 
д а  адам  баласы ны ң  мақсат-мү- 
ратына  жету  ж олы нда  жылкыиьщ   алаты н  орны 
зо р  
еюенін 
« І а я қ   тайға  ж еткізер,  тай   қүи ан ға  ж еткізер,  құ и ан   а тқ а  жеткі- 
зер,  а т  м үратқа  ж еткізер» 
деп  
суреттеді..
Халық  мақалдары ныд  бірсыпырасы  е г ін ш іл ік   к з с іп   жайы яа 
арналады .  Бүл^тақырыптағы  м акал дарды ң   көпш ілігі  кейінгі  кез- 
д е .  ш амам ен  айтканда,  X IX   ғас.ырдыд  іш ін де  туған   секілді»  Олай 
дей тін ім із,  тарихи  деректерге  қараг^авда,  бүгін гі  Қ азақстаіш ын
«о

онтүстік-баты с  аудаидары и  мекендеген  кейбір  рулар  ғана  азда- 
ған  сгін  салып,  ертерек  кәсіп  еткен.  Ал  шаруашылықтың  бұл  тү- 
рімен  бүкіл  қ азак   халқынын  айналы суы —  XIX  ғасырдыц  іші. 
Б ұған  басты  себсп   қ азак   халкыныц Россия  мсмлекетіне  қосылуы, 
үлы  орыс  халқымен  араласуы ,  одан   үлгі  алуы  болған.  Осыдаи 
былайғы  ж е р д е   к а за қ   елі  әр  түрлі  дақылдан  егін  егіп,  оны  иегіз- 
гі  к әсібін ің   бір ін е  аш іалдырған.  Ө зінің тұрмыс-тіршілігінен елеу- 
лі  орын  алған   егін  шаруашылығы  ж ән е  оныц  адам   ба л а сш іа   кел- 
тірер  паіщ асы   ж айы нда  казак,  халқы  б ір а з  иіығармалар  тудыр- 
ған.  М ұны мен  қ атар,  сгін  к әсібін  макалдары  аркылы  да  бей- 
иелеи  суреттеген.
Егін  ж айы нда  шығарылған  макалдарды н  кайсысы  болса  да, 
ец  алдцм -енегін  егу  адам ға  пайдалы екеяін д әл ел д ей д и Р а с, бұл 
маікалдар  егінді  әр  түрлі  дақылға  (арпа,  бидай,  сүлы,  тары- 
т.  б .)  бөл іп   көрсетпейді,  жалпы  «егін»  дегеи  атпен  атайды  (оның 
м әнісі  қ а за қ   араеы на  алғаш  рет  егіннің  барлық  түрі  бірден  ен- 
бегенінеи  б о л у   к ерек ).  Егіи  егу,  е г іи ш іл ік п е н   кәсіп  ету — ш аруа- 
шылыкты  өркендетеді,  түрмысты  ж ақсартады   деп  түсінген^ ха­
лык  озіміц  м акалдары ида  оған  ерекше  мән  б ер еді/ Егін  өздігінен 
өспсйді,  оны  егу  керек, 
ол  үш ін  егін  шығатын  ж ерді  даярлау, 
аянбай  ең б ек  ету  керек деген   корытынды  жасайды.  хЖ ер— ырыс- 
тың  кіқдігі»,  «Ж ер —  ж ом арт»  д еп ,  бар  банлықтың  ж ерге  байла- 
иысты  екеиін  білген  халық  еиді  осы  ж ерге  егін  егу   керектігІЕі 
айтадьп  «Е ксең  егіи —  іш есіц  т е г ін » ,  «Ж ер дің   сәні —  еғін»,  «Егін 
еккеннің  есесі  көп»,  «Астығы  бар  аш  болмайды»  дей   отырып, 
егіиш ілікті  үлгі  етед і,  оны  тірш ілік  т ір е г ін ің   бірі  деп  бағалайды.
<
—К,азақ  м а қ о л д а р ы н ы ң   көрнект і  т ақырыбының  б ір і — уйы м - 
ш ы л д ы қ ,  ы нт ьш ақ,  б ір л ік  ж айы н  қамтиды.^Бүл  тақырыптағы  м а -. 
кал дарды ң   н егізіне  ақыл*ойы  сергек  хальГқтыц  аталған  мәселе- 
л ер   ж өн ін дегі  данальвқ  көзқарасы ,  өмір  тәж ірибесіиен  алып,  біл- 
гірлікпсн  ж а с а ғ а н   қорытындысы  ж атады   Тұрмыс  талқысынан 
туып,  әр б ір   тарихи  кезеңнің  сындарынан  өткен  түсініктерін  ма­
кал  аркылы  көрсетиек  болады. СІГй  ішіиіц,  ел-жұрттың,  бүкіл  ко- 
ғамныц  қүралуы   үйымшылдық  пен  бірлікке  байлаиысты  деп   бі- 
л е д і/« Б ір л ік   бар  ж е р д е   тірлік  бар»,  беркінгеи  күш  б а р   д е п ,б а : 
ғалайды .  М үиы  «Б ір л ік   болмай  тірлік  болм ас»,  «Б ірлігі  жоқтык 
тірлігі  ж оқ »,  «Ы рыс  алды —  ыптымақ»  деген  секілді  макалдар- 
дай  д а  к өреы із.)
Бүл  келтірілғен  м акалдарды н  бәрі  д е   өмір  шындығына  негіз- 
деліп  туғандығы н,  хальгқ  ынтымак  пен  бірлікті,  үйымшылдықты 
жақтайтындығы н  б іл дір еді  Б үлар  тұрған  ж ерде  халық  алға  ба- 
садьі,  нығайып  күш ейеді,  алы нбас  қамалға  айналады  деп  т ү с і - , 
неді.  Ал  бірлік ,  ьштымақ,  үпымшылдық  ж о қ   ж е р д е   ыдырап  то- 
зуды ң  орын  алатындығын  аңғартады.  Халықтың  «Алтау  ала  б о л ­
са,  ауыздағдл  кетеді;  төртеу  түгел  болса,  төбедегі  келеді»  деуі 
осыдаи;
К ан дай   істің  б о л са  д а   белгілі  бір  нәтиж еге  ж етуі —  адамдар- 
ды ң  бірлік,  ынтымак,  үйымшылдыққа  байлаиысты  дей   отырып,
6— 4453
81

халық  м ақалдары   бұл   ж өн ін дегі  корытындысын  ақыл-өсиет,  на- 
кыл  с е з   ретінде  келтіреді-. «С аяқ  ж ү р сед ,  таяк  ж ер сін »,  «Ж ал- 
ғыздыц  үні  шықпас,  ж ая уды ц   шацы  шыкпас»  деп,  ж екелік  пеи 
даралықтьі,  көпшіліктеи  бөлініп  шығушылықты  ш енеиді.  Барлык 
күш -куат  көпшілікте, халықта екеңдігін дәлелденді.?«К өп  ісінде— 
берекс»,  «Көптеи  шыққан  көм усіз  калар»,  «Қ өппе  тентек  болсац 
д а ,  көпке  тентек  болм а»,  « Қ ү д а й га   ж а з с а қ   д а   (Қінәлы  болсаң, 
д а  деген   мағынада.  Af.  Ғ .) ,  кепке  ж а з б а » ,  «Көпке  топырак  шаш- 
па»,  «Көп  қоркытады, те p en  батырады »  д-еп  көпшіліктін,  яғнн  бү- 
кіл  халықтыц  күшін  сипаттайды.  Бүл  ретте  халы қ  өзін  коғамда- 
г ы .б а р л ы к   материалды қ  ж ән е  рухапи  байлықтарды  жасауш ы, 
салт-сана,  әдет-ғұрып,  турмы с-тірш ілік  түрлерін   қалыптастыру- 
шы,  оларды  әрбір  тарихи  ж а ғд а й л а р ға ,  өмір  тілектеріне  сәйкес 
өзгертуш і,  алға  қарай  дамытушы  негізгі  күш  деп   таниды.  Бү- 
ларды  ж а са у ,  іске  асыру,  ж ек е  адам дар ды н   колыиан  келмей- 
тіидігіп  долелдеГіді.  Сондықтан  д а   халык  мақалдары   адамдар- 
дыц  ынтымақты,  үйымшылдық  пен  бірлікте  болуын  өсиет,  накыл 
етеді.
(І^азақ  ауы з  әдеби етін де  халыктын,  сүйе  тықдап,  сүйсіне  ж ир- 
лағаны  — көпшілік  үш ін  ж а сал ған   е р л ік ,  бат ы рльіқ  істер,  е л   қор- 
ғ а у   әңгімелері  болатын.ІБұл  такырыпта  неш елсгеи  әдем і  гщгіме, 
ертегі,  өлсн,  ж ы рлар  туғапын,  ол арда  халықтын  батырлық,  ер- 
лік  істерді  ж ән е  оны  ж асауш ы ларды   ардактағаны н  білемі?..  Ха- 
лықты  сүйсіндірген  бұл   әкгімелер,  опыц  м ақалдары нан  д а   орын 
алған.
(Ел  корғау,  батырлық-ерлік  істер  ж айы нда  туған  халык  ма- 
қалДары  халықтың  бул   ж өш ндегі  ой-тілегі,  арм ан -м үддесі,  пат- 
риоттььқ  сезім і,  улттык  мактанышы  .қандай  скендігін  білдіріп 
отырады.  Бүл  такырыптағы  м ақалдар,  си  алдымен,  кімге  болса 
д а  туған  ж ер, өсіп-өнген  ел — отан  аса  -қасиетті,  кадірлі,  қымбат, 
ыстық  деп  көрсетед».  «Т уғак  ж ер д ің   тауы  ыстық», 
«Ел-жүрты 
барды ц  жүтамы  ж ок »,  «Ел  іші  —  алтьш  бесік»  деуім ен  туған  ел- 
ді  ардаіқтайды,  ж оғары   бағалайды .  Қ ейбір  м акалдар  туған  ел- 
•ді  баска  елдерм ен  салыстыра  келіп,  әркім ге  өз  елін іц   артык 
екендігін  ақгартады.  Мұны  халы к  «К ісі  ел іп де  сүлтан  б о л ғ а н -, 
ш а,  өз  еліцде  ултан  бол»,  «К ісі  елі  ~  күміс,  ө з  е л ін —  алтын*  де- 
г е н д а к а л д а р ы   аркылы  с и п а т т а й д і^
(Ө зін іц   макалдары нда  туған  ж ер ,  ел-отанды   аса  жоғары  бага- 
лап  ардақтағаи  халык,  енді  оларды   қоргау  әрбір   ер-азаматтын 
басты  борышы  деп  б іл ед і.  Ел  талап,  ойран  салуды   көздегеи  иіап* 
қынціы  ж а у   бол са,  оған  карсы  аттаиу,  касыктай  қаны  калған- 
ша,  актык  дем і  біткенш е  алысу,  сөйтіп,  душ паниан  отанды  кор- 
ғап  алу  халқын  сүйгеи  әр б ір   ер  ж ігіттің   азам атты к  борышы  бо- 
латындығын  көрсетеді.  «Е р  ж ігіт  елі  үш ін  туады ,  елі  үш ін  өледі», 
«Е лін  сүйгеи  ер  болар»,  «Ж үкті  пар  хөтерер,  қайғыны  ер  көтс- 
рер»  деген  м акалдар  ж оғары да  айтылғаи  пік ір дік   айғағьг/ 
Халық  мақалдары  ел  қорғау,  баскыншы  ж ауды   талкандап 
ж е н у   ж олы нда  ерлік  ж асаған ,  қара  қылды  кақ  ж ар ған,  киядап

. тартып  ж о л   салған,  ж а у   қамалыи  кираткаи,  табан  тірескен  аіі* 
кастарда  тайсалы п  тарты нбаған  ж ігіттерді  арда'ктайды,  абы- 
ройлы  атақ   пен  дан к да  бөлейді.  Олардың  халық  сүйсінген  ер- 
.. л ік  ісгер ін   кейінгі  үрпақка  үлгі  етеді.
:  Бүл  реттс  халык  мақалдары  мақтаулы  ерлерді  қояп  жүрек 
қорқақтарм ен  салыстырып,  а з  сөзбен екеуінің д е   образын  ж асай- 
ды.:  Ерлік,  батырлык  іс  ж а с а у   тек  отанын,  ел-жүртын,  халқын 
сүйген  
2
(ам дарды ң  ғана  «олы нан  келеді,  осындай  адам дар  ғана 
халық  ііамысын  қорғайды,  олар  кандай  қтшншылыктар  кездессе 
д е   үрейленбей,  м үнаймай,  а ж ал ға  карсы  ш абады  деп  сипатгай- 
ды .  Б аты рларды ц  срлігі 
күшінде  емес,  ақылы  мен  айласында 
екеидігіл  көрсетеді.  Мүнымен  қатар  халық  ісі  үщін  кажымай  кү- 
ресіп  ерлік ж а са ға н ,  ел  сүйіп  батыр  атанған  адамдарды н мінезін- 
дегі  ж аксы   касиегтері  д е   м акалдардап  орын  алады.  Бұл  қасиет- 
то.р:  т ур а ш ы лд ы ц ,  ә д іл д ік ,  айтк,ан  сәзд ен  қайт пауш ы льщ ,  кіш і 
п в іііл д ік ,  жолдастықты  сақт ауш ы лы қ,  досы   ү ш ін  ж ан  б ер уге  ба- 
р у и іы л ы қ ,  т.  б.  екеидігін  анғартады.  Б үған «Е рдін екі  сөйлегені-— 
елгені,  ем енніц  и іл г е н і— сынғаны»,  «Ердің  үялғаны —  өлгені», 
«Е р  ж ігіт  —  етек  ж ен і  кец  ж ігіт»,  «Батырда  бақасты к  болмас», 
«Қоянды  камы с,  ерді  намыс  өлтіреді»  деген  м акалдар  мысал  бо* 
л а   алады.
Х алы қ  м ақалдары   колынан  іс  келмейтін  тоғышарлар  мен 
коян  ж ү р ек   қоркактарды д д а   образы н  ж асайды .  Оларды  мазақ- 
тап әж уал ай ды ,  к ел ек еетед і.  «К орқак көлеңкесінен д е   қоркады», 
«Пр бір рет,  қ орқак  мын  рет  иіледі»  деп,  а зс ө зб е н   қорқактардың 
жағы мсы з  бейнесш   сур еттей діл Қ ара  басының  ғана  камын  ойла^* 
ған  адам   ерлік  іс  ж асай   алмайтындығын  көр-сеггеді.  Мүндаң 
а д ам дар  үрейш іл  к ел еді,  к ейде  олар  қалы а  колға  іріткі  салады 
д еп ,  «Бір  коркақ  мын  колды  ірітер,  бір  қүмалақ  бір  карын  май- 
ды  ш ірітер»  деп,  коркак  адам   жайы ндағы  халыктьщ  турашыл 
ба^зсы н  береді.
СЛ£азак  м акглдары нда  ел  қорғау  әнгімесіне  байланысты  ту­
гаи  тақырыптын,  бірі  —  қырағылык,  сатстық  жаны.  Б үл  такырып- 
тағы  ліакалдардьщ   қайсысы  болса  д а  ‘К.ырағы  бол у,  ж айбара- 
каттыкка  салынып  ж а т а   бер м еу жагы п  карастырады.  «Ж ау  глан­
да  д ем е —  ж а р   астьш да,  бөрі  қайда  д ем е— бөрік  астында»,  «Бір 
слі  а у ы з ғ а — ек і  елі  'қақпаоо,  «Сактыкта  қ орлы кж ок»  деп  ха- 
лықты  қирағы лы ққа  ша'қырады,_Г
(^Халық  м ақалдары нан  елеулі  орьш  алған,  мазмүны  мол,  көле- 
мі  көп  татшрыптын  б ір і— қ о ғ а м д ы қ  қарым-қат ынас,  әлеуметтік- 
таптық  м ә с е л е л е р .)  Б үл  такырыпты  ауыз  әдебиетінің  баска  түр- 
лері  сек іл ді,  халықтыц  мақалдары  д а  кеңінен  қамтып,  тереңнен 
то л ға й ды .к ө п   м әселелердің   сырын  аша  отырып,  халыктык  әділ 
сын  айтады .  Қ оғам  өм ірінде  к ездесетін   ж эн е  халыкка  ж ат  ж ағ- 
даііларды   хальі'қ  макалдарьт  өткір  сөзбен   түйреп  отырады.  Ж ал- 
тақтауды   білм ейтін,  турасын  айтатын  халык  езін ін   осы  аталған 
такырыптагы  м ақалдары нда  а з  сөзбен   мағынасы  терец,  мәні  зор
ва

м әселелерді  көтереді,  неше  түрлі  әдем і  о б р а зд а р   ж асайды ,  естек 
кетпейтін  текеулер  тудырады.
Қоғамдык,  м әселелерді  халы к  м ақдлдары   таптық  тұрғыдан 
карастырады. Б ұл  ретте халы қ м ақалдарьш да  алдымен  Сез  бола- 
тыны  ел  би л еу  м әселесі,  хан,  би,  сұлтан,  кож а-м ол дал ар   жайы.
Ұлы  Октябрь  революциясыпа  дейін  к а за к   халкы  ауьір  жағ- 
д ай да  тірш ілік  етті.  Қ сғам   өм ірінде  еңбекш і  халықтың  правосы 
болмады ,  езіл іп   ж анш ы луда,  қаналып,  қ ам алуда,  әлеуметтік  тен- 
сіздік те  болды-і Қ а за қ   енбекш ілерін  сол  кезде  устем дік  еткен  би- 
леуш і  тап„оны к хандары   мен  билері,  болысы  мен  сұлтаиы; кожа- 
молдасы,  т.  б.  капаста  ұстады ,  кун  көроетпеді.  Осындай  ауыр 
ж а ғд а й д а   ж ү р се  д е   к а за к   халкы  ө зін ің   ауы з  әдебн етін   тудырып, 
ө з  түрмыс-күйін,  ар м ан -м үддесін   бей н ел еді.  М ұнымен  катар,  ка- 
ваушы  таптың  халы кка  ж асаган   әділ етсіздік тер ін ,  зорлық-зом- 
былыктарын,  әлеум еттік  тецсіздік ті  эш керелеп  көрсетті,  халыхка 
к а с   адам дарды к  ж ағы мсы з  образы н  ж асады .  Бұл  д а   халық  ма- 
зіал^ары ная  орын  алды.
[ Халык  макалдары   канаущ ы  т ап   өк іл дер ін ік   ж ауы зды қ  іс-эре- 
кетііг,  мінез-кұлкын,  хал и к к а  ж а т   кылықтарьщ  тайға  такба  б ас­
ка н д а й е т іп   әш кереледі.  «Х аи  ақымақ  бо л са ,  халық  күйзелер», 
«Б иің  қылаң  бол са,  жүртың.  ы лаң  бол ар »,  «Твреге  ерген  ер  то- 
қымын  арқалар»,  «К ансокта  ж е п   ит  с ем ір ед і,  пара  ж сп   би  семі- 
реді»,  «Койды  күртаң  б ү л д ір ед і,  ел ді  сүлтан  б ү л д ір ед і» ,  «Бай  ка- 
сына  барып,  бакыр  болмасан,  м аған  кел;  хан  касына  барып, 
басың  ж ой м асаң   м аған  кел»,  «Теңгелі  ж е р д е   тен дік   ж ок»  дегел 
м акалдар  тарихи  шындыктын.  сырын  аш ады.  Хан,  би,  төре,  сул­
тан,  т.  б.  халыктың  кас  дұш паны ,  ел ді  алдауш ы ,  парақұмар, 
элеуметтік  теңсіздік ті  тудыруш ылар  екендіктерін  көрсетеді;  олар 
ж айы нда  халы к  е зін іц   эд іл   рьшын,  тураш ыл  бағасын,  айтады, 
таігтык  кезқарасы н  білдіреді.і
Әрине,  енбекш і  халы к  осы ндай  т ец сіздік ,  к ан ал у  жағдайын- 
д а   ж ү р се  д е ,  ол  өзін  үстем   тап  адам дары нан  кем  санаған  емес. 
Байлык,  элеум еттік  д э р еж есі  кем  болғаны м ен  ақыл-ойы,  ецбегі 
арты қ  екендігін  м ақалдары   аркылы д а   д әл ел д еп  кегрсетеді. Му­
ны  «Қ ілем ге  б ер гісіз  алаш а  б а р ,  хан ға  бер гісіз  караш а  бар», 
жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   30




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет