3170
б 74.261
к Ә С I П Т I к
І Ш Ж 4
С Л 2 >
Б I JI I М
А. Сатыбаева, Г. Сатыбаева
ҚАЗАҚ ТІЛІН
ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
(мемлекеттік тілде оқымайтын
мектептерге арналған)
Оку -әдістемелік щ рал
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
кәсіптік бастауыш және орта білім беру
B
J
-
J
U
—
I
t
-
*
л гі «I f t
■
j
І I
Art Г
С . ЬЕКСЕМВАЕВА j
jfbUAWT
«Фолиант» баспасы
Астана-2008
ББК 74. 268.1
С 23
Пікір жазган:
Есенгалиева М £ . -
ңазаң тілі пөнінің жоғарғы санатты
мүғалімі, Қазақстан Республикасы білім беру ісінің үздігі
А.Т. С аты баева, Г.Қ. С аты баева
^
Қ а за қ тілін оңы ту әдістем есі
( м ем лекет т ік тілде
оцъімайтпын мектептерге арналган): Оцу-әдістемелік
ңцрал. -
Астана: Фолиант, 2008. — 232 б.
ISBN 9965-35-413-8
Оқу-әдістемелік құрал мемлекеттік тілде оқымайтын мек-
тептерде қазаң тілін оқыту әдістемесінің бағдарламасы бойын-
ша жазылды. Оқу қүралын жазуға Ә.Жүнісбек, Ж. Адамбаева,
К. Сариева, Н.Оралбаева, С.Жаңсылыңова, т.б. ғалымдардын,
еңбектері, эксперименттері негіз болды. Оңу-әдістемелік қүрал
мемлекеттік тілде оңымайтын мектептердің "Қазаң тілі" пәні
мүғалімдеріне, педагогикалық колледж оңытушыларына, сту-
денттеріне арналады.
І
Ь
БВК 74. 268.1
ISBN 9965-35-413-8
© Сатыбаева А .Т.,
Сатыбаева Г.Ң. 2008
© «Фолиант» баспасы, 2008
АЛҒЫ СӨЗ
М емлекеттік тілде оңымайтын мектептерде қ азақ тілі
пөнін оңытудың өзіндік ерекш еліктері бар: ң азақ тілі
сабағы екі бағытқа негізделеді. Оның бірі - өдебиеттік
оқу немесе лексикалы қ таңырып (мөтін оңу, сүраңтарға
ж ауап беру, өлең, жүмбаң ж аттау, суретпен, сөздікпен
жүмыс істеу), екінш ісі - грамм атикалы ң тақы ры п, оған
грамматикалы ң ережелер, өр түрлі ж атты ғу жөне тап-
сырмалар ж аттады . Оңу орыс тілінде ж үретін м ектеп
терде ңазаң тілін оңыту мақсаты: оқуш ы ларды қазақ-
ш а сөйлей алатын деңгейге ж еткізу, яғни мектеп бітір-
ген оң уш ы лар ң азаң ш а ау ы зек і сөзге т ү с ін ік беріп,
өздері ң азақ тілінде көрген-білгенін, ойын айты п, оңып,
ж аза алаты н болуы көзделеді. М ем лекеттік тіл д ің өз
қы зметін толың атқару үш ін Қазаңстанды мекендейтін
хальщ тардың ол тілді білуі пары з. Еліміз көп үлтты мем-
лекет болғандыңтан, басңа үлттардың да ңазақ тілін мең-
геруі үш ін арнайы мамандар ңазақ тілін шебер үйретуі
ңаж ет. Ондай мамандар даярлау - педагогикалы ң кол-
ледж дердің м ін деті. Ү сы ны лы п оты рған оқу-өдісте-
м елік қүрал - осы істің бастамасы. Бүл ңүрал мемле-
кеттік тілде оңьгмайтьін мектептерде ң азақ тілін оқыту
өдістем есінің бағдарлам асы бойы нш а ж азы л д ы . Оқу
ңүралын ж азуға Ә.Ж үнісбек, Ж . Адамбаева, К. Сарие-
ва, Н .О ралбаева, С. Ж аңсы лы ңова, т.б. ғалы м дарды ң
еңбектері, эксперименттері негіз болды. Оқу-өдістеме-
лік ңүрал мемлекеттік тілде оңымайтын мектептердің
"ңазақ тілі" пәні м үғалімдеріне, педагогикалың колледж
оңытуш ыларына, студенттеріне арналады .
3
1-ТАРАУ
" MEM
JIEKETTIK ТІЛДЕ ОҚЫМАЙТЫН
МЕКТЕПТЕРДЕГІ
ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕТУ
ӘДІСТЕМЕСІ" ПӘНІНІҢ Ж АЛПЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Ж о с п а р :
^
|Я
1. Е кінш і тіл оқы туды ң м індеттері.
2. Орыс тілді мектепте ңазаң тілін оқы ту әдістемесі.
1.1. Екінші тіл
о қ ы т у д ь щ м ін д еттер і
Қазақстанны ң төувлсіз мөмлөкет атаны п, Қ азақстан
Республикасы двп ж ариялануы ңазаң тіл ін щ қолданы с
аясын кеңейте түсті. 1989 ж ы лы мөмлөкөттік мәртөбөгө
ие болған қазақ тілі 1995 ж ы лы Республикамы зды ң Кон-
ституциясында заңдасты ры лды . Республика дөңгвиіндв
"Қазаң тілі" қоғамдары, сондай-аң "Қазак; т іл і” комитет-
тері қүрылып, тіл мөртебесін көтеру ш аралары ж үргізіле
бастады. Ресми қүж аттар қазаң тілінде ресімделетін дәре-
жеге жетті. Қазаң тілін үйренуге арналған оқулыңтар мөн
тілаш арлар жөне оқу-әдістемелік ңүралдар дүниеге ке-
леді.
.
ш і
Қазаңстан Республикасының Конституциясында, со-
нымен ңатар ”Тіл саясаты ны ң түж ы ры м дам асы мен
"Қазаңстан Республикасындағы тілтуралы заңда айтыл-
ған басты мәселе — м ем лекеттік тілд і дам ы ту. Мемлө-
кеттік тілде оқымайтын мектептерде ңазаң тілін оқыту
бағдарламаларында ж азы лған ж аң а білім мазмүны ны ң
ғылыми-өдістемелік негізі ана тіл ін ің ерекш еліктеріне
сай сараланып, оқуш ылардың лингвистикалы ң дүниета-
4
нымын қалыптастыруға бағытталған өдістемелік ж үйе
қүрайды . Мектептің негізгі сатысындағы ңазаң тілі пө-
нінің мақсаты, міндеттері, үстанымдары, оқу бағдарла-
масына енетін материалдар жүйесі ж ан -ж ақты зертте-
леді. Тілдік материалдарды таңдау өлшемі анықталады.
Базалы ң білім мазмүны өр сынып бойынша белгілі бір
жүйемен берілген. Оқуш ылардың қазаң тілін меңгеру
дөрежесін аныңтайтын өлшеуіштер, негізгі кезеңдер са-
раланып, нақтыланды.
Қ азаң тілін ғылыми-өдістемелік ж ағы нан қамтама-
сыз етуге айры қш а көңіл бөлінген. Атап айтқанда, ж аң а
оқулы қтар мазмүнды болып ш ығу үш ін оны өдістөмвлік
нүсңаулар, дидактикальщ материалдар, екі тілдегі түрлі
сөздіктер, м азм үндам а сы наңхат ж и н аң тар ы , өдісте-
мелік оқу ңүралдары, грам м атикалы қ кестелер, альбом-
дар, сю ж етті суреттер, электронды қ оң улы ң тар, т.б.
өдістемелік қүралдармен қам там асы з ету белгіленген.
Осылай білім берудің м азм үны н ж аң арты п ж етістіру
үш ін үлтты қ сипатты ж аң а оңулықтар ж азы лы п, мек-
тептерде төжірибеден өтуде. Өзге тілді, наңты лай айт-
ңанда, ңазақ тілін игеру, меңгеру аса күрделі процесс.
Ө йткені орыс тіл і қүры лы сы ж ағы нан ф легтивті (ңо-
парм алы ) тілге ж ататы н болса, ң азақ тіл і ж алғам алы
(агглютинативті) тілі ңатары на ж атады . Орыс тілді ба-
лаларға ңазаң тілін оқытудағы басты маңсат - сөйлей
білуге, өз ойын айта білуге, ж аза білуге үйрету дейтін
болсақ, ком м уникативтік ңары м-қаты нас бірінш і орын-
да түрады , ал грам м атика екінш і орында түрады. Осы-
ған байланысты қазаң тілін орыс мектебінде оқыту одісі
мен қазаң тілін қ азақ мектебінде оқыту одісі бірыңғай
болып келмейді. Олардың арасында елеулі ерекш елік-
тер бар. Қ азаң тілін орыс тілді балаларға игертуде ком-
м уникативтік ңары м -қаты нас бірінш і орында түратын-
ды ңтан, оңулы ңтағы үйрету м атери алдары , ж атты ғу
тапсырмалары, тіл дамыту төжірибе жүмыстары болсын -
түгелдей ң азақш а сойлей білуге дағдылеіну керек. Сон-
дықтаы ң азақ тілін оқыту барысында ж еке соз ж атты қ-
тыру емес, сойлем ңүрау арңы лы үйрету басты маңсат
5
етіліп қойылды. Ж еке сөздер мен грам м ати калы қ фор*
маларын ж алаң түрде ж аттау арқы лы өзге тілді үйрету
м ү м к ін ем ес, с о н д ы қ т а н с ө й л е м т ү р ін д е ү й р е т у ге
тиістіміз. Өйткені сөздөр өзара баиланы сқа түсіл, сөилвм
қ ү р ам ы н а енгенде ж а ң а б е л гіл і бір ой ды б іл д ір ед і.
Белгілі бір ойды білдіретін сөйлем ңүрам ы ндагы сөздер
(өрине ж ай сөздер келе-келе күрделене түседі) ж еке-дара
сөздермен салыстырғанда тез меңгеруге, үғы нуға, ойда
сақтауға, өлдеқайда ж ең іл болып келеді. А уы зш а, жаз-
баша тіл дамыту жүмыстары оңуш ының жас ерекшелік-
теріне қарай алы нады . Ж а ң а оңулы ңтарда елім іздің ру-
хани мәдениетін оқы ту айры ңш а орын алады . Оқушы-
ларды ң ж ас ерекш елігін ескере оты ры п, ү л тты қ әдет-
ғүры п, салт-дөстүрлерді тан ы ту, т іл д ік ңоры н (сөздік
қорды) байыту жөне рухани санасыы ңалы птасты ру мақ-
сатында үлтты ң арман-мүддені таны таты н ақы н-ж азу-
шы лар д ың ш ы ғармал ары н ан , ау ы з өдебиеті үлгілерінен
үзінді алы нған. О қулы қтарды ң өн бойында мектеп оқу-
шыларьш өз елін, жерін, Отанын, халқы н, туған халқы ны ң
тілі мен салт-дөстүрін қастерлейтін саналы да парасатты
азамат етіп тәрбие леуге басты м ақсат ңойы лған.
1.2. О ры с тіл д і м ек теп те қ а з а қ т іл ін о ң ы ту
әдістемесі
Орыс тілді мектепте қазақ тілін оңыту әдістемесі—ңазақ
тілін оқы туды ң тиім ді ж олдары мен төсілдерін,
яғеги
ңазақша дүрыс сөйлеу, сауатты ж азу дағдыларын ңалып-
тастырудың өдіс-тәсілдерін баяндайты н педагогикалы ң
ғы лы м. М емлекеттік тілде оқы м айты н мектепте қ а за қ
тілін үйренетін бала өзіне таныс емес тілдің дыбыстьщ
қүрамын, дыбыстардың айтылу жүйесін, дыбыстьщ заң-
дылықтарын, оның грам м атикалы қ қүры лы сы н игеріп,
ойын еркін жеткізуге, басқаның айтқаны н түсінуге тал-
пынады. Қазаң тілінің сөздік қорын меңгеріп, қазақш а
сөйлеуге жаттығады. Мектепке арналған қазақ тілі бағдар-
ламасын жүзеге асыру үш ін оңытудың өзіндік тәсілдері
6
мен амалдары жене жолдары бар. Басқа тілде оқитын мек-
тептерде ң азақ тілін оқы ту өдістемесі оқуш ы н ы ң ана
тілінің ерекшелігін ескере отырып үйретілуі қаж ет. Ана
тілін оқыту өдістемесінен екінш і тілді оңыту әдістемесінщ
өзіне төн ерекшеліктері бар. Қазак тілін оңыту өдістемесі
басңа үлт мектептерінде орыс тілі жөне шет тілдерін оқыту
әдістемесімен тығыз байланысты. Сондықтан орыс тілінде
оқы таты н м ектептерде қ а з а қ тіл ін оңы ту өдістем есі
тілдерді оқытудың жалпы теориясы - лингводидактика-
ның бір бөлімі. Орыс мектебінде қазак тілін оқыту әдісте-
месінің барлық мәселелері жүйелі түрде, жан-жақты зерт-
теуді қажет етеді. Ғылымньщ бүл түрінің ғылыми-теория-
лы қ негізін тиянакты ңүру - бүгінгі өмір талабынан туын-
Дап отырған мәселе. Орыс тілді мектепте қазаң тілін оқыту
әдістемесін жан-жаңты зерттеу, оның теориялық непзін
КҮРУ күиі бүгін жүріп ж атқан іс. Десек те, зерттеуді қаж ет
өтөтін мәселелер дв жоң өмөс.
Бүл пәннің максаты - мүғалімдерді қазак тілін оқыту-
ды ң ғы лы м и негіздерім ен қ ар у л ан д ы р у , ң а за қ тіл ін
екінш і тіл ретінде оқытудың өзіндік ерекш елігін мең-
герту,
қазак
тілін үлт мектебінде оқытудың түрлі өдіс
тәсілдерімен, тиімді жолдарымен таныстыру, оқушылар-
ды ңазакш а сөйлеуге дағдыландыруға бағы ттау. Қ азак
тілін екінш і тіл ретінде оқыту әдістемесінің ж алпы мақ-
сатын жүзеге асьфу үш ін мынадай міндеттер алға қойы-
лады:
- Қ азаң тілін оңушының басқалармен достың ңарым-
ңаты нас ңүралы на айналды руға ж еткізетін ең тиім ді
өдіс-тәсілдерді болашаң мүғалімдерге үйрету. Болаш ақ
мүғалімге қазаң тілінің дыбыстық қүрамы н, оның өзін
дік ерекшелігін, ңазақ тілінің грамматикалың қүрылы-
сын, тілдің сөздік қорын, тіл дамытудың амал-төсілдерін
меңгерту.
- Қазаң тілінің дыбыстық қүрамын, оның ерекшелігін,
өдістемесін меңгерген болашаң мүғалім мектепте оқушы-
ларды сөзді дүрыс айтуға үйрете алады. Тілдің граммати
к а лы ң қүры лы сы н , т іл д ің сөздік ңоры н м еңгертудің
амал-төсілдерін үйрету арқы лы ңазақш а сөйлеугө, сөйле
суге үйретеді. Сөйлем ңүрау үш ін сөздерді бір-бірімен
байланыстыру қажет, о л
үш ін
сөздерді
байланыстыратын
тіл дік түлғаларды
білу
кврвк.
Б о л а ш а ң
қ&зақ т іл і
мүғалімі орыс тілін»
оыың грамматикалы ң қүры лы сы н,
қазақ жөне орыс тілдерінің үқсастыгы мен айырмаш ы-
л ы р ы н
да білу керек. Ө йткені, орыс тілді оқуш ы ларға
ңазаң тілінің қиы нды қтары н ж еткізу жөне оларды өзара
сөйлеуге үйрету үш ін мүғалім мектеп бағдарламасының,
ңазақ тілі оқулығының теориялы қ негіздерін ж аксы мең-
геруі тиіс.
Сүрақтар:
1. Қазақ тілі қай жылы мемлекеттік мәртебеге ие болды?
2. Орыс тілді оқу щы л арға ңазақ тілін үйретудің басты маң-
саты қандай?
3. Ауызша жөне жазбаша тіл дамыту жүмыстары неге бай-
ланысты жүргізіледі?
Тапсы рма:
1. Қазақстан Республикасының "Тіл туралы" задындағы
тілге қойылатын талаптарды ата.
2. Орыс мектептерінде қазақ тілін оқыту мөселесіне арна-
лған ғалым-әдіскерлердің еңбектерін ата.
Әдебиеттер:
1. С.Рахметов. Қ азақ тілін оқы ту методик асы. - А л
маты, 1 9 8 2 .
2. Н.Оралбаева, К .Ж аңсы лы ңова. Орыс тіліндегі мек-
тептерде ңазаң тілін оқы ту өдістемесі. - А лм аты , 1996.
3. "Қ азакстан Республикасы ндағы Т іл ту р ал ы ” ҚР-
ның Заңы . - А лм аты ,1997.
4. Д.Әлімжанов, Ы .М аманов. Қ азақ тілін оқы ту ме-
тодикасы. - А лм аты , 1965.
8
2-ТАРАУ
ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӨДІСТЕМЕСІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Жоспар:
1. Қазақ тілін оқыту өдістемесінің тіл білімдік негізі.
2. Қ азақ тілін оқытудың психологиялы қ негізі.
3. Қазаң тілін оқытудың дидактикалы ң негізі.
2.1. Қ а з а қ тіл ін о қ ы ту өдістем есінің т іл б іл ім д ік
н е гізі
Қ азақ тілін оқыту өдістемесі ңазақ тіл білімі оңыты-
латы н тіл салалары на негізделіп ж асалады . Оңыту про-
цесінде оңуш ылардың сөзді дүрыс айту, сауатты ж азу
дағдысын ңалыптастыруга көңіл бөлінгені жөн. Сондың-
тан тілдің фонетика, орфография жөне орфоэпия сияң-
ты бөлімдерін меңгерту өз нөтижесін береді. Егер оқуш ы
осы бөлімдер бойы нш а берілген білімді ж ете түсініп,
ж ақсы меңгерген болса, ол ойын ж үйелі, дүрыс айты п,
қатесіз сауатты ж аза алады. Оңу бағдарламасы бойын
ш а оңуш ыларға ұсы ны латы н ңазаң тілінің қандай сала-
сы болмасын — фонетика, лексика мен фразеология, ор
фография мен орфоэпия, грамматика - ңазаң тілін оңыту
өдістемесінің негізгі өзегі болып табылады. Қ азаң тілін
оңы ту өдістері, ам ал д ар ы мен ж о л д ар ы тіл д і оңы ту
өдістемесінде тілдік м атериалға қарай тіл салалары на
қарай белгіленеді. Қ а за қ т іл ін ің ды бы сты ң ңүрам ы н
оқытпай ңазаң тілін үйрету м үм кін емес ж өне дыбыс-
тардың айты луы да, үйретілуі керек. Өйткені орыс тілін-
де жоң дыбыстарды, оларды ң айты луы н оңуш ыға дүрыс
9
ңалыптастыру арқы лы тілге үйрету негізгі міндеттердщ
бірі. Осы мақсатты орындау үш ін дүрыс тандай білуге,
дыбыстардың айты лу ерекш елігін аңғаруға, оны дүрыс
айта білуге ж атты ңты ру өте қаж ет. Д ы бы старды дүрыс
айтуға ж атты қты руда м үғалім ды бы старды өЗі дүрыс
айтуы керек немесе дыбыстардың ж ек е түрғандағы ай-
тылуын, басңа дыбыстармен бірге айты луы н, сөз қүра-
мында айтылуындағы ерекш еліктерін к ү н і бүрын маг-
нитофонға ж азы п қолдануы керек. О қуш ы дыбыстардың
айтылуын тыңдап, оның ерекш елігін аңғарум ен бірге,
оны дүрыс айтуға еліктеу ар қы л ы сол қ ал ы п та ңайта-
лауға ж атты ғу қаж ет. М үнда оңуш ы ны ң есту м үш елері
ерекш е ңызмет атңарады.
Сонымен бірге дыбыстарды өткенде, оларды ң ж азы -
лу емлесі де өтіледі. Дүрыс ж азу ға үйрету өдіс-тәсілдері
дүрыс айтуға үйрету өдіс-тәсілдерінен өзгеш е. Дыбыс-
тардың дүрыс айты луы н қалы птасты ру оқуш ы ны ң есту
мүш елерінің қы зметіне байлан ы сты . Д ы бы старды ң ем-
лесін оңытуда о қ /ш ы н ы ң көру м үш елері ерекш е қы з-
мет атқарады . Б ір ақ сөздердің дүрыс айты луы мен жа-
зы луы на оқуш ыны ж атты қты ру тек ф онетика саласын
өткенде ғана емес, тілді оқы ту бойында үнем і ж үргізіліп
отыратын ж үм ы с.
2.2. Қ а з а қ т іл ін о қ ы ту д ы ң п с и х о л о г и я л ы қ н е гізі
Қ азіргі замаңғы психология ғы лы м ы ны ң пайы мдауы
бойынша психологиялы қ процестер әрекет арңы лы да-
миды. Бүл көзңарасты алғаш психолог JI.С.Выготский
үсынған. Кейін бүл ғы лы м и қағиданы оның оқуш ы л а
ры А .Н .Леонтьев, А .Р .Л у р и я, т.б. дам ы тты .
Тіл - адамдардың ңары м -ңаты насы ны ң қүрал ы бол-
ранд ы қтан, осы қы зм етін атңаруда ол өрекеттің ерекш е
түрі болып саналады. Тілді өрекет ретінде санау оқы ту
процесінің маңсатына сай келеді. Сондықтан тіл өрекет
теориясы ны ң негізінде қ ар ал у ы к е р е к . Т іл д ің өрекет
ретінде ңаралуы адамдардың тіл арқы лы қары м -қаты -
10
нас жасауымен байланысты. Тілдің ңарым -қатынас ңыз-
м еті б ай л ан ы сты р ы п сөйлеум ен т ік е л е й ң а т ы с т ы .
Өйткені тіл арқылы ңарым-қатынас ж асау - байланыс
тырып сөйлеу арқылы ғана жүзеге асады. Ал байланыс
тырып сөйлеуге үйрету тілдік материалды оқы ту, оқушы-
ның сөздік ңорын молайту, тілдің грамматикалың күры-
лысын, яғни грамматиканы оқыту арңылы ж үзеге аса
ды. Байланыстырып сөйлеу бөліктерінің жүйесі бар. Олар:
сөйлем (мөтіннің ең кіш і бөлігі), азатжол (бірнепхе сөй-
лемнід тобы), мөтін. Оған топтық баиланыстылың, дер
бестілік төн, сонымен бірге түйық күрылыс (кіріспе, не-
гізгі бөлім, қорытынды), түйьщ мағына (ойдың аяқталуы)
төн. Н.И. Сеченевтің пікірі бойынша, ңай заманда болма-
сын ой тудырудың, ойды білдірудің ңарапайым түрі біздің
үш мүшелік сөйлемге келеді. Сондыңтан біз замандасы-
м ы зды ң ойлары н бірдвн оңай ң аб ы л д ай м ы з. Д ем ек,
біркелкі ойлау арқы лы адамдардың бір тілден екін ш і
тілге көшуге мүмкіндігі бар. Екінш і тілді меңгеру про-
цесі дел осы ж айға негізделген.
П сихологияда тіл адамдардың ңары м -қаты насы нда
ңол даны латын таңбалардың жүйесі бо л ып табы лады . О л
таңбалар - дыбыс, сөз, соз тіркесі, создердің түрленуі,
бір-бірімен байланысуы. Қ ай тілде болса да, ондай таң-
балар бірнеше мыңдап саналады. Оңушы ол таңбалардың
барін есте сақтай алмайды , олардың негізгілерін ғана
есте саңтауы м үм кін . А дам дарды ң бір-бірін тү сін у і,
белгілі бір тілде ңарым-ңатынас ж асауы сойлеуш і мен
тыңдаушының екінші тіл таңбаларын ңанш алыңты есін-
де саңтауына ж әне ол таңбаларды ң мағы насын бірдей
түсінуіне байланысты.
Екінш і тілде сойлеушілерді нөтижелі ж ағдайға жет-
кізу үш ін, сойлеу, түсіну дағды лары н қалы п тасты ру
үшін, тілді үйретумен байланысты түрлі күрделі оңыту
жүмыстары ж үргізіледі. А лайда тілді үйретудің нөти-
желі болуы басңа да коп ж айттарға байланысты: оңушы-
ның психологиялық ж ағдайы, ңабілеті, мүғалімнің тілді
үйрету төжірибесі, м үғалім нің ш еберлігі, оқыту тәсіл-
дері, оңыту ңүралдары, оқульщ пен комекш і ңүралдар,
11
көрнекілік пен оның тартымдылығы, оқу бөлмесш щ тар-
тымдылығы, оқуш ылардың үйымдаса оқуға икем ділігі,
бір-бірімен ж ақсы қарым-ңатынасы, оқуш ы ларды ң қазақ
тілін оқуға деген өз ы нтасы , т.б. Сондықтан қ а за қ тілін
оқытуда мүғалім бүл ж ағдайларды ң бөріне мөн беріп, еш-
ңайсысын елеусіз ңалдыруына болмайды.
Әрбір сабақтың мазмүнына қарай оңыту өдіс-төсілдерін
таңдауда оқуш ылардың психологиялың ерекш еліктері-
не айрыңш а мөн бері леді. Д ем ек, оқуш ы оқу материалын
терең түсініп, саналы меңгеру үш ін оны ң іш к і заңды-
лығы мен өзара байланысын дүрыс аны қтай білуі ңаж ет.
Оқушы бірінші сыныптан бастап қ а за қ тілін оқу бары-
сында тілдегі ңолданылатын түрлі атауларды ң, мысалы,
өріп, дыбыс, сөз, сөз тіркесі, фраза, сөз ж асауш ы ңосым-
шалар жөне тыныс белгілерінің грам м атикалы ң ереже-
лерін, аны ңтамаларды оңы пүйренеді. Оларды оқуш ы лар
ана тілінің таңбаларының үстіне ңосымш а таңба ретінде
ңабылдайды. Оңушы екінш і тілдің таңбалары н наш ар
меңгерсе, ол сөйлеуді қиы ндатады . Әрине, екінш і тілдің
мөліметтерін оңуш ы лар бірден м еңгеріп кету і м үм кін
емес, тек оны ң негізгілерін ған а есте саңтауы м үм кін
(түсіну керек, ж аттау зиян). А лайда, екінш і тілдің таң-
баларын есте саңтау ті лді меңгерту үш ін ж етк іл ік сіз. Оңу-
ш ының тілдік таңбаларды орынды, дүрыс ңолдану дағ-
дысын қалыптастыру керек. Психолог С. JI.Рубинш тейн:
"Дағды санаулы түрде автоматтандырылған ңимыл-өре-
кет түрінде көрінеді, ал сонан соң өрекеттің автоматтан-
ған төсілі ретінде ңызмет атқарады ", - дейді. Д ағды ны ң
физиологияльщ механизмдері - ж оғары ж үй ке жүйесіне
бағынатын шартты рефлекстер ж үйесі, оның бірінш і сиг-
налдың системада ж асалуы . Б асң аш а айтңанда, дағды
әрекеттің адам бойында орнығуы. Е кінш і тілді оқытуда
мүғгілім сөйлеудің түрлерін үйретеді, үлгілерін көрсетеді,
оған оңушыны ж аттыңтырады, оны аңыл-ойдан өткізіп,
саналы қолдануға ж еткізеді. Оңушының тілдік таңбалар-
ды дүрыс қолдануы, ж азуда автоматтандырылған әрекет
ретінде оның санасында орнығуы сөйлеу, ж азу дагдысы-
ның қалыптасуы деуге болады. Тіл үйрету ісінде психи-
12
калык процестердің табиғатын ескеру маңызды. Психо
логтар пікірінше, тіл үйретуде оңушының ойлау қабіле-
тіне, оның ана тілінен алған біліміне сүйенш екінш і тілде
сөйлеу дағдыларын саналы қалыптастыру пайдалы. Сон-
Да гана қаж етті дағдылар орнықты, аның қалыптасады.
Тілді меңгеруде ес процесінің атқаратын қызметі ерек
ше. Психо логтар естің екі түрін ажыратады: үзак сақта-
латын ес жөне аэ саңталатын ес. Тілді меңгеруде жөне
сөйлеуде екеуінің де маңызы зор, сөйлеуге ңажетті тілдік
түлғалар алдымен аз сақталатын ес арқылы қабылдана-
ды, содан кейін барып жаттығулар, қайталаулар арқы лы
үзақ сақталаты н белсенді ой өрекетімен байланы сты
тілдік есте ж ақсы саңталады. Сондықтан екінш і тілге
үйретуге қатысты жүмыстардың бірі оңушының ой бел-
сен ділігін, қы зығуш ылығын, тілге деген ынтасын арт-
тыратын бол>ы керек. Тілді үйренуде оңушының қабыл-
дау процесінің қызметі ерекше. Психо логтар ңабылдау-
дыд төмендегі түрлерін белгілейді: көру, сезу, есту.
Қ азақ тіліндегі сөйлемдер айтылу мақсаты на қарай
хабарлы, лепті, сүраулы, бүйрың мөнін білдіреді, олар-
ды айту арқы лы біз сезім, тілек, өкініш , ңуаны ш , бүйы-
ру сияқты адамның өр түрлі психикалы қ көңілін білдіре-
міз. Қазіргі уақытта сабаққа ңойылатын талаптар түрғы-
сынан техн и кал ы ң ңүралдарды п ай д ал ан у ,к естел ер ,
диаграммалар мен диапозитивтер, магнитофон жазбала-
рын, кинофильмнің фрагменттерін пайдалану арқы лы
оңуш ылардың есту, көру сезімдеріне өсер ете отырып,
оларды ң ойлану ңабілетін артты ру дағды ға ай н алы п
отыр. Күнделікті сабақта ңолданылатын түрлі көрнекі-
ліктер оқуш ылардың әр түрлі ойлау әрекеттеріне бейім-
деледі. Т үсін дірілген м атери алды сан алы м еңгеруге
ы қпал ж асай ды . О қуш ы ны ң түрлі сезім м үш елеріне
эсер етуде к ө р н е к іл ік пен тех н и к ал ы ң қ ү р ал д ар д ы ң
әсері өте күш ті екені дәлелдеуді керек етпейді. А лайда,
оқуш ының сезім м үш елерінің бәрін іске косу арңы лы
тіл үйретудің мені зор. Көру, есту мүш елері, ойлау, ж азу
арқылы маторлың ңимы л ж асауш ы қолды іске ңосып,
тілдік материалды түсіндіруде оңуш ы ны ң зейінін бір
13
мөселеге аударуды ң бөрі оңуш ы сезім ін е ж ан -ж аң ты
эсер етуді ж үзеге асы руға тиісті. Ол үш ін оңуш ы ны ң
барлың мүшелерін іске ңосатындай ам ал-тәсілдер, қү-
ралдар ңолдану арңылы сабақты ж оспарлауды ң маңызы
ерекше. Мектепте оңу-тәрбие процесінде ең қ аж етті нөр-
сенің бірі - әр м үғалімнің психологиялы ң ж ағы н ан да-
йындығы. Н егізінен, ң азақ тілін оңытуда м үғалім оңу-
ш ы ны ң мынадай психологиялы қ ерекш еліктерін еске-
руі қаж ет:
,
1. Сөйлеу процесіндегі ерекш елігі.
2. Оқушының ана тілін меңгерудегі қабілетін ескеру.
Қ азақ тілі мүғалімі сабақты психологиялы ң ж ағы нан
тартымды етіп қүру үш ін төмендегі ж ағдайларды еске-
руі ш арт.
1. Сабаңтың педагогикалың түрғы дан ойдағы дай бо-
луы .
;
л
. ,
>
Атап айтқанда, бүл мынадай мәселелер: м үғалім мен
оңуш ы ларды ң сабақ кезіндегі ңары м -қаты насы , мүға-
лім нің өзін-өзі үстау мәнері, оның өрелі өнегесі, сөйлеу
мәдениеті, оқуш ы ларға ңатал талап ңоюмен бірге сый-
л а й д а б іл у і.
2. Сабаңтың тақырыбының наңты лы ғы , түсініктілігі,
оны мүғалімнің түсіндіру шеберлігі.
3. М үғалім нің білім деңгейінің тереңдігіне оңуш ы-
лардың сенімі.
' " “
4. О қуш ылардың мүғалімге деген ж аңсы көзқарасы ,
м үғалімнің оқуш ы лар алдын дағы абы ройы .
5. М үғалім нің сабаң кезінде оқуш ы л арды ң зей ін ін
билеп өзіне, сабаңңа аудара білуі, оңуш ы зей ін ін ің ж ан-
ж ақ ң а ауы тңуы на м үм кіндік бермеуі.
М үғалімнің сабаңта оқуш ы ларды іске үйы м дасты ру
ңабілеті, оңушылардың бәрінің іспен ш үғылдануын қам-
тамасыз етуі мемлекеттік тілде оңы майты н мектептегі
ңазаң тілі пөнін оқытудың мақсаты —
тіл үйрету, яғн и
окуш ылардың белгілі дәрежеде қазаңш а сөйлеп, біреудің
сөзін, ж азғаны н түсіне алаты н, ойлаған ойы н басқаға
түсіндіре алаты ндай болуы к ер ек . С онды қтан мемле-
кеттік тілде оқы майты н м ектептегі қ а за қ тіл і пөнінің
алғаш ңы сабағынан бастап, бірден сөйлем түрінде үйре-
14
тілугө тиіс жеке атау түлғалы сөздер жаттауға бөрілмвуі
керек. Ж еке сөздерді не грамматикалың формаларды ғана
жалаң түрде жаттау арңылы басңа тіл үйрену мүмкін емес.
Мемлекеттік тілде оқымайтын мектептегі ңазақ тілі
басңа тіл есебінде оңыты л ады . Сондыңтан оны оқы ту
өдіетері ана тілін оқытудан өзгеше болады. Қ азақ мек*
тептерінде өтілетін ңазақ тілі сабақтарында оңушыларға
негізінен сол тілдің грамматикалың ңүрылысының заң*
дары, тілдік өдеби нормасы үйретіледі. Ал орыс аудито-
риясында өтілетін қазақ тілінің мақсаты — оқуш ыларға
қазақ тілін қатынас құралы ретінде үйрету. Демек, ана
тітгін оқытумен басңа тіл оқыту бірдей емес, оқыту әдістері
де әр түрлі. Оқушылар күнделікті өмірде ңазаңш а сөйле-
се білуге, өз ойын сауатты жеткізе алуға міндетті. Ол үшін
багдарлама көлемінде көрсетілген ж атты ғу бойы нш а
жұмыс жүргізу арқылы оқушылардың сөз байлығын мо-
лайтып, сөйлей, ж аза білуге ж атты қты рады .
2.3. Қ а з а қ тіл ін оқы туд ы ң д и д а к т и к а л ы қ н егізі
Орыс мектебінде ңазаң тілін оқыту өдістемесі ж алпы
д и д акти кан ы ң теориясы на негізделеді. Д и д ак ти к а -
білім мазмүнын аныңтау, оңыту процесінің заңдыльщ -
тарын ашу, оңытуды ең тиімді өдістермен үйымдастыру
формаларын табу мәселелерін шешеді. Д идактикалы ң
принциптермен оқуш ы лар педагогика сабағынан таны с.
Қ азақ тілі сабағы ңазаң тілі туралы білім берумен бірге,
ңазак тілінде сөйлеуге үйретуді, сөйлегенді үғу, дұрыс
ж азу, ж азу дағдыларын ңалыптастыруды көздейді. Ди-
дактикалы ң принциптің бірі:
- Оңу м атериалы н саналы меңгерту приципі. Тілді
саналы түрде оқы ған, үйренген оңушы ол тілмен қарым*
ңатынас ж асай алады . Ондай оқуш ы белгілі ж ағдайда
тілдік таңбаларды неге олай ңолданғанын, оны басқаш а
қалай айтуға болатынын түсіндіре алады.
- Оңыту материалының ғылымилығы принцилі. Бүл
приципті ж үзеге асы ру үш ін қ а за қ тілі оңыту өдісте-
месінің соңғы жетістіктеріне негізделуі тиіс.
15
- Д идактиканы ң ж үйелік пен ж алғасты қ принципі.
Е кінш і тілге үйретуде оңуш ыға оқы ты луға тиісті тілдік
мөліметтер өбден ойластырылғгін, тілдің табиғаты на сай
олардың бір-бірімен байланы сты лы ғы ны ң негізінде бе-
рілуі керек.
м
.
. ч *
- Ж алғастьщ принципі. Т ілдік м өлім еттер оңуш ы-
ны ң білім іне сүйене оты ры п ж ал ғасты қ п р и н ц и п і бо-
йы нш а оңытылуға тиісті, бүл принципке оңуш ы ны ң ана
тіліндегі біліміне сүйену де ж атады .
- Д идактикалы ң материалдарды ң оқуш ы ны ң қабыл-
дауына сөйкестігі принципі. Әр сы ны пты ң өз білім дең-
гейі, өзіндік ж ас ерекш елігі бар. Қ азаң тіл ін оңы туда
осы ерекш еліктерді ескеріп отыру қ аж ет. О ңуш ы ны ң
жас ерекш елігі мен білім деңгейінен оның білімді қабыл-
дау м үм кіндігі туады . Қ азақ тілін оңытуда осы принцип-
тер саңталса рана, оңуш ы ны ң тілді меңгеруіне ңолайлы
ж ағд ай туы н дай ды . Д и д а к ти к а н ы ң бүл п р и н ц и п ін ің
өзіндік заңды лы ғы бар: белгіліден белгісізге, ж еңілден
ауы рға көш у.
, ./ '
- К өрнекілік принципі. Көрнекі қүралдар оңуш ыны
ңызыңтыру, сабаң уаңытын тиімді пайдалану қы зм етін
атқарады. Ол оқуш ы зейінін үйымдастыруда да маңыз-
ды. Әрі көру, әрі есту, әрі ойлау сияқты бірнеше сезіну
түрлерінің ңатысы тілдік мәліметтің үзаң саңталуына өсер
етеді.
V
.
.
V
.
- Оқу мен тәрбие ісінің бірлігі принципі. Қ азаң тілі
сабағында басқа үлт өкілдерінің достың қары м -ңаты на-
сы н ң ал ы п тасты р у д а саб аң ты ң тәр б и ел ігі м аң ы зд ы .
Қ азақ тілі басқа пөндермен сабақтасып, оңу тәрбие жүйе-
сіне ж үктелген міндеттердің бір қатарлары н орындай-
ды. Қ азаң тілі пөні оқуш ы ларды тәрбиелеуге, ой-өрісін
ж етілдіруге себепкер болады.
Сүрақтар:
1. Қазаң тілін басқа үлттарға оқытудың маңсаты мен мін-
деттері, оны іске асыру жолдары ңандай?
2. Қазаң тілін оқытуда ана тілінен алған білімдерін пай
далану принциптері неде?
16
3. Исмлологтардын айтуы бойыиша тіл үйренуде цабыл-
дау процееілһж м ш а түрі бар?
4 . Тілдін кары* катынас кызметі иеде?
5. Қазақ гілі сабагы малмүныныц адіс-тосілдері неге бай
ламысты аракшалеиаді?
6. Вайланыстырып евйлеудІк бвліктері каядай?
Гйнсырча:
1. Қа.іак тілін м п үлттареа окытудыц методологиялык
негіздерін айтып бер.
1 Қааак тілін үіргтуда аиа тіліиік ерркшелігіне сүйрку
дегенді далелде,
9. Қаэак гіліи окытүцыц дидактикядык пршщиптерін ата.
4. "Қазаң тілі
мрн
адебиггі орме мрктсбінде” журналы бой
ымша оаат мүғалімдерцің іс-твжірибесін коне
Достарыңызбен бөлісу: |