Мемлекеттік тілде оқымайтын

көрортіледі. Мысалы: V сыныпта "Қамқорлың. Диктант",
IX сьЬтыпта "Шоқан Уәлиханов.  Мазмүндама", т.б. Баста- 
уыш  сыныптарда  диктанттың  түрлері  сабақ  сайын  өткі- 
зілгенмен (3-5 минуттық) журналға өр тоқсанда 2-3 жазба 
жүмысының бағасы ғана қойылады. Оңушының тілін ж аз­
баша түрде дамытуда мазмүндама мен шығарманың орны 
ерекше.
М азмүндама -  тіл дамытудың маңызды өдісі.  Әдетте 
мазмүндама оқыған мөтіннің мазмүнын ауызша өңгіме- 
леуден басталады да жазбаша мазмүндамаға ауысады. Бүл 
оқуш ы ны ң  сөйлеу  тілі  мен  ж азбаш а  тілін  дамытады. 
Әщіме бойынша мазмүндама жазу үшін әңгімені 
о ң ы р э н
- 
да ынтамен  тындайды,  есте сақтайды,  түсінеді.  Мазмүн- 
дама негізінен оқушының жазбаша тілін дамытуда ойын 
өңгімеге сүйеніп,  өзінше жазбаша түрде  білдіруге үйре- 
теді. Бірақ мазмүндаманы окушының жазбаша тілді ңан- 
шалықты меңгергенін тексеру үшін де ңолдануға болады.
Тәжірибеде мазмүндама ж азудың жолы белгілі:
-  мазмүндама ж азу алдында мүғалім ол туралы өңгіме 
өткізеді. Мүғалім оқушының ойын, назарын үйымдасты- 
ру үшін өңгіме туралы қы сқаш а түсінік береді, өңгіменің 
мазмүнын түсінуге дайындайды.
-  Мүгалім өңгімені асыңпай жазгымды дауыспен, сал- 
мақпен  оңиды.
-   О ңуш ыларға  түсініксіз  сөздерді  сөздік  дөптеріне 
жазғызады.  Орта буын сыныптарда жоспарды  мүғалім 
өзі үсынады.
Мүғалім өңгімені екінш і рет өзі оқиды,  не өте ж ақсы 
оқитын оңушыға оқытады.  Оқушылар әңгіменің мазмү- 
нын  айтудан  қате жіберсе,  оны  түзеткен  соң оңушылар 
мазмүндама жазуға кіріседі. Мысалы: (VI сынып) "Орман 
күзетшілері" атты мәтінмен мазмүндама өткізу үлгісі.
Халың "Орман күзетш ілері" деп атайтын ңүстар көп. 
Олар  -   орман  ш ымш ығы,  сары  торғай  тоқы лдаң.  Бүл 
қүстар ағаш тардың ж апы рағы н, бүршігін, гүлін, тамы- 
рын бүлдіретін жөндіктермен қоректенеді.  Ағаш қабы- 
ғын  тесіп  өтіп,  ж уан  ағаш ты ц   өзін  бүлдіретін  қабы қ 
қүрты болады. Бүл қүртты тоқылдақтар қүртады. Орманға,
121

бау-бақш аға,  астың  өеімдіктеріне пайдалы  қүстар  көп. 
Олар  -   қарлы ғаш ,  ңараторғай,  бозторғай.  Б үл  кіш кен- 
тай әнш і қүстарды хальщ  "Қанатты достар” деп те атай- 
ды. Өйткені олар да адамға пайдалы өсімдіктердің жау- 
ларын ңырады. (М.Зверев)
-  М үға лім нің табиғат туралы , ңүстар туралы сөзі.
-  Сүраң-жауап:  ңүстың ңандай түрлерін білесіңдер? 
Қүстарға қандай көмек бере аласыңдар? Біздің олкеміз- 
де  қандай  ағаш ты ң  түрлері  бар?  Неге бір  ағаш ты ң  жа- 
пыраңтары көк,  біреулері ңүрғап кеткен? Ағаш ж аңсы  
өсу үш ін оларға ңандай көмек керек деп ойлайсыңдар?
-   Сөздік  ж үм ы сы :  бүрш ік,  там ы р,  ж ән д ік,  ңабың, 
ңүрт, ж ау, ңырады деген сөздердің мағынасын түсіндіру, 
ж алғауларын табу, тақтаға ж азып ңою.
- кМ үғалім мөтінді оқып ш ы ғады .
-  Оңушылардан түсінгенін сүрайды: Что вы поняли из 
этого текста? 
*® 
;  ч*  :
Ж оспар қүру 
I
1. Сары торғай, ш ымш ьщ , тоңылдаң, орман күзетш і- 
лері. 
’  '
2. Қабың қүрты ны ң зияны .
3.  Орман  күзетш ілерінің мекендейтін  жері.
-   Бір  оңушы  мәтіннің  мазмүнын  айтып береді  (к ал ­
ган дары толы ңты рады ).
-  М үғалім мөтінді тағы бір рет оңиды .
-  Оқутаылар мазмүндама ж азады .
Мазмүндаманың бірнеше түрі бар: мөтінге ж аңы н маз-
мүндама,  ңысңа мазмүндама,  мөтіннің бір  мөселесі  бо­
йы нш а  м азм үндам а,  ш ы ғарм аға  ж аңы н  м азм үндам а. 
Мәтінге  ж аңы н  мазмүндамада  оңушы  мөтін  мазмүнын 
ретімен жүйелі түрде толың  жазады.  Оқиғалар мазмүн- 
дамада түгел ңамтылады.  Мазмүндаманың бүл түрі маз- 
мүндама ж азуға үйретудің алғаш ңы кезінде қолданыла- 
ды.  Қысңа мазмүндамада мөтіннің негізгі мазмүны ғана 
жазылады, мазмүнды толыңтыратын, кейбір мөселелерін 
түсіндіретін  бөліктері  қы сқа  мазмүндамаларда  ж азы л- 
майды. Қысқа мазмүндама ж азу үшін оңушының өз ойын 
қазақш а білдіре алатын төжірибесі болу керек.  Мөтіннің 
бір  мөселесі  бойынш а мазмүндама  ж азғы зуда  мүғалім
122

оңудіының назарын мөтіндегі негізгі мәселеге аударуды
түсі
туралы
мазмүнын байланысты 
ді.  Ш ығармаға жакыв
оқуш ының  ш ы ғармаш ы лы ң  ойын  дамытады,  ойын  өз
ңалыптастырады.  Ш ығармаға
мазмүндамада
ж алғасты ры п  ж азады ,  көйде  мөтіннің  басына  өзінше 
үзінді  ңосады,  мөтіннің  арасында  мөтінге  байланысты
Баскаша
жасайды
жатады
ІПығарма 
-  оңушының өзіндік шығармашыльщ жүмы 
■
 Ш ығарма ж азуға оңушыны үйрету бастауыш сынып
туралы
күрделеніп
Шығарма бір таңырыпңа жазылады, тақырыпты ашуға 
керекті сөздерді оңушы білуі керек.  Мүғалім оқушының 
сөздік  қорын  ж аңсы  білу керек,  сондықтан  оңушының 
сөздік ңорында бар сөздерді ңажет ететін тақырып таңда- 
ған пайдалы. VIII-IX сыныптарда оңушының сөздік ңоры 
молаяды, соған орай мұғалімнің таңырып тандау, белгілеу 
мүмкіндігі де арта түседі. Алайда оңушыға естіп білмеген, 
өмірде  кездеспеген  оңиға,  мүлдем  таныс  емес  шығарма 
кейіпкері сияңты тақырьшты ұсынбаған дүрыс.  Шығар-
мүғалхм оқушының ана
алған
жазудың негізгі жолы бір. Ол төмендегідей:
1. Оқушы ш ығарма тақырыбымен, жүмыстың мақса- 
тымен  таныстырылады .
2.  Ш ығарма тақырыбы туралы оңушыға түсініктеме 
беріледі.
3. Ж оспар ж азы лады .
4. 2-3 оңушы таңырып бойынша ауызш а оңгімелейді.
5. Кейбір ңиын создер тақтаға ж азылады.
6 . Оқушылар озінше шығарма ж азады.
—
 
Оқуш ыны  ш ы ғарманы ң  жоспарын  ж асауға  үйре- 
тудің мөні оте зор. Ол тақырыпты толық ашуға көмекте-
123

седі. Оқушы ойын жүйеге келтіреді, ойдың байланысты 
ж азы луы на ж ол аш ады.  Ш ығарманы ж еке тақы ры пқа, 
мазмүнды суретке, экскурсия бойынша, оқуш ы өміріне 
байланысты  окиғаға,  оқуш ы қалаған еркін тақы ры пқа
болады
мүғалім ш еш еді. Ш ығарма
дік  материалмен  де  байланыстыруға  болады.  Ол  тірек 
сөздерді  қолдану,  сөйлемнің  сөз  тіркесінің  белгілі  бір 
үлгілерін қолдану, тағы басқа осы сияқты  тілдік тапсыр- 
малар арқы лы  ж үзеге асады.
Ж атты ғу  ж үмы сы
Қ азаң тілін үйрену, тіл дамыту ж үмы сы  грамматика- 
лы к  ережелерді  меңгерумен,  яғни  сөз,  сөйлемді  дүрыс
қүрудың заңдылығымен байланысты. Сондықтан грам- 
матикалы қ ережені түсінбей, меңгермей оған байланыс­
ты ж атты ғу ж  үмыстарын орын дау қ и ы н .
А н ы ң там ан ы ,  қосы м ш аны   сү р аң -ж ау ап ,  өңгімеде
;үрыс қолдану, ажырату
түсініп
Мысалы:  түйық
руде,  етістік меңгеруде  "етістік дегеніміз не? Оның сөй-
жасалу жолы, түйъщ
түлгаларынан қалай ажыратамыз  , т.б. мөселелердің бөрі 
сүрақ-ж ауап ,  сөйлем  қүру  арқы лы   аш ы лады .  Д ем ек,
түйың етістікті түсшш, сойлемде қолдану үппн жаи, сүрау
іемдер  ңүрылады,  оқушылар тауып  жаттыгады 
ж атты ғу  тапсырмалары  орындалады.  Сайып  келгенде 
мүндай жүмыс түрлерінің мақсаты -  түйык етістікті мең
О
білу, ауызш а сөзде қодцана
қазақ
і дамыту жүмысын еркш  ж ү р п зу  
м аш ы қты қ  тақы ры пты   откенде
түсініп  меңгерту  үш ін  п р ак тр к ал ы к   ж үм ы с  түрлерін 
күні бүрын белгілейді. Мүнда оңульщтағы тапсырмалар- 
мен  ғана  ш ектеліп  калуга  болмайды.  Сабаң  жоспарын 
ж асаганда  грам м атикалы ң  аныңтаманы  меңгеру,  жат- 
тығу, тапсырмаларды дүрыс орындау үш ін жүргізілетін 
жүмыс түрлері көрсетіледі.  Сабақ жоспарына сай әр са-
124

б ақіы қ таңырып ерекшелігіне,  қойған мақсатына ңарай 
грамматикалык аныңтаманы меңгерудің өдіс-төсілдері де 
өзгеріп отырады. Септік жалғаул арын, сөйлем түрлерін, 
өсім сөздерді, көмекші есімдерді өткен көзде жеке сөздің 
мағынасын түсініп, оны басңа сөзбен ауыстыру, грамма- 
тикалы қ  түлғаларын  ажырату,  мөнерлеп  оқу тиісті ты- 
ныс белгілеріне тоқтап, оның сөйлемді өзгертетін немесе 
түрліше  мөн  берётін ерекшелігін  түсіну секілді  жүмыс 
түрлері де қамтылады.  Қ азақ тілінің барлық сабақтарын- 
да тіл дамыту жүмыстары алуан түрлі болып жүргізіледі. 
Тіл  үйрену  оңушылардың ойлау процесімен  тығыз бай­
ланысты  болғандықтан,  грам м ати ка  сабаңтарында да 
олардың ойын дамытып, сөздік қорын молайтатын өдіс- 
төсілдер қолданылады.  Мысалы:  сөздердің  мағынасын, 
атқараты н   қы зм етін ,  ш ағы н,  ж ағы н ,  райы н,  ж алғау 
түрлерін,  стильдік  мөнін  талдау  үш ін  түрлі  сөйлемдер 
қүрастырылады .  Грамматика  сабаңтарында аныктама, 
ережелерді түсіндіріп,  нысыктауда тіл дамытуға байла­
нысты дидактикалық материалдардың ңызметі зор. Грам- 
матикалың, орфографиялың түрғыдан алынған жаттығу, 
тапсырмалар белгілі бір анықтаманың төңірегінде күрас-
тырылады .  О куш ыларға  тіл  үйретуде  грам м атикалы к 
жаттығулардың  алатын  орны  ерекше.  Мысалы:  Септік 
жалғауларының  түрлерін  алмастырып  ж азу,  етістіктің 
түрлері, ш ақ, ж ақ түлғалары, сүраулы шылау, т.б. Керекті 
сөзді дүрыс қою немесе алмастыру арқылы оқушы дүрыс, 
еркін сөйлеуге, сөздік ңорын молайтуға дағдыланады.
Оңулыктағы жаттыгу тапсьфмаларын үнемі берілген 
шарты бойынша (белгілі  грамматикалык  анықтамалар- 
ды  откен  соң  бекітуге  арналған)  орындау оңушыларды 
ж алы қты рады , сондықтан орыс тілді балаларды ңазақш а 
сойлеуге  үйрету  ауызекі  сөйлеуден  басталып,  мәтінмен 
жүмыс жасалады да грамматикалык таңырыппен үштас- 
тырылады. Екіншіден, белгілі бір грамматикалык түлға- 
ны екінш і бір түлғага ауыстырып немесе бір создің орны­
на мағыналас екінш і соз жазғанда коптеген грамматика­
лык амалдарды ңүрғаң түрде емес,  мағынасына түсініп, 
салыстырып қолдану керек.  Окушылар сойлем ңүрауда 
кейбір сөз  түлғаларын,  грамматикалы к  күбылыстарды
125

дүрыс  қолдану  керек.  Мысалы:  жалғау туралы  оқушы- 
ның  білімін  бекіту  үшін  берілген  жаттығу  жүмыстары- 
ның мақсаты -  сөздің басқа сөздермен байланысын ажы- 
рату,  орны  ауы сты ры лы п  берілген  сөздерден  сөйлем 
қүрау, ж аңа создерді мақал-мөтелдерде, жаңылтпаштар- 
да,  қы сқа өлевдерде қолдануын баңылау. VIII-IX сыныд 
о қ у ш ы л ар ы н а  ж ек е  сөздегі  қосы м ш аны   боліп  ж азу  
жеңіл. Мүғалім мүндай жаттығуларды күрделендіріп, тіл 
дамыту маңсатында  пайдаланады.  Сабақ сөздің түбірін, 
оған  жалғанған қосымшалар,  жалғаулардың вариантта- 
ры,  қызметі,  жалғану  тәртібі,  фонетикалық  ерекшелік- 
терін қүрастырумен қатар түрлі сөйлем қысқа өңгіме қүрас- 
тырумен  аяқталады.  Ж аттығу тапсырмаларды  ауызша, 
жазбаша орындауда тіл үйрену процесі іске асады,  яғни 
берілген сөз, сөз тіркесі сөйлемдерді кеңейтіп, түрлі грам- 
матикалың түлғаларға ңойып, жүмыс түрлері көбейтіліп 
ж үргізіледі.  М емлекеттік  тілде оқымайтын  мектентер- 
дегі  барлың  сыныптарда тіл үйрену,  сөйлеп  үйрену,  тіл 
дамыту процестерінде жүмыс түрлері ж үргізіліп отырға- 
ны дүрыс. Белгілі түлғадағы етістіктердің түрлерін (я есім 
сөздердің) мағынасына қарай саралау, ж іктеу, аяқталма- 
ған сөйлемді, сөзді аяқтау (сөз, әріп, буын, тастап кеткен 
сөз) ол сөздердің түлғасын түсіндіру, орнына екінш і сөзді 
қою (етістік, есім сөздер, жекеш е,  көпше,  т.б.) антоним, 
синоним,  омонимдерді  найдалану,  етістік  есім  сөздерді 
мағынал ас сөз дермен ауыстыру, кейбір сөз, сөз тіркесінің 
орнын  ауыстырын  қолдану,  түлғалас сөздердің мағына- 
сын  ажырата талдау,  сурет  бойынша сойлем  қүрастыру 
(таңырынтың мазмүнына байланысты) -  бүл жүмыстың 
түрлері сыныптың дайындығына,  мүғалімнің шеберлігі- 
не орай сабақ  сайын жаттығу, талсырмалардың төңірегін- 
де орындалады.  Оңушылар үш ін ж еке создегі қосымша- 
ны бөліп, оның мағынасын ғана түсіндіру тілдерін дамы- 
туға өсер етпейді.  Сондықтан сол жалғаудың вариантта- 
рын,  ңы зм етін,  ж алғану  төртібін,  ф онетикалы ң  ерек- 
шелігін түсіндірін, басқаша сойлем ңүрастыруға да бола­
ды. Мысалы: сөйлемде туралы, бойында, үшін, дейін, әрі, 
басңа,  бүрын,  бері деген сөздермен  сөйлем  қүрастыруда 
әр түрлі суреттерді ңолдану оқушыларды қызықтырады.
126

у
:М
*
I
Үстінде
(на)
{on)
ДЕЙІН,
ШЕЙІН
(ДО)
Көмекші есімдер 
Служебные  имена
А рты н да 
(за) 
(behind)
Сол жакта
Астында
Жанында
(около)
(near, at.  by) 
Касында 
(рядом)
(next to)
127

Сүрақтар:
1.  Тілді оқытудағы негізгі мақсат қандай?
2. Тіл дамытуға арналған мәтіндерге қойылатын талаптар.
3.  Бастауыш сыныпта ауызекі сөйлеу дағдысын қалыптас- 
тырудың жолы  қандай?
4.  Жазбаша тіл дамытуға ие жатады,  оның маңызы?
5.  Сауатты жазуға үйрету принциптері?
6. Мөтінмен жүмыс жүйесі.
Тапсы рма: 
црЩ
1.  Белсенді  жөне  белсенді  емес  сөздерді  оқушылардың 
сөздік қорына енгізуде бір сабаң жоспарының фрагментін жаз.
2.  II,  III,  IV сынып  оқулығы  бойынша қазақша сөйлеуге 
үйретудің үлгісін көрсет.
3.  VI, VII сынып оқулығынық ішінен бір мөтінмен жүмыс 
жүргіз.
4.  Қазақша дүрыс сөйлеуге дағдыландыру үшін қолданы- 
латын  қосымша  материалдарды  жинақта.
5.  Сабақ жоспарын  жаса.
Әдебиеттер:
1.  Ж .А дамбаева.  "Қ азақ тілі" оқулығы жөне методи- 
кальщ  нүсқауы. -  А лматы, 2000.
2.  Ж .Адамбаева. Мөтін бойынша тіл дамыту. /  "Қ азақ 
тілі мен өдебиеті орыс мектебінде" ж урналы .  3 ,5 /2 0 0 2 .
3.  Ж .Н үрж анова. Қ азақ тілін оңыту өдістемелерінің 
түрлері.  /   "Қ азаң   т іл і  мен  өдебиеті  орыс  м ектебінде” 
ж урналы . 9 /2 0 0 2 .
4.  "Қ азақ т іл і” оңулыңтары (1-9 сынып).
5.  Н.Оралбаева, К.Ж ақсылыңова. Орыстіліндегі мек- 
тептерде ңазаң тілін оңыту әдістемесі. -  А лматы,  1996.
128

8-ТАРАУ
ФОНЕТИКА МЕН ОРФОЭПИЯНЫ ОҚЫТУ
Жоспар:
 
а
,
1.  Ң азақ  тілі  дыбыстарын  өзге  үлттарға  үйретудің
ерекш еліктері.
2 .  Дауысты дыбыстарды үйрету.
3.  Дауыссыз дыбыстарды үйрету.
4.  Дыбыстардың айтылу үлгісі.
5.  Фонетикалың ж атты ғулар.
щ
8 .1.  Ң а за қ  т іл і д ы б ы стар ы н  өзге ү л ттар ға үйретудің
е р е к ш е л ік т е р і
Ж іңіш ке дыбыстар орыс тілінде де бар, бірақ олар өте 
ж іңіш ке айтылады. Ал қазақ тіліндегі ж іңіш ке дыбыс­
тар ж арты лай ж іңіш ке немесе ж арты лай жуан айты ла­
ды.  Сондыңтан  тіл і  оры сш а  ң алы п тасқан   оңуш ы лар
ңазақ тіліндеп ж уан-ж іңіш ке аитылатын сөздерді көпке 
дейін аж ы рата алмайды. Оларға ңазақ сөзінің бөрі жуан 
естіледі.  Сондыңтан  ж уан  сөздерді  басыңңырап  ж уан 
айтуға,  ж іңіш ке сөздерді нөзіктендіріп ж іңіш ке айтуға 
тырысу керек. Осылай өрі естіп, әрі көріп, әрі өзі қайта- 
лап отырған сөз тез ж атталады .
Қазаң тілінде сауат аш у жүмысы дыбыстық жүйемен, 
яғни  қазақ дыбыстарын  саналы  түрде  меңгеруге,  ж аңа 
сөздерді  буынға  бөліп  оңуға  негізделіп,  дүрыс  оңумен 
үштастыра жүргізіледі.  Орыс  мектебінің оңушыларына 
ңазақ тілі дыбыстарын таныстыру ауызекі сөйлеуден бас- 
талады. Оларға негізінен, қазақ тілінің ерекше дыбыста- 
рының  айтылу,  ж азы лу,  жасалу  ерекшеліктері  баянда-
9-136
129

лады. Қазаң тілінен қиын дыбыстарды оқыту аналитика- 
лың  жолмен  ж үргізіледі,  ж аңа дыбысты,  өріпті  үйрену 
анализден синтезге, яғни ж алқы дан ж алпыға да, дыбыс- 
тан сөзге ауысып, сатылап отырады. Дыбыстың ж үйенід 
басқа  өдіс-төсілдерге  қарағанда ж алпы   сауат  ашу үш ін 
өлдеқайда  үты м ды   екен дігі  төж ірибеде  дәлелденген. 
Сондыңтан  орыс  мектептерінде  қазақ  тілі  дыбыстарын 
үйрету үш ін де осы дыбыстың әдісті қолдану тиімді.
Бүл өдісті іске асыру үш ін төмендегі қағидаларды бас-
ш ылыңңа алған жөн:
1) оңуш ылардың көзі мен ңолын әріп элементтерінің
ж азы луы на үйрету;
2) оқуш ы ларды ң есту қабілетін сөздегі ж еке дыбыс­
тарды аж ы рата  білуге баулу;
3 )  оңуш ы ларды ң  тілін  дыбыстарды  саралап  айтуға
үйрету; 
•
4) оңуш ылардың зейінін ж еке сөздермен дыбыстарға,
олардың ңүрамдасуына тоңтала білуге үйрету;
5) оңуш ылардың көзін де,  қолын да,  естуін де,  тілін 
де,  зейінін де айты лу  арңылы  ойға елестететін ж азулы  
не бастаулы сөздерді талдауға жөне қайта ңүрастыруға 
үйрету. Осы түрғыдан алғанда қазаң тіліндегі қиы н ды ­
быстарды сегіз түрлі тәсілмен оңытуға болады.
Олар: 
, 
д., 
■
  ,
1. Сурет бойынша жүмыс
2. Ж аң а дыбысты сөз іш інен бөлу
3. Қ азаң тілі әріптерінің ж азы луы
4. Қ азақ тіліне төн дыбыстардың жасалу, айтылу ерек-
ш еліктері
5.  Оңулықпен жүмыс
6 . Сөз іш індегі ж аң а дыбысты тану
7.  Сюжетті суретпен жүмыс
8 .  Көрнекі ж еке буындармен  жүмыс
8.2.  Д ау ы сты  д ы б ы стар д ы  үйрету
Қ азаң   т іл ін ің   ды бы сты қ  ң үрам ы н ,  ды бы старды ң, 
сөздің дүрыс айты лу нормасын үйрету I сыныптан бас-
130

талады.  Ф онетиканы  оңытуда  оңушыны  қазаң  тілінің 
дыбыстың ңүрамымен таныстырып ңана ңоймай, ол ды- 
быстардың  сөзде,  сөйлемде  дүрыс  айтылуына  жаттың- 
ты рады .  Қ азаң   т іл ін ің   ды бы сты ң  ң ү р ам ы н д а  орыс 
тілінде  жоң  бірсыпыра  дыбыстар  бар.  Оқушының  ана 
тілінде ж оқ дыбыстардың айтылуы оған үлкен ңиындың 
келтіреді.  Оқушының  сөйлеу  мүш елерінің  ана  тілінде 
ңалыптасңан қызметінде ңазаң тіліндегі ә, ө, ү, ү, і, ң, ғ, қ 
сонымен  ңатар  екі  тілде  де  бар  әріптер  өзгеше  айтыла- 
ды.  Мысалы:  е,  о,  ы,  (орыс  тілінде  ел  -   куш ал,  ңазаң
Щ
тілінде ел -  страна, народ; орыс тілінде он -  кто -  то муж ­
ского рода,  қазақ тілінде он — 10 т.б.) Бүл дыбыстарды 
дүрыс айтуга қатысатын сөйлеу мүшелерінің ңызметін 
дагдыга  айналды ру,  дүрыс  ңалы птасты ру  оте  қаж ет. 
Өйткені  дыбыстьщ  қүрам ы   мен  ф онетикалы ң  заңды- 
лықтарды білмейінше, ңазақш а дүрыс сойлеудің орфоэ- 
пиясы н  дүрыс  м еңгерм ейінш е  тілді  меңгердім  деуге 
болмайды. Орыс тілді оңушыларға қазаң тілінің дыбыс- 
тарын үйрету келесі әдіс арңылы жүзеге асады:
1. Дыбыстың айтылуы, оның іш кі жөне сыртқы арти- 
куляциясы н меңгерту. Бірінш і сыныпта мүғалім көбіне- 
се  орысша  айтады  (звук  произносится  твердо,  сильно, 
жестко, низко или мягко, слабо, нежно, высоко, то н ко ).
2.  Дыбыстың  сырқы  бейнесі.  Дыбыстың сыртқы  ар- 
тикуляциясы на және  айтылуына байланысты  оны  гео­
метрия лың фигура арқы лы  бейнелеу.
3. Дыбыстың өріп болып жазылуы (мүғалім көрнекілік 
арңылы ол дыбыстьщ түсіне жуан немесе ж іңіш ке сызы- 
луына,  геометриялың  фигурасына оңушылардың  наза- 
рын аударады).
Кез  келген  бүрын  отілген  сөз  болсын,  ж аңа  сөз  бол- 
сын, алдымен айтылу (жүйесіне) үлгісіне коңіл бөлінеді. 
Қазаң  сөзінің  айтылым үлгісі  үндестік  заңынан  туын- 
дайтын болгандыңтан, балалар осы фонетикалың ңүбы- 
лысты түсінетіндей дөрежеге жету ңажет. Сөздің айты­
лым  үлгісін  балаларга  қарапайы м  өдіспен  ж еткізу  ке­
рек. Ж уан айты латы н сөздерді жуан өріптермен, жіңіш- 
ке  айты латы н  сөздерді  ж ің іш ке  еріптермен  керсетуге
131

болады. Сонда бала ж уан әріптермен ж азы лған сөздерді 
көре түрып,  оны ж уан айтуға,  ж іңіш ке өріптермеы жа- 
зы лған  сөздерді  ж ің іш к е  айтуға  тырысады.  Сонымен, 
балалар сөздің ж уаы -ж іңіш ке айтылуын естіп қана ңой- 
май, оны көреді. Мысалы: "Ребята послушайте меня, вот 
я сейчас произнесу слово, а вы определите твердое это сло­
во или мягкое? Внимание: А — 
п 
— а. Правильно, твердое. 
Это слово мы произносим сильно, твердо, низко. И напи­
саны они жирным шрифтом. А теперь послушайте следую­
щее слово: Ә — к — е. Какое это слово, твердое или мягкое? 
Мягкое, потому что произносим мягко, нежно, высоко. И
пишется оно тонким ш рифтом”.
Орыс тіліндегі ж ің іш ке дыбыстар өте ж іңіш ке айты-
л аты н ы   м ү ғ а л ім н ің   есінде  болуы   к е р е к .  А л ,  қ а з а қ  
тіліндегі ж іңіш ке дыбыстар (сөздер) ж арты лай ж іңіш ке 
немесе  ж арты лай  ж уан  айты лады .  Сондықтан  тілі  қа- 
лыптасқан оңуш ылар ң азақ тіліндегі ж уан-ж іңіш ке ай- 
ты латы н  сөздерді  көпке  дейін  аж ы рата  алм айды .  Ен- 
деше, ж уан сөздерді басыңңырап ж уан айтуға, ж іңіш ке
-  сөздерді  нөзіктендіріп  ж ің іш к е  айтуға  тырысу  керек. 
Сөздерді  асы ң п ай ,  қ ү р ам ы н д ағы   ды бы старды   үнем і 
анық айтып отырған жөн. Осылай өрбір сөздің төңірегін- 
де балалардьщ  сөз таным жөне көз таным қабілетін ажы- 
растыра  қатар  пайдаланы п  отыру  керек.  Әрі  естіп,  өрі 
көріп өзі қайталап отырған сөз үлгісі тез жөне орныңты 
ж атталы п қалады . Сонымен, айтылым ж үйесінің қысқ- 
аш а мазмүны мынадай:  ж уан дыбыстың,  ж іңіш ке ды- 
бы сты ң  айты луы .  Д ауы сты   дыбыстарды  үйреткенде 
"Модели звуков"  атты суреттің оқуш ылар үнемі көз ал- 
ды нда  түрғаны   ж ақ сы   нөтиж е  береді.  Сонда  м үғалім  
оқуш ы ларға сол сурет арқы лы  дыбыстарды түсіндіреді.
Мысалы: О -  Ө дыбыстарын үйрету жолы:
М үғалім: Рот почти закры т, губы в начале сильно ок­
руглены, язы к оттянут назад, в конце произношения рот 
полуоткрываем: 0 ,0 ,0 . Произносим твердо (жестко, низ­
ко). Звук твердый, выделен ж ирной буквой. Бүл дыбыс- 
ты ң айтылу ы ны ң өз ерекш е лігі бар. Б үл өріп орыс тілін- 
де де  кездесетіні белгілі.  Орыс тілінде аш ы қ  ж алаң ай-
132

тылады.  Қазаң  тілінде  қы саң,  күрделі  У О болып  айты- 
лады. Мүмкін болса, оның айтылу жөне естілу айырма- 
шылыгын ж еткізе білу керек.  Себебі екі тілде де О өрпі 
болғандьщтан оларды бір дыбысқа балап, ңазаң сөздерін 
орыс  сөздерінің  үлгісімен  айтуы   ж и і  кездеседі.  Олай 
айтылган сөз қүлаңңа жағымсыз естіледі. Мүғалім: Рот 
почти закрыт,  губы в начале сильно округленны,  язы к 
продвинут  вперед,  в  конце  произношения  рот полуот­
кры ваем:  Ө,Ө,Ө.  Произносим  м ягко  (нежно,  высоко), 
м ягкий звук выделен тонким шрифтом. 
Үлгі:
 Губы круг­
лые, язы к назад -  О
Язы к вперед -  

жүктеу/скачать 11,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: