§  ' 4. Төртінші жол төрт сөзден тұратын мағыналы сөйлем

3. Ш ығарды, жазды, аударды.
3. Ш аңырды, жазды, айтты.
4.Абайдың шығармалары өте көп.
4. Ыбырай балаларға мектеп аш ты .
5. Абай -  сазгер. 
5. Алғаш ңы үстаз
Қорытындылау. Бағалау.
Қ а за қ   тілі  сабагында  жаңа  технологиялар 
әдістері арқылы оцушылардың сөйлеу тілін дамыту
Қазіргі  уаңытта қоғамда болып  жатңан өзгерістерге 
байланысты,  заманның ж аңа талаптарына сай оңушы- 
ның түлғалык дамуына бағытталған ж аңа оңыту техно- 
логиялары жарьщ көруде. Олар "Сорос-Қазақстан" ңоры 
арқылы  келген  "Сын  түрғысынан  ойлау"  ,  "Деңгейлеп 
оңыту технологиясы", "Модульдік оқыту технологиясы", 
"Ойын  арқылы оқыту технологиясы"  ,  "Компьютерлік 
технологиясы", т.б.  Осы ж аңа технологиялардың тиімді 
өдістерін дүрыс таңдай білу — бүгінгі таңдағы басты та- 
лап. Деңгейлеп оқыту технологиясы децгейлік тапсыр- 
малар арңылы іске асады.  Сабақ кезінде деңгейлік тап- 
сырмалар  арңылы  оңушы  тек  міндетті  деңгейді  орын- 
дап ңана қоймай, бірнеше деңгейдегі тапсырманы орын- 
дап,  оз іскерлігін,  шеберлігін, ңабілетін корсете алады. 
СонДьщтан мүғалім сабақта оқушыга беретін тапсырма- 
ларын дайындау үшін өзінің шығармашы лы ң, шеберлік 
қабілетін дүрыс қолдануы ңажет. Әр түрлі қызықты дең- 
гейлік тапсырмалар, өз дік ж  үмыстар арқы лы оңушы лар
оз ойларын толың, дүрыс жеткізуге дагдыланады.  Бар- 
лы к тапсырмалар сынып бойынша үш деңгейде беріледі. 
Әр деңгейдің тапсырмалары  өр  түрлі.  I деңгей тапсыр- 
масы  жеңілдеу болса,  II  деңгей  тапсырмасы  күрделене 
түседі.
I деңгейдің тапсырмасы білімі жогары дарынды оқу-
шыларға арналады. Ол шығармашылық жүмысты талап 
етеді.  Оқушылар  өз  күшіне,  деңгейіне  ңарай тапсырма- 
ларды өздері тандайды.  Бүл оқушылардың өз білім дең- 
гейін сынауға, қабілетін байкауға, сыйластық, сүйіспен-
7-136
97

ш ілік қажеттілігін арттыруға көмек жасаиды. Деңгейлік 
тапсы рмаларды   қандай  дәрежеде  орындай  алса,  баға 
біліміне  ңарай  ңойылады.  Егер оңушы  міндетті деңгей- 
дегі  жеңіл  тапсырмаларды  орындап,  күрделіге  талпын- 
са,  мұғалім оның білімін,  мүмкіндігін, сұранысын және 
қабілетін  анықтай  алады.  Сөйтіп,  дарынды,  ізденімпаз, 
қабілеті бар оқушыларды анықтап, олармен шығармашы- 
лың жүмыс  үйымдастыруға болады. Деңгейлік тапсыр­
маларды  орындау  үшін  оқуш ының өз бетімен  ізденуін, 
білімін  ж етілдіруін,  ойлау  қабілетін  арттырады.  Дең- 
гейлік тапсырмаларды карточка ретінде, тест түрінде са- 
бақта жөне үйге  беруге болады.  Сабақта оқушыларға өз 
ойларын талдауға, айтуға, қорытындылауға көп көңіл бөлу 
қаж ет. Мүғалім білімі нашарларға көмек беріп, қабілет- 
терімен жүмыс үйымдастырып отыру арқылы қазақ тілін 
оқуға деген ңызығушылығын,  белсенділігін арттырады. 
Деңгейлік тапсырмалар орындау арңылы оқушылардың 
ауызша сойлеу тілі жетіледі,  ойлау қабілеті қалыдтаса- 
ды.Оқушылардың өз бетімен орындауына берілетін тап- 
сырмалар олардың сабаққа дайындың деңгейін, бойында 
бар белгілі қасиеттерін, таыымдық ңызығушылығын арт- 
тыруға арналады. Қазіргі қолданып жүрген ж ада техно- 
логиялар  өдістері  оқушылардың білімге  деген  ынтасын 
арттырып,  таным деңгейін кеңейтеді.
Әдебиеттер:
1. Н.Оралбаева, К .Ж ақсылықова. Орыс тіліндегі мек- 
тептерде ңазақ тілін оқыту өдістемесі. -  А.: А натілі, 1996.
2.  "Қ азақ тілі  мен  өдебиет орыс  мектебінде”  ж урна­
лы , 2002/1,2.
3.  "Дауыс пен көрініс” ж урналы , 200 1/1,2,3,4.
4.  "Қ азак тілі мен әдебиеті” ж урналы , 2000/3,5, 6,7.
5. Әдістемелік нүсқау.  1,2,3,4 сынып.
98

7-ТАР АУ
ТІЛ ДАМЫТУ
Ж оспар:
1. Тіл дамыту -  тілді сщытудағы негізгі маңсат.
2. Оңушының сөздік қорын байыту. Сөздік жүмысы.
3. Мәтін арқылы оңушылардың тілін дамыту.
4. Ж азбаш а тіл дамыту.
7.1. Т іл дам ы ту — тілді оқы тудағы  негізгі м ақ са т
Тіл үйретуде ең басты міндет -  оқушылардың сөйлеу 
тілін ж етілдіру.  Оқушылар тілдің грамматикасын  білу 
арңылы  бір-бірімен  сөйлесуді,  сүраң  ңоюды  үйренеді. 
Олардың  сөйлеу  тілін  дамыту  үш ін  өздерін  ңоршаған 
айналадағы заттар  мен  қүбылыстар ж айлы   сүрақтарға 
жауап беретіндей жағдай туғызу қаж ет. Ауызекі сөздің 
ж алп ы   міндеті  -   сөздің  м ағы насы на  түсініп,  оны  өз 
сөзіне дүрыс ңолдану. Ол үшін сөз ңорын молайту ңажет,
өр  сыныптың  бағдарламасына  ңарай  оқуш ылар  ж аңа 
сөздер  меқгереді.
Сөз — тілдің қүрылыс материалы. Оңушы ең алдымен, 
тілдің дыбыстың  қүрылысын  меңгеруі  ш арт.  Ол  үшін 
дыбыстарды дүрыс айтуға жаттығады. Мүғалімнің айт- 
қан ы н а  еліктей   отырып  ң азаң   тіл ін ің   фонетикасы н, 
сөздерге түсетін  екпінді,  интонацияыы,  сөздерді  дүрыс 
оқуды меңгереді, жаттығады.
Тіл дамытудың жеті түрлі міндетінің (сөздікті дамы­
ту,  сөйлеу  тілінің грамматикасын  қалыптастыру,  ерек- 
ше  дыбыстарды  дүрыс  айту,  диалогтік  сөздің  дүрыс 
қалыптасуы,  түсінгенін  айта  білу,  көркем  шығармамен
99

танысу, сауатты ж азуға дағдылану) атқаратын қызметі -  
өрі білімдік,  өрі төрбиелік.  Тіл дамыту  арқылы  оңушы- 
лардың  ақыл-ойы  кеңейіп,  адамгерш ілік,  эстетикальщ 
төрбие, бір-бірімөн достың қарым-қатынас мөселелері дүрыс 
жолға қойылады. Оқыту (тіл үйрету) өдісі дегеніміз -  оңушы 
мен оқытушының білім берудегі, дағды берудегі, машық- 
танудағы  білім  беру  өдісі.  Тіл  үйрету  өдісінде  бірнеше 
төсілдерді  бөлуге  болады  (көрнекілік  өдіс,  сөз  өдісі,  ма- 
ш ықтық  өдісі) яғни сөйлеу тесілі, ойын тәсілі.
Тіл дамытудың бағдарламасы ңандай болуы керек?
1. Тіл дамытудың міндеті белгіленіп, эр сынып сайын
оның бірте-бірте күрделенуі  ескеріледі.
2. Оңушылар қорш аған ортамен танысады:
А)  сөздікке  қойылатын  талаптың  сынып  жоғарыла-
ған сайын күрделеніп  келуі көзделеді.
Ә)  сан  есім,  сын  есім,  зат  есім  сөздері,  яғни  заттың 
түсін,  көлемін,  кескінін,  ауданын,  уақы ты н,  мөлшерін
білдіретін  сөздер  меңгеріледі. 
.
3.  Сөйлеуге,  сөзді  айтута,  мөнерлеп  оқуға,  яғни ды-
бысты дүрыс есту дағдысына жаттыңтыру ескеріледі.
4.  Оқушыларды сөйлеу тіліне тәрбиелеу,  сөйлеу дағ-
дылары ңалыптастырылады.
5. Естігендері бойынша түсінгендерін айтуға жаттың-
тырылады.  Балалар өңгімесінің түрлері мен сапасы са-
лыстырылады. 
'
6.  Көркем өдебиет үзінділерін  оңытуға дағдыланды-
рады. 
v 
‘ 
,
Бүл бағдарлама талаптарды оқуда, ойында, күнделік
өмірде іске асатын болды.  Екінш і тілді тікелей үйрету,
аударма өдісі, аралас әдіс арңылы жүреді.
Тілді тікелей үйрену жүйесі деген — оқуш ылардың өз 
ана  тілінің   ф актілеріне  сүйенбей,  басқа  тілді  тікелей 
үйрену деген сөз,  яғни түрлі көрнекіліктер,  экскурсия- 
лардың  көмегімен  сөйлеу  тілін  үйретеді.  Бүл  ж үйенің 
пайдалы жағы осы, ал кемш ілігі баланы ана тіліне сүйен- 
бей оқытады. Тіл үйренуде мүндай өдіс қиындың келті- 
реді,  өйткені  оңушы  басңа тілді,  ең  алдымен,  өз тіліне 
аудару жолымен үйренеді. Ал аударма өдісі оқуш ының
100

ана тілі арңы л ы іске асады. Оқу шы екі тілдің фактілерін 
салыстырады, бір тілден екінш і тілге аударады.  Деген- 
мен, тілді тікелей үйренумен сөйлеу тілінде қатар үйрен- 
ген әлдеқайда тиімді екеыін өмір өзі көрсетіп отыр. Сон- 
дықтан  қай тілді  болмасын  аралас  өдіс  арқылы үйрен- 
ген тиімді.
Екінш і тілді үйрету өдістері төмендегідей:
-  мүғалімнің сөзі
-  өңгімелесу
-  салыстыру
-  кітап бойынша білімді меңгеру
-  оқу арңылы
-  грамматикалың талдау
-  жаттығулар орындау 
көрнекілік
-   экскурсиялар
-  техникалың ңүралдарды пайдалану.
Оқу орыс тілінде жүргізілетін мектептердің бастауыш 
кезеңінде тіл  дамыту  жүмыстары  негізінен  көрнекілік 
өдіс, сөзбен жеткізу әдісі, практикалық өдістер бойынша 
өткізіледі. Түсіндіру өдісі -  ж аңа сөз, сөз тіркесі, сөйлем- 
дерді түсіндіруде қолданылады. Сабақ сайын үйретілетін 
ж аңа сөздер бойынша,  яғни сөздік жүмысында іске аса­
ды.
Көрнекілік әдісі — сабаң сайын жүргізілетін өдіс. Басңа 
тілді үйретуде ең нәтижелі жөне ж иі қолданылады. Бірін- 
ші, екінпгі сыныптарда түрлі суреттерді (оқу ңүралдары, 
сыныптағы заттар, тамақ, киім, тазалық саңтау заттары 
т.б.),  ойыншықтарды корсету арқылы балалар сөз үйре- 
неді, ңазақш а сөйлеуге дағдыланады.
Ал машықтың өдіске  ойнау элементтері бойынша тіл 
үйрету  кіреді.  Д идактикалы қ  ойындар  оңушылардың 
білімін бекітіп, сөздік қорын молайтады, сөз, соз тіркесі, 
сөйлемді дүрыс ңүрастыруға, қаж етті сөздерді дүрыс та- 
уып қоюға, қысқа өңгіме айтуға жаттықтырады.
Бастауыш сыныпта тіл дамыту жүмыстары
Бастауыш сыныпта бағдарлама бойынша балалар ды- 
быстарды анық айтып үйренеді. Содан кейін соз, сөз тіркес-
101

терін ңосып одан сөйлем ңүрастыруға үйренеді. Сонымен, 
бастауыш сыныптардағы ңазақ тілі сабагына қойылатын 
талаптар: 
>*■
-  сабақңа алдын ала мүңият дайындалу (тақырыбы, өдіс- 
тәсілдері, көрнекілік ңүралдары)
-  берілетін білім оқушыларды шаршатпайтындай, жа- 
лыңтырмайтындай болғаны ж өн.
1 тапсырма мөлшері оңушылардың шамасына ңарай 
беріледі.
-  төменгі сынып оңушыларында ңазаң тіліне ңызығу- 
шылығын арттыру үшін  барлың  сабаңтар  ойын түрінде 
өтуі керек.
Әр  тілдің  өз  әстетикасы  бар,  яғни  бейнелеп  сөйлеу, 
тілдің әуенділігі, тілдің сөйлеу сазы, өдеби сөз, т.б. ерек- 
шеліктерін ескере отырып  сабақты оқушылар оңығысы 
келетіндей,  білгісі келетіндей қүру шарт.  Ж аңа оқулық 
бойынша мүғалімнің ңойған сүрақтарына жауап бере оты­
ры п  оңуш ы   сөй лем н ің   тү р л і  ти п терім ен   таны сады . 
Кейбір сөздердің түлғаларын  байланыстырып үйренеді. 
Мысалы: оңушылар таным әрекеті арңылы сөзбен таны­
сады, "мынау не?" деген сүрақтарға жауап беріп үйренеді.
Сабақтың таным жүйесі (мынау не?)
Дыбыстар мен сөздердің айтылым жүйесімен таныс- 
тырып болган соң, сөйлем үлгілерімен таныстыру баста- 
лады. Мынау не? Оның жауабы -  мынау ...
Мынау -  кітап
Мынау — бор
Мынау -  тақта,  т.б.  Содан кейін үлгіге сапа сөз енгі- 
зіледі.  Мынау  -   қы зы ң  кітап,  осы  сөзді  айтып  дағды- 
ландырып болғаннан кейін орнына басқа ңалың, ңазақ- 
ша, т.б. сапа сөздер ңосылады.
7.2. О қуш ы ны ң сөздік қ о р ы н  байы ту. 
Сөздік  ж ү м ы сы
Қазаң тілі сабағында оңушының сөздік қорын байыту 
тіл  үйретудегі  ең  басты  мөселеге  ж атады .  Оңушының
102

жеткілікті дөрежеде сөздік ңоры болмайынша,  ңазақша 
сөйлеуі  мүмкін  емес.  Тілге  үйретуде  оқушының сөздік 
ңорын байытуды мүғалім негізгі жүмыс деп түсініп, оны 
жүйелі түрде үнемі жүргізіп отырады. Оңушының сөздік 
ңорын байыту үшін ж аңа сөздермен таныстырьш, сөздігін 
үзбей толыңтырып сан жағынан молайтып отыру керек.
Оңушының сөздік ңоры сабақ кезінде жетіледі. Соны- 
мен  бірге  сыныптан  тыс  оқу  (кітап,  газет,  журнал)  да 
оңушы  сөздігін  байытуға эсер  етеді.  Мүғалім оңушыны 
қ азақ ш а  радио  ты ңдауға,  теледидар  көруге,  театрға 
қазақш а  ңойылымдарға  баруға баулуға тиісті,  өйткені 
оқушының  сөздік  ңорын  байытатын  жүмыс  түрлерінің 
бәрін жүйелі түрде жүргізіп отыруы қажет.  Оқушының 
үйренген сөзінің бәрі күнделікті оңушы ңарым-ңатына- 
сында ңолданылатын сөздер бола бермейді. Осымен бай­
ланысты оңушының сөздік ңоры екіге бөлінеді: белсенді 
сөздік,  белсенді  емес  сөздік.  Оңушы  белсенді  сөздікті 
күнделікті өмірде басңалармен қарым-ңатынаста, өз ойын 
жеткізу үшін ңолданады. Оңушы белсенді сөздікті ауыз­
ша, жазбаша түрде ңолданады. Оңушы жаңа сөзді меңге- 
ру үшін оны сабаңта бірнеше рет ңайталауы керек.  Бел- 
сенді  емес  сөздік  басңаны ң  сөзін  үғуда,  кітап   оқуда 
көбірек кездеседі. Белсенді емес сөздіктегі сөздер оңушы 
тілінің дамуына,  жетілуіне  орай  белсенді  сөздікке  ауы- 
сып отырады.  Сондыңтан оқушының белсенді,  белсенді 
емес сөздігінің арасында түраңты шекара жоң.  Мүғалім 
оңушының белсенді  сөздігін дамытуды ңалай  ңадағала- 
са,  белсенді емес сөздігін солай байытуға ықпал етуі ке­
рек.  Ж аң а  сөздің  ңайталануына  түрлі  жаттығулар  өте 
колайлы.  Лексикалың,  фонетикалың,  грамматикалық 
жаттығулар үлкен ңызмет атқарады.  Мөтін,  өңгіме, ер- 
теп   оңу  кезінде  де  сөздің  ж азы лу  бейнесі  көру  өрекеті 
арқылы есте сақталады. Тілді тек үздіксіз, жүйелі түрде 
қайталау арқылы ғана үйренуге болады. Сондыңтан орыс 
сыныбында өтілетін  қазақ  тілі  сабақтары үдайы ңайта- 
лау, жаттығу түрінде өтуі тиіс. Бүл тақырыпты бірнеше 
рет  қайталап  отырғанын  оқушылар  өздері  сезбейтін  бо­
луы керек. Сабақты қызьщты өткізу үшін бірнеше өдістер 
қолдануға болады. Мысалы:
103

а) суретті пайд алану арқы лы  қайталау. Сурет арқылы 
оқушыларды сөйлеуге жаттыңтыру үшін, сол суретте бей- 
неленген жайларға сөйкес сөй лемдер ңүрап, сөйлем қүра* 
мындагы еөздерді түтас өдіс бойынша талдайды. Ж аттығу 
материал дары к үні бүрын  дайындалуы тиіс.
ө) толықтыру әдісі арқы лы  қайталау. Толықтыру әдісі 
сөйлемде көп нүктенің орнына тиісті сөзді немесе сөздің 
қосымшасын тауып ж азу арңылы орындалады. Бүл әдіс 
өткен материалды қайталау үш ін ғана емес, ж аңа тақы- 
рыпта өткен сөзді бекіту үш ін де қолданылады. Толық- 
тыру өдісін  ңайталау  маңсатында қолданғанда күрделі 
таңырыптардан  ж инақтау  жөне  балалардың үлгерімін 
байқау мақсаты көзделеді. Қ азіргі кезде ңазаң тілі мөде- 
ни байланысты нығайтуда өте қаж ет.
Қорытындылай келгенде,  ж аң а сөздерді ж аттап алу 
үшін мына қағидаларды есте сақтау керек:
1)  ж аңа сөздің мағынасын түсіну;
2)  сөз түлғасына көңіл аудару (қалай жасалганына);
3)  орыс тіліндегі баламасымен салыстыру;
4)  дауыстап бірнеше рет қайталап айту, өрі оның ор- 
фоэпиясына (айтылуына) көңіл аудару;
5)  сөздік дөптерге көш іру арқы лы  ж аң а сөзді дүрыс
ж азы луы на көңіл аудару;
б)  ж аңа сөздерге үқсас (түбірлес) сөздерді көшіру;
7)  ж аң а сөздерге мысал ойлау (ж еке сөз, сөйлем);
8)  ж аңа сөздерді үнемі қайталап отыру.
Мысалы: V сыныпта  "Достың туралы"  деген мөтінде
оқуш ыларға дос туралы ж аңа сөзді сөздік қорына енгі- 
зетін жүмыс түрлері:
-  синоним табу -  дос , жолдас
-  антоним табу -  дос — ж ау
-  іс-қимылды білдіретін сөздерді енгізу: дос (не істей- 
ді?) көмектеседі,  ңол үшын береді,  ңүтңарады,  ақылын 
айтады.
-  "Дос" дейтін сөзбен ж аңа создер ңүрастыр: достық, 
дос-жаран.
-   "Д ос”  деген  сөзді  төуелде:  М енің  досым,  сенің 
досың,  сіздің  досыңыз,  оның  досы,  біздің  досымыз,  сен- 
дердің достарың, сіздердің достарыңыз, олардьің досы.
104

Бүл  сөзді  жікте:  доспын,  доссыц,  дос,  доспыз,  дос-
сыз,  дос.
-  Осы сөзді септе:  дос,  досца,  досты,  доста,  достан, 
доспен.
-  Дос, достық туралы мақал-мөтел табу: Досы көпті 
жау алмайды, ақылы көптпі day алмайды.
-  
Дос,  достык 
деген  сөздердің  өріптерімен  баска 
сөздер ңүра: сот, осы, ыстық, т.б.
"Дос,  достық"  деген  сөздермен  сөйлем  қүрастыр:
Достьщтьщ екі түрі болады. Бірі -  адал достьщ, екіншісі -  
амал достық.
Осындай жолмен енгізген ж аңа сөз окушылардың есін- 
де сақталып жөне к үнде лікті өмірде ңо лд ануга өсер етед і .
Сөздік жүмысын жүргізудегі аударма жүмысы
Қ азак  тілі  сабағында  сөз  үйрету,  ж аңа  дыбыстарды 
дүрыс  айту,  өріптерді  қатесіз  ж азу,  суретпен  жүмыс, 
кейбір грамматикалық мөліметтер беру,  аударма,  жат- 
тығу жүмыстарын, оңу, т.б. жүмыс түрлері үйымдасты- 
р ы л ад ы .  О ңуш ы ларға  дүрыс  сөйлеуді  үйретуде  өр 
төсілдің  алатын  орны  ерекше  болғандыңтан,  сабаңтың 
кебі  соған  арналады .  Қ азақш адан   оры сш аға  аудару 
жүмысы бірінші сабактан бастап жүргізіледі. Алдымен 
амандасу,  қоштасу,  сыныптагы заттар,  оңу қүрал-жаб- 
дықтар,  отыр,  түр,  жүр,  жатыр,  аш ,  ж ап,  т.т.  сияңты 
б үйрық мөнді қысңа сөйлемд ер ау дары лады . Сод ан бірте- 
бірте  к ү р д е л е н іп ,  түтас  сөйлем дер,  сөз  тір к естер і, 
жүмбаңтар, өлеңдер, жаттығу мақсатында, кейбір грам- 
матикалың атаулар ең соңында түтас аударылады. Мы- 
салы :  жцлдыз,  ціиқыш  деген  сөздердің  аударм асы н
алм ай-ақ  айтады .  Ж аң а  сөздерді  беру 
үш ін  төмендегідей  сүрақ-жауап  жүмысы  ж үргізіледі. 
М ынау  не?  -   Бцл  жцлдыз.  Мынау  кім?  Бцл  -   цшцыш. 
Үшқыш  ңайда  тцр?  Үшңыш  циіацтың  жанында  тцр. 
Ж оғарыдағы  сүрақтарды  жыл жымалы  таңтаға немесе 
компьютерге күні бүрын жазып ңойған тиімді. Қарамен 
берілген сөздерді оқушылар дүрыс оқып, тақтага жазып, 
орыс тіліне аударып жаттығады.  Қазақшадан орысшаға 
аудару жүмысы сабаң сайын үйретілуі керек. Әр сабаң-
105

та 5-6 қазаң сөздерін үйреніп, ол сөздерді сөйлем ішінде 
пайдалануға жаттыңтыры лады .  Ж үмы с кезінде әр сөй- 
лемді сөзбе-сөз орыс тіліне аударумен қатар сүраң қою, 
оған түрлі  формада ж ауап  беру сияңты жүмыстар ңоса 
жүргізіледі. Мүндай жүмыстың нәтижесінде сөздің мөні 
ашылады, аударма оңушыларды жалықтыратындай бол- 
м ай,  түрлі  әдіс-тәсілдерм ен  тү рлен д ір іліп   отырады. 
Мысалы: жаттығудың шарты бойынша берілген сөйлем- 
дерді орыс тіліне аудару ңажет.  Мүғалім жаттығу бойын­
ша сүрақ-жауап, аударма арңылы сөздік ңорды молайту, 
сөйлем қүрап жаттығу жүмысын іске асырады. Ол үшін 
төмендегідей сүрақ  береді:  1.  Қалада  не  көп?  2.  Қалада 
нелер бар? 3. Меніц агамның і/йінде не бар? 4. Сен жазда 
кімге  бардың?  5.  Сен  кімге  көмектестің?  Оқуш ылар 
мүғалімнің көмегімен алдымен сүрақты оңып аударады, 
соңынан мәтіннен жауап сөйлемдерді табады, аударады. 
Сөздік  дөптеріне  қой,  еш кі,  сиыр,  ат  сөздерін  ж азы п, 
оларды  сөйлем ішінен  таба  білуге,  әрі  сөйлем  ңүрасты- 
руға,  дүрыс  аударуға  ж атты ғады .  Аударманың  екінш і 
түрі -  орыс тілінен қазақ тіліне аудару. Орыс тілінен ңазақ
- тіліне аудару жүмысы сөз, сөз тіркестері ңысңа сойлемді 
ңазаң тілінен орыс тіліне аударуға жаттығудан бастала- 
ды.  Ал  орыс  тілінен  аудару  төмендегінше  ж үргізіледі. 
Мысалы:  орыс тіліне берілген сөйлемдерді ңазаң тіліне 
аудару жүмысына мүғалім алдымен орыс тіліндегі сөй- 
лемді  оңиды,  ж еке  создердің  ңазақш а  аудармасын  су­
рет бойынша сүрайды.
Ол  үшін  төмендегі  сөздер  алдын  ала  ж азы лы п,  таң- 
таға ілінеді.
Учительница — оқытуиіы, мцгалім  Детей -  балаларды 
Учит — оқытады 
Читает — оқиды
Врач -  дэрігер 
Лечит —
 емдейді
Водит -  жцргізеді 
Шъет —
 тігеді
Оңушылар сөздікті пайдалана отырып,  алдымен сөй- 
лемдерді ауызша аударады, соңынан дөптерлеріне жаза- 
ды .  Мүғалім оқушыларға сөйлемді дүрыс аударуға көмек- 
теседі, өйткені олар сойлем орыс тілінде қалай түрса (соз- 
дердің  түрған  орнына  қарай)  ңазаңш а да сол  тәртіппен
аударуы мүмкін.
106

Бұл жерде мүғалім қазаң тілінде  "не істейді?"  деген 
сүраңқа ж ауа беретін сөздердің, сөйлемнің соңында ке- 
летіндігін мысал арңылы дөлелдей отырып түсіндірген 
дүрыс.  Оқушылардың казаңшадан орысшыға, орысша- 
дан  ңазакш аға  аудару  жүмысын  бастауыш  сыныптан 
бастап жаттьщ тырған күнде ғана нөтижесі болады.
Есте сақтауға дағдыландыру үшін естігенін, көргенін 
қатесіз айтып беруі керек. Кейбір оңушылар ж аңа мате­
риалды тез үғынғанмен, тез үмытады. Ал кейбір оңутпы- 
лар ж апа материалды (сөз, сөз тіркесі, анықтама, өлең, 
маңал, т.б.) үзаң игергенімен, естерінде де үзаң саңтай- 
ды. Есте саңтаудың осы ерекшеліктерін ескере отырып:
1)  оқушылармен  жеке  жүмыс  жүргізіледі.  Мүғалім 
оқуш ы ларды ң  есту,  сақтау  ерекш еліктерін  үнемі  ес- 
керіп отырғаны дүрыс.
2) мүғалім оңушыларға ж аңа материалдарды үйрет- 
кенде  көру,  есту,  айту,  есте  сақтау  ңабілетін  үнемі  да- 
мытып отыру керек.
3) мүғалім өр сыныпта бағдарлама талабын оңушылар- 
ға түсіндіреді.  А лғаш қы  сабаңта  ж ы л  бойында  ңандай 
материалды өтетіндері, ңаншама сөздерді білу керектігі, 
ңандай грамматикалың аныңтамалар берілетіні, екі тілге 
аударуға жаттығатындары, т.б. айтылады.
4) оңушыларды өз  бетінше жүмыс істеуге дағдылан- 
дырған ж өн.
М үғалім  ж аң а  материалды   өткенде  оңуш ылардың 
ж аң а сөздерді айтуын,  қатесіз жазуын үнемі қадағалап 
отырады.  Ол  үш ін  ж еке  өріптерді,  сөздер  мен  сөйлем- 
дерді таңтаға ж азы п, оны сыныпңа хормен оңытңан соң, 
тақтад ағы сөз с үрті л е д і, сод ан кейін бір оңушыдан сүрап 
таңтаға қайта жаздырады. Ж үмыстың мүндай түрі оку­
пил лардың  зейіні  мен  есте  саңтау  ңабілетін  дамытып, 
басңа тілдің орфографиясын меңгеру дағдысын ңалып- 
тастырады.  М үғалім  оңуш ыларға  оңылған  сөйлемнің 
мағынасына түсінген соң барып ж атқа жазуға дағдылан- 
дырады. Ол үшін  кітаптан немесе мүғалімнің оңығаны 
бойынша  оңуш ылар  өрбір  оңылатын  сөйлемді  хормен 
қайталап, соңынан дөптерге жазады. Осы өдетке үйрен-
107

ген оңушы дәптеріне көш іріп жазбастан бұрын, ауызша 
қайталап айтып соңынан ж азаты н болады. Мүндай жағ- 
дайда оқушы сөйлемнің сөздерін бөліп ж азбай, оны түтас 
мағынасына түсініп барып ж азуға өдеттенеді.
5) ж аңа материалды игеруде мүғалім оқуш ыға ж аңа 
сабақты  еститіндей,  көретіндей,  еске  түсіретіндей,  ой- 
ланатындай дөрежеде түсіндіріп, оқушымен көру, есту, 
есте саңтау, ойлау, ж аңа сөзді еске түсіру сияңты жүмыс- 
тар жүргізеді.
6) мүғалім оқушыларды түсініп барып ж аттауға үйре- 
теді.  Е кі сөзді ж аттағанда оның мағынасына,  сөз ңүра- 
мына назар аударады, орыс тіліндегі баламасымен салыс- 
тыру  төсілдерін  қолданады.  Оқушылар  сөздің  мағына- 
сына түсініп, оның шығу түбірін білсе, ондай сөз дер олар- 
дың есінде үзақ сақталады.  Грамматикалық анықтама- 
лар орыс тілі аныңтамаларымен үңсастығы, айырмашы- 
лы ғы салыстырылып барып түсіндірілсе, оңушылар тез 
жаттайтын болады.
7) өткен материал үнемі ңайталанып отырылады. Ж аңа 
материал оңушы ларға таныс сөз дер арңылы түсіндіріледі. 
Есте сақтау қабілетін дамыту үшін арнайы жаттығу  жү- 
мыстары бар.
1. Ж аңа әрі жаттауға қиын деген сөздер алдымен тақ- 
таға  жазылады,  оқуш ылар оны  оңиды,  соңынан  сөздер 
сүртіледі.  Оңушылар  таңтаға  ж азған  сөздерді  естеріне 
түсіреді.  Бүл жүмысты ауызша да,  жазбаша да өткізуге 
болады.
2.  Мүғалім ж еке сөз,  сөз  тіркестері,  сөйлемдерді да-
уыстап оңып, оқуш ыларға ңаиталатып ж атңа жазғыза- 
ды. Мүндай ж атқа ж азы латы н сөз, сөз тіркестері бірте- 
бірте көбейтіліп отырады.
3. 
Оқушылар сөз тіркестерін, сөйлемдерді, ңысңа қы- 
зыңты жүмбақ, өлең,  макал, жаңылтпаш тарды жаттай- 

жүктеу/скачать 11,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: