ітек
тіле.
Әдебнетер:
1. Н .Оралбаена, К .Ж ақсы лы қова. ()рыс тіліндегі мек-
гептерде қазак тілін окы ту өдіетемееі.
А .Д 996.
2. Н.КөшРкбаев. Оқыту теорнясы. - А ., 1976.
3. Ә .А лдамүратов. О қуш ы ларды ң грам м ати калы к
үғымдарды меңгеру психологиясы. - А.. 1983.
4. ”Қ азақ тілі мен өдебиеті орыс мектебінде ’ журна-
5. "Қ азақ г іл і" оқулы ғы ж әне оны ц м етодикалы ң
нүсңаулары (1-9 сынып).
іы , 2001-2002 ж ы лдар
2-136
17
3-ТАР АУ
ҚАЗАҚ TIJIIH ОҚЫТУДЫҢ МАЗМҮНЫ
Жоспар:
1. Қ а за қ тіл ін оқы туды ң л е к с и к а л ы қ м атер и ал ы н
аны ңтау.
2. Грам м атикалы ң материалды сүры птау принципі.
3. К үнтізбелік жоспар.
4. Оқыту бағд арлам алары .
5. Қ азақ тіл і оң улы қтары .
3.1. Қ а з а қ т іл ін о қ ы ту д ы ң л е к с и к а л ы қ м а т е р и а л ы н
а н ы қ т а у
Қ азақ тілін басқа үлттарға үйрету үш ін әр сы ны пта
бағдарламада белгіленген сөздік қорын меңгерту ж әне сол
сөздерді дүрыс айтуға, сауатты ж азуға, ң азақш а ауы зекі
тілде дүрыс қолдануға дагды ланды ру ж үм ы сы н тиім ді
үйы мдасты ру керек. Ол үш ін оқуш ы лар ң азақ тіл ін ің
ңүры лы сы н ж аң сы меңгеруі к ер ек. Ә діскер-ғалы м дар
(Ж .Адамбаева, I. Ж үнісбек, Н.Оралбаева, К .Ж ақсы лы -
ңова) лексикалы қ материалды таңдау, сүрыптауда сөздің
төм ендегідей ң аси еттерін е ерекш е к ө ң іл бөлу қ а ж е т
дейді:
- сөздің ңолдану ж и іл ігі;
- сөздердің ж еңіл-ңиы нды лы ғы ;
- сөздің синонимдік ңасиеті;
- сөздің таңы ры п қаж еттігіне сөйкестігі;
- екі тілге ортақ сөздерді сан атқа кіргізбеу;
- сөздің сөз ж асам ды қ ңабілеті;
- сөздің тілдің дыбыстық ерекш елігін қам туы ;
18
—
сөздіқ оқуш ының психофизиологиялық ерекшелі-
гіые сәйкестігі;
і fewR
—
сөздің оқулықта қайталану ж иілігі;
Сөздіқ ңолдану ж и іл ігі. Қ азаң сөздерінің барлығы
жиі ңолданыла бермейді. Орыс сыныптарында қазақ тілі
сабағында белгілі тілдік материалдар беріліп отырады.
Шамамен алғанда, әр сабаңта 4-5 ж иі ңолданылатын сөз
болуы кврвк. I-IV сынып оқулығында (Ө.5Күнісбек) іс-
қимылды білдіретін сөздөр бірнеше сабақта ңолданыла-
ды, келер, осы, өткен ш ақтарда: Мен ән айтамын. Мен
өн айтып ж аты рм ы н, Мен ән айттым. Ол тілді меңгеруге .
өз өсерін тигізеді. Мүнымен бірге тіл үйрену мүғалімнің
шеберлігі, тілді үйренуш інің ынтасы, еңбегі, т.б. жағ-
дайларға байланысты.
Сөздерді оңушыларға меңгертуде оның жеңіл-ңиын-
дығын ескеру. Сөздерді лексикалың минимум жағынан
таңдағанда оны қолдану ж үй елілігім ен ңатар ж еңіл-
қиындың деңгейін ескеру қаж ет. Өзге тілді оңыту өдісте-
месінде екі-үш дыбыстан түратын бір буынды сөздерді
үйретуден басталады.
I сыныпта - отыр, түр, ата, өже, апа, т.б.
II сыныпта - қос, ал, ж ауап бер, тақтаны сүрт, борды
апар.
III сыныпта - есеп ш ы ғар, үш бүрыш , төртбүрыш, т.б.
IV сыныпта - мемлекет, көгілдір, т.б.
Синонимдік ң аси еттерін ескеру. Ж а л п ы синоним
сөздермен оңушылар ана тілі арңы лы таныс. Ауыз екі
сейлеу тілінде синонимді көбірек, орынды ңолданған
адамның сөзі көрікті, әсерлі болып келеді. Қазгщ тілі
оңулыңтарында кездесетін синоним сөздер де лексика-
лык минимумға ж атады, бірак синоним сөздерді жүйе-
мен, оның жиілігімен байланыстыра енгізу қаж ет. Мы-
салы: батыр, ер, ж ігіт, жауынгер, қаһарман. Бүл сөздер
әр сынып сайын күрделеніп белгілі бір мәтін арңылы ен-
ген жөн.
Сездің таңырып ңаж еттігіне сөйкестігі. Е кінш і тілді
үйретуде ж аң а сөздерді ж еке-ж еке емес, ж ағд ая тты қ
таңырып ішінде ңолдануға м үм кіндік ж асалу ңаж ет. Ол
/
19
үш ін алдымен қолданы с тақы ры бы на сөйкес ж ағдаят-
тар аны қталады . Б ү л ж ағдаяттар (ситуация) күн делікті
түрмыста қолданы латы н жөне оқуш ы ларды ң ж ас ерек-
ш еліктеріне сөйкес болуы керек. М ысалы: I-IV сынып-
та балаларды ң күнделікті ш үғы лданаты н ж ағд аяттар ы :
1. Оқу. Осыған байланысты қүралдарды ц атаулары ,
оқуға байланы сты іс-қим ы лды білдіретін сөздер. мек-
теп, м үғалім , дөптер, ж аз, оңы, ты ңда, отыр, түр.
2. А зы қ-түлік атаулары , оған байланы сты іс-ңим ы л
ды, сапаны білдіретін сөздер: нан, қан т, су, қай м аң , іш ,
ал, әкел, сатып ал.
3. Ойын, оған байланысты іс-қимылды білдіретін сөз-
дер: доп, ойна, ойнама, асың, демал.
4. Киім, оған байланысты іс-қимылды білдіретін сөздер:
көйлек, шалбар, етік, бәтенке, ки, киме, ж ы лы , т.б.
5. Туы стық маманды қ атаулары: аға, апа, өке, шешө,
дөрігер, м үғалім .
6. Елді таны ту, бұл таңы ры пта отан, егемендік тура-
лы, республикамыздың астанасы, үлтты қ ерекш еліктер,
әдөт-ғүрып, атақты аңы н-ж азуш ы лар, өнш ілвр, спорт
ш ы лар туралы мәлімөт бөрілвді. Елді тану таңы ры пта
рына алы нған сөздердің оқуш ы ларды досты ққа, адам-
герш ілікке, өз елін патриотизмге төрбиелеуде м аңы зы
зор. ,
^
- иЖ
3.2. Е к і тіл ге о р т а қ сөздерді сө зд ік м и н и м у м ға
қ о с п а у п р и н ц и п і
Үлттың мектеп оқуш ы лары қ а за қ тілі сабағында бүл
сөздермен ж и і кездеседі. Е кі тілге ортақ сөздерді тілдік
минимумға ңоспау өзіндік мөні бар принциптөрдің бірі
болып саналады.
Сөздердің сөз ж асам д ы қ қаб ілеті принципі
Орыс тілді оңуш ы ларға қ а за қ тіл ін ің барлы қ сөз ту-
дыруш ы ж үрнағы н білу қаж ет емес. К үнделікті ңолда-
ныста ж и і кездесетін сөз туды руш ы ж үрн ақтарды ң м и
нимумы бврілгөні ж өн . М ы салы : ойы н —
* о й ы н ш ы қ
ойнау; домбыра — домбыраш ы; оңу — оңулы қ — оңуш ы.
20
Создерді сүрьш тауда тілдің ды бы сты қ ерекш елігія
ескөрудіц мөні
Орыс м ектептерінде қ а за қ тілін е тән ды бы старды
оқы ту (үйрету) талдау ж олы м ен ж ү р гізіл ед і. Дыбыс
жеке үйретілмейді, ол буын, сез, сөз тіркесі ішіыде үйре-
тіледі. Сондықтан қиын дыбыстарды* артикуляциясы н
дұрыс айтуға үйрету үш ін өр түрлі өдіс-тесілдерді кол*
дану каж ет. Демек, ж ак а дыбысты үйрену анализден
синтөзге, яғни ж алкы дан ж алпы ға күрделенеді.
Сөздерді сүрыптауда оқуш ы ларды н психофизиоло-
гиялы қ ерекш еліктерін ескеру мәні
Екінші тілді үйретудің басты міндетінің бірі - окушы-
лардың өзіндік ерекш іліктерін ескеріп отыру. К азак тілі
сабағы нда о к у ш ы л ар д ы ң ө рң ай сы сы н ы ң қ а б іл е тін ,
білімін, мінез-қүлкы н, едет-дағдыларын ескеру керек.
Соған байланы сты берілген тапсы рм аларды ң көлем і,
ңиындығы оқуш ыларды қызьтктыратын такы ры птарға
сөйкес таңдалуы керек.
Сездердің оқулы ңта ң ай талан у ж иілігін ескертудің
мөні
Ғы лы ми принциптер негізінде сүры пталған сөздер
оңулы қта ж үйелі қай талан ьш отыруы керек. Ғалым-
өдіскерлердің п ікірінш е, сөздердің ңайталану ж и ілігі
оның қи ы н д ы к деңгейіне бай лан ы сты болуы қ аж ет.
Соңғы әдістемелік әдебиеттерде: "ең ңиын сөздердің қай-
талаяу ж и ілігі 16-20 рет, орташ а қиы нды ңтағы сөздер
10-12 рет, қиы н сөздер 8-10 рет, ж еңіл сөздер 5-6 рет, өте
жеңіл сөздер 3-4 рет” дец көреетілген. Әдіскерлердің ай-
туы бойынш а, сабақта берілген ж аң а сөздер 3-4 сабақ
қатарымен, одан кейін де қайталаны п отыруы кер ек .
3.3. Г р а м м а т и к а л ы қ т а қ ы р ы п т ы ж и н а қ т а п оқы ту
ж ү й е л іл іг і
Өзге үлттарға ңазаң тілін оқытуда оқытылатын грамма-
тикалык тақырыптарды жинаңтауда оның қаж еттілігін
ескеру к е р е к . Г р ам м ати к ал ы ң м атер и ал оңы туда ең
21
қажетті және ж иі кездесетін өрі жеңіл меңгерілетін түлға-
лардан басталады, яғни оқушылар грамматика курсы бо-
йынша тілдік құбылыстарды бақылауға, талдауға, салыс-
тыруға (орыс тілімен), жүйелеуге, топтауға, қорытынды
жасауға, дөлелдеуге дағдыланады. Грамматикалық мате
риал оқушылардың қазақш а сөйлей алатын дәрежеге же-
туіне мүмкіндік беретіндей деңгейде сұрыпталады, яғни
мектеп бітірген оқуш ылар ңазаңш а ауызекі сөзге түсініп,
өздері ңазақ тілінде көрген-білгенін, ойын айтып, оқып,
ж аза алатын болуы керек. Бастауыш сьшыпта (I-IV) қазақ
алфавитін, оның ішінде қазақ тілінде ңиын дыбыстардың
айтылуын, ж асалу жолдарын үйреніп, сөздік ңорларын
байытып, үйренген сөздерін сабаң барысында пайдалануға,
сөз, сөз тіркестері, кы сңа сөйлемдерді ңүрастыруға, мүға-
ліммен ауызекі сөйлесуге дагдыланады.
V
сыныптан бастап қ азақ тілінің грам м атикалы қ ерек-
ш еліктерін меңгеру үш ін, грамматик алы ң ережелер орыс
тілінде, тапсырма, ж атты ғулар қ азақш а беріледі. Грам-
м ати к ал ы қ м атериалды сұры птауда ана т іл ін ің ерек-
шелігі ескеріледі. Мысалы: орыс тілінде есім сөзге ж ік тік ,
төуелдік ж алғауы қосылмайды, қазаң тілінде есім сөздер
ж іктеледі, төуелденеді (оңуш ымын, оңуш ысың, оңуш ы,
оңуш ымыз оқуш ы сы ңдар), (кітабы м , кітабы ң, кітабы ,
кітабымыз, кітабыңыз).
Е кінш і тілді оңыту үш ін оқуш ы ны ң ана тіл ін ің ерек-
ш елігін есепке алуды ң өзіндік м аңы зы бар. Оңушы ана
тілінен алған білімдерін екінш і тілді үйренуде пайдала-
на алады. Көптеген ұңсас грам м атикалы ң тақы ры птар-
ды өткенде теориял ы қ түсінік берудің ң аж еті ж о қ. Ол
уаңы тты үнемдеуге көмектеседі. А на тіл ін ің ерекш елі-
гіне үнемі тоңталу ңаж ет, мы салы : қ азаң тілінде род ка-
тегориясы ж оқ, сол си яқ ты орыс тілінде сы н есім мен
зат есімнің арасындағы байланыс согласование, ал ңазаң
тілінде ңабысу болып келеді: си н яя к н и га, синее небо,
синий пидж аг (кок кітап , кок аснан, ко к койлек) т.б.
Грамматиканы оңыту кезінде м үгалім оңуш ы ны ң ана
тіліндегі жөне қ азақ тіліндегі грам м ати калы қ ерекше-
ліктер пен үқсасты ңтары н ж ақсы білін, оны пайдалану
керек.
22
3.4.
Қ а за қ тіл ін
оқыту бағдарламалары
Оқу бағдарламалары оқу жоспарының негізінде жа-
салады. Ж алпы білім беретін мектептегі оңу пөнінщ бағ-
дарлам асы - о қуш ы л ар м ең геруі тиіс н е гізгі б іл ім ,
іскерлік, дағдылардың көлемі белгіленген мемлекеттік
қүж ат; ~1"'
■
чі м
-ТШТНЯҒ
Бағдарламаның түрлеріне типтік, жүмыс, автор лың,
оқу бағдарламалары жатады. Бағдарламаның бөліктері:
1) пөнді оқудағы маңсат, оқушылардың білім, білік жөне
дағдыларына қойылатын негізгі талаптар, үсынылатын
оқыту формалары жөне өдістері туралы ж азылған түсінік
хат; 2) зерделенетін материалдың тақырыбы, оның маз
мүны; 3) жекелеген сүрақтарды оңуға керекті шамамен
берілген уақыт; 4) мазмүнның негізгі бөліктерінің тізім і;.
5) пөнаралық байланысты жүзеге асыруға берілген нүсңау-
лар; 6) оңу жабдықтарының жөне көрнекі қүралдардың
тізімі; 7) үсынылатын әдебиеттер.
Бағдарламаның қызметі - мүғалімнің жүмысын үйым-
дастыру, оған өдістемелік көмек беру. Бүл үш ін багдар-
ламаға практикалың жүмыстың түрлері, оқуш ыға бері-
летін нүсңаулар енгізіледі. Қ азақ тілі пөнінің оңыту маз-
мүны да бағдарлама арңылы көрсетіледі. Пәнді оңытуға
не кіретіні аныңталмай, ж үйелі оқу жүмысы ж үргізілуі
мүмкін емес. Қазіргі уақы тта I-IV сыныпқа, V-IX сынып-
қа арналған бағдарлам алар бар. Б ағд ар л ам а бірнеш е
бөлімнен түрады:
1. Түсініктеме.
2. Білім мазмүны ны ң міндетті деңгейі.
3. Б азалы қ білім м азм үны ны ң сы ны птар бойынш а
ж іктелуі.
Оқушылардың білім деңгейінв цойылатын талаптар.
Оқу орыс тілінде жүретін мектептердегі қазак, тілін оқы-
тудағы ерекш еліктер ескеріле отырып, I-IV сынып бағ-
дарламасы мына принциптер негізінде ңүрастырылады :
1) тақы ры пты қ үстаны м принципі
2) жүйелеу принципі
23
3) оңуш ы ны ң аыа тілін негізге алу принципі
4) ф ункционалды қ принцип
Оқу жоспары бойынша 1*1 V сыныпта ңазаң тіліне 272
сағат бөрілөді. Бастауы ш сыныпты бітіргвн оқуш ы ша-
мамен 400 сөз білуге тырысу керек. Кітапта ж уан айты-
латы н сөздер ж у ан өріптерм ен, ж ің іш к е а й ты л аты н
сөздер ж іңіш ке өріптермен ж азы лған. Сонда бала ж уан
өріптермен ж азы лған сөзді көріп тұрып оны ж уан айтуға,
ж ің іш ке өріптермен ж азы л ған сөзді көріп тұры п оны
ж іңіш ке айтуға тырысады жөне сол дыбыстардың айты-
лу бейнесін көрсетіп отырған жөн. Бағдарлама орыс тілді
мектептердегі ңазаң тілі мемлөквттік білім стандарты
негізінде ж асалады , сондай-ақ, Қ азақстан Республика-
сының "Тіл туралы " заңы н өдіснамалы ң басш ы лы ңқа
алады. А талған стандартқа сөйкес бағдарламаның маз-
мүндық бағыттары мы надай м аксаттарға бағдарланы п
қүры лады : Бастауы ш сы ны пта (I-IV) ң азақ алф авитін,
оның ішінде ңазаң тілінде қиы н дыбыстардың айтылуын,
жасалу жолдарын үйрету, сөздік қорларын байыту, үйрен-
ген сөздерін сабақ барысында пайдалану, сөз, сөз тіркес-
терін, ңы сңа сөйлемдерді қүрасты ры п дүры с оңу, мү-
ғалімнің сүраіы на ж ау ап бере білуге үйрету. Бағдар л ама
бойынша I сыныпты бітірген бала — 60-70, II сыныпта —
70-80, III сыныпта - 80-90, IV сыныпта - 90-100 сөз біліп,
сол сөздермен ауы зекі сөйлесе білу керек.
1. Тіл дамыту: ты ңдау, сөйлеу, оқу, ж азу
2. Фонетика: дыбыстардың ж уан ж әне ж іщ ш к е болып
үндесуі. Қ азақ тілін ің қиы н дыбыстарын дүрыс айтуға
дағдыландыру жөне сөз іш індегі ж уан, ж ің іш к е дыбыс-
тарды түсінетіндей етіп үйрету.
3. И нтонацияны дүрыс қою (бүйрың ретінде, хабар-
лы жөне сүраулы)
4. Қиын дыбыстардың ж үйесі жөне дыбыстардың жа-
зылуы немесе таңбалары .
5. Л ексика: оқуш ы ларды ң 4 ж ы л іш інде 400-ге ж уы ң
қазақш а сөздерді меңгеруі. Сөздер эксперименттік-ста-
тистикалы қ ж олмен таңдалған. Олар сы ны п бойы нш а
былай ж іктелген: I сы ны пта 60-70 сөз, II сы ны пта 70-80
24
сөз, III сыныпта 80-100, IV сыныпта 100-120 сөз, өрбір
сабаңта орта шамамвн алғанда 2*3 сөздің мвңгврілуі жөне
о л ардың морфо логия лы қ нүсқалары қарасты ры лған .
I
сыныпта сабақтар тек қана оқу арқы лы берілмей,
мүғалім мен оқуш ы диалогы арқы лы да өтеді, баскаш а
айтқанда, мүғалім сабақ үстінде қ азақш а сүрақ-ж ауап
аркылы сөйлетеді, үй тапырмасы берілмейді, келесі күні
тексерілмейді, осыған орай баға да қойылмайды, ж азу
дан ж атты ғулар да берілмейді; сөз күрау кеспе өріптер
арңылы жасалады. Осы берілген ш аралар сабакта бала-
лардан, үйде ата-аналардан психологиялык күш түсірмеу-
ге көмектеседі.
V-IX сы ны пқа арналған бағдарлама мынадай мақсат-
тарға бағдарланып қүрылды:
1. Қ азак тілінде сөйлеу білік-дағдыларын қалыптас-
тыру, яғни тілдік қары м -қаты насты ң қы зм етін меңге
ру;
2. Тілдік білім жүйесін танып білу, яғни тілдщ фонети-
калың, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік, сти-
листикалық ерекшеліктерін танып білу;
3. Танымдың б іл ік тіл ік , яғни қазак халқы ны ң мате-
риалды қ, рухани жөне тарихи-мөдени байлығын тіл ар
к ы л ы тан ы ту . Б а ғд а р л а м а н ы ң м ақ саты - оқу орыс
тілінде ж үргізілетін мектеп оқуш ы лары ны ң бастауыш
мектепте алған білімін ж алғасты ры п, V-IX сынып ара-
сындағы білім мазмүнын "қорш аған орта тақырыпта-
ры арқы лы теориялы ң ж үйелеу, сөздік қорын байыту.
"Менің Республикам” тақырыбы бойынш а өлкетану ма-
териалдары негізінде оқуш ы ларды ң ой-өрістерін дамы-
ту, ғы лы ми, публицистикалы қ стиль ерекш еліктерімен
таныстыру, грам м атикалы қ білімдерін тереңдету (VII-
VIII сынып). Осы тақы ры п негізінде оқуш ы лар К азак-
стан мемлекетінің теориялы қ гүтастығын, этномөдени
бірлігін, төуелеіздігін, К онституциясы мен Заңдары н
ңұрмөттвугө, оның материалды қ жөне мөдени"рухани,
әдеби қүн ды лы қтары н , географ иясы н, түрғыы халы қ-
тарының этномөдеыиетіы тануға тырысады жөне қазақ
тілін меңгеруі мақсат етіледі- М ысалы, IX сыныпта Ел-
25
тану" тақы ры бы бойынш а біртүтас білім қалы птасты ру,
халы қ үғы мы нан м ағлүм ат беру, грам м атикалы ң білімді
к үрделендіру, тілдік қары м -қаты насты ң, этномөдениет
біліктерін артты ру.
Осы тақы ры п бойы нш а оқуш ы лар ң азақ халңы ны ң
ізгі ңасиеттерін, ңүнды лы ңтары н, салт-дәстүрін өдебиет
пен м әдениет, тар и х м атер и ал д ар ы негізінде оқиты н
болады. Қ азақ мәдениеті мен өдебиеті V-IX сыныптарда
тақы ры п ты қ блоктарға орай тіл д ік түтасты қты қарас-
ты руш ы қү р ал ретінде негізгі өзек болып беріліп оты-
р ы л а д ы . Б а р л ы қ м ө т ін д е р д ің , су р е тте р д ің , т.б . оқу
қүралдары ны ң адам герш ілік-эстетикалы ң мазмүны мен
Қ азаңстан патриотизм рухы негізгі курсты ң байланыс-
ты руш ы ж елісі болып табылады. Осы мақсаттарды жүзе-
ге асы руда ңойы латы н міндеттер:
— ж ек е тү р м ы ста, өлеум еттік ортада ң азаң тілінде
қары м -ңаты насңа үйрену;
— ң азақ тілінде мәдени-ресми ңаты насңа дайы нды қ;
— өз бетінше белсенді тіл үйрену ңабілетіне баулу, оны
артты ру;
j
'
- ңазаң тілінде айты лған сөйлемді талдай білу, үғыну,
түсіну (оңығанды, жазғанды), өз бетімен айта білу, сөйлесе
білу, (диалог) ауы зш а жөне жазбгіша сойлеу (монолог),
дүрыс оқу, дүрыс ж а зу , дүрыс айту дағдыларын меңгеру;
- оңу мәтіндерін аударм асы з түсінуте үм ты лу;
- қ а за ң тіл ін д е ж ар н а м ал а р , іс-ң ағазд ары , көркем
әдебиет туы нды лары н оқы п түсіну,
- сөздік қоры н м олайтуда аударм а ж әне түсіндірме
сөздіктерін пайдалана алу;
— қ азақ ш а ойлауға, қ азаң ш а сөйлеу ж елісіне, қазаң-
ш а сөйлеу әуезділігіне ж ету, үлгісіз, ж етексіз, өз бетін-
ше сөйлеуге, ж азуға, оқы п айтуға дағды лану;
— сөйлеу тіл і, корнем ш ы ғарм а тіл і, ресми тіл , публи-
ц и сти калы қ жөне ғы лы м и тілдердің қолданы лу ж ағдай-
лары н айы ра білу;
- дыбыс, сөз олардың м ағы налары , сөздердің сөйлем
қүрылуындағы түлғалы өзгерістері мен сөз жасамдар, ж ай
сөйлем, қүрамалс сөйлем, емлелік ж әне тыныс белгілік
26
сигшття
н
j шЫ^-|ДиИВИВШ>
казақ тілі этикетын түсіяу, оиы қолд
а і
У »
- тарбиелік міндеггерді шешуге үмтылу;
танымдық мазмгүнын. мөнін ж үж ге аеырып отыру;
аударма жасау длғдыларын меңгеру.
V IX сынып бағдарламасы жоғарыда аталып корсетіл-
ген мақсаттар мон міндеттерді жүзеге асыруда твменде*
гідей ұстаньшдарга сүйенеді:
1. Л ексикалы қ минимумды такы ры п ты к түрғыдан
сүрыптап үсыяу.
2. Тілдік материалды оның аткаратын қыаметі түргы-
сынам тацдагі. ж іктеп , ігакі сабақтасты қң а ж үйелеп
б*ру;
3. Дидактикалык үстаным: оқу материалдарын қ а ра
па йым тілдік қүбылыстардан күрделіге қарай , дарадан
жалпыга, жекеден түтасңа, нақтыдан дерексізге қарай,
сондай-ақ дидукциялық бағытта
күру.
ж алпы ға түсінікті
ету маңсатында мөтіндерді ықш амдау, өзгерту, түрлен*
діру, екшеп сүрыптау.
4. ГІсихологиялық үстанымдар: оқуш ы ларды ң жас
ерешеліктеріне, ойлау ерекшелігіне, мотивтері мен қызы-
гушылықтарына, есте сақтауға негіздеу, дамыта оқудың
жеке түлгаға бағдарлану мүратын ескеру.
5. П әнаралы қ байланыс үстаны мдар: орыс тілім ен
салыстыра ойлауды, сөйлеуді пайдалану, тарих, геогра
фия, әдебиет, көркемөнер, т.б. пөндермен тиімді байла-
ныстыруды жүзеге асыру.
6. Төрбиелік үстаныімдар: Қ азақстан Республикасын,
халықтар бірлігін этномөдени этик асын, ізгілікті рухын
сезіну, оларға өзінің ңатыстъщ жөне қаты настьщ мәде-
ниетін баулу.
7. Танымдық үстанымдар: ңоршаған орта, қоршаган
дүние, Қазақстан географиясы, тарихы, мәдениеті, өдебие-
ті, казак халқының салт-дөстүрлері, тағы баска ізгілікті
қүндылыңтар мен қасиеттерді таныту түрғысынан білім
мазмүнын күру, оқу процесін ясүргізуді жобалау. Қазақ
тілініқ ірі блоктар бойынша оқытылуы оқуш ылар сана-се-
27
зіміндө оңу материалдарыньщ тіл мвн дүнив түтастығын-
да қабылдаыуын қамтамасыз ету үш ін ойластырылған.
М үның өзі білімді ж ү и ел ік ңабы лдау, таны п білу па*
радиограммасына ж ақы ндаиды . Ол өрі қазаң тілін басқа
пөндермен байланы стыра оқы ту м үм кіндігін кеңейтеді.
3.5.
Білім мазмүнының міндетті деңгеиі
Білім мазмүнының қ үрамы м ы на
кесте де көрсетілген:
Қ ар ы м -қаты н ас біліктілігі
- 1 r______
Тілдік
- - .......
▼
Танымдық
біліктілік
біліктілік
Н еп згі саты
Негізгі сатыда сөйлеу өрекетінің барлы қ түрлерінің
(түсіну, оңу, ж азу, сөйлеу) білік пен дағды лары ңалып-
тасады, оңуш ылар қазаң тіл ін ің негізгі емле ережелері-
мен танысады. Септік, көп тік, төуелдік, ж ік т ік жалғау-
ларды, етістіктің болымсыз ж үрн аң тары мен сүраулың
шылауларды меңгереді. Ж а й ж өне ңүрм алас сөйлем син
т а к с и с т игереді. Осы кезеңде оқуш ы лар тілдің ңарым-
қатынас ңүралы ретіндегі м әнін үғы нады , оның ішінде
ресми ңары м -қаты настарға аса мөн беріледі, мөтінмен
жүмыс істеудің білік, дағды лары ңалы птасады (мөтін
мазмүнына көңіл бөлу, мөтін бойы нш а ж оспар қүру кон
спект, реферат, ш ы ғарм а ж азу , ү л гі бойы нш а өз мөтінін
ңүрастыру)
* „
Сейлеу әрекеті
,'.f
'
-
Н егізгі мектепті бітірген оңуш ы сөйлеу, ж азу , оқу,
тыңдау сияқты сейлеу өрекетінің түрлерін ж ете меңге-
руі тиіс. Сөйлеу әрекетіне оқу, түсініп ты ңдау, сөйлеу
түрлері (монолог, диалог), ж азу ж атады .
28
иқу:
- таныс емес сөздердің мағынасын, сөз қүрамын сөздік
арңылы аньщтау;
- грамматикалык түлғаларды айы ра бхлу;
- сөз тіркесін сөйлем іш інен айы ра білу, т.б.
Түсініп тывдау:
- мөтіннен сөз, сөз тіркестерін айы ра білу;
- мөтіннің аты бойынша тақырыбын түсіну, оның маз-
мүнын бірнеше сөз арңылы үғыну, т.б.
Сөйлеу түрлері:
Монолог:
- таңырып бойынша өз ойын айту;
- шағын таңырып бойынша өз ойын айту;
- шағын таңырып бойынша өз ойын ж еткізу;
- кім, не туралы, кімге, не үш ін ж азған? - деген сүрақ-
тар арңылы мөтінді бағалау жөне т.б.
Диалог:
- сөйлеушіні тез түсіне білу;
- берілген сүраңтарға ж ауан бере білу, т.б.
Ж азу:
- естіген, оқыған мөтінді ж азбаш а мазмүндау;
~ сөйлемдерді мазмүнына байланысты топтастыру, т.б.
Т іл д ік м а т ер и а л
Тіл туралы ж алпы мәлімет
Қазаң тілі - Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тілі, республикада түратын бар хальщтардың қатынас тигі.
Фонетика жөне орфоэпия. Дауысты жөне дауыссыз ды-
быстар. Үндестік зады . Л ексика жөне фразеология. Сөз -
тілдің ең негізгі бөлшегі, бір жөне көп мағыналы создер.
Сөздердің тура жөне ауыспалы магынасы. Синоним, ан
тоним, омонимдер. Олардың м ән-м ағы насы , қы зм еті,
пайдаланы луы . Сөздіктің түрлері. Сөз қүрамы. Сөзжасам.
Түбір жөне ңосымша (ж үрнақ, ж алғау).
Грамматика
Сөздің лексикалық жөне грамматикалың мағынасы. Сөз
таптары. Зат есім, сан есім, сын есім. Есімдік, көмекш і
29
есім.Сөз тарапының түрленуі: көптелу, төуелдену, жікте-
лу, септелу. Етістік. ПІаң, рай категориялары. Болымсыз
түрі. "Емес, жсщ" сөздері. Синтаксис. Сөздердің баиланы-
су түрлері. Сөйлем. Хабарлы, сүраулы, лепті сөйлемдер.
Сөйлемдегі сөз төртібі. Графика жөне орфография. Қазақ
алфавиті.
Ц | I
Щ
;
Л ексикология. Синоним, антоним , омоним сөздері.
Орыс тіліндегі тю ркизмдер.
Ф разеология. Тіл мәдениеті. М әтін. М әтін мазмүны
бойынша жоспар.
м; •.
tt
Jjr і ?
А уы зш а немесе ж азб аш а ж үм ы с түрлері: суреттеу,
баяндау,толғану.
лй
■» .»
I ' -ь
г; ММЙНЙр
Өлкетану, елтану. Қ азақ халң ы ж ай л ы дүниетаны м
дамытатын, түрмысынан мәлімет беретін материал.
Б а за л ы ң білім м а зм ц н ы н ы ң
сы ны пт ар бойы нш а ж цкт елуі
I,
II, III, IV сыныптарда аптасы на 3-4 сағат, барлыгы -
102 сағат. V сы ны пта аптасы на 5 сағат, барлы гы — 170
сагат.
• fMNfi Н I
''
V'
Қ ары м -қаты насты қ ж әне таны м ды қ тақы ры птар:
Қорш аған орта.
- Мектеп. Сынып. Б ілім .
- М ен, менің достары м . Үй іш і. Ж олдаеы мен ңарым-
ңатынас ж асау т іл і.
- Адам.
- Ж ы л мезгілдері. У аңыт.
I
Біз ауылда, қалада түрам ы з. Табигат. А уы л, дала
көріністері, орналасңан ж ері, табигаты , ауа райы , азы қ-
түлік.
”
‘
- Елтану. Үлттың балалар ойы ндары .
Лексика. 250-300 жгща сөз меңгеріп, белсенді сөздік
ңорын қалыптастыру. Қоршаған орта таңырьпггарындагы
лексиканы қамту. Синоним, антоним, омоним. А уы зекі
сөйлеу стилін меңгеру. Араб, орыс тіліне енген сөздер.
Фонетика лы ң үғымдарды қ а й та л ау . Д ауы сты , дауыс-
сыз дыбыстар, олардың түрлері, айты лу ерекш еліктері.
30
|