Меншік иесі: Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

140
Халықаралық  байланыстар
о  чем  свидетельствует  ее  уникальная  монография  «Чокан 
Валиханов и русская литература», за которую ученый полу-
чила премию имени Ч. Валиханова Первой степени за луч-
шее  научное  исследование  в  области  гуманитарных  наук. 
В  Предисловии  Ш.К.  Сатпаева  пишет:  «В  давние  детские 
годы  я  впервые  услышала  эти  два  слова  –  Чокан  Валиха-
нов. Не знаю почему, но они показались мне особенными, 
одухотворенными и значительными, заключающими в себе 
огромный мир мыслей, чувств, предвидений. Может быть, 
причиной было прозвучавшее в голосе говорящего высокое 
уважение к человеку, носящему это имя. Так можно гово-
рить о человеке, совершившем подвиг во имя народа, под-
виг, которому нет забвения, который раздвинул горизонты 
познания, утвердил и возвеличил чувства национального 
достоинства» [1, с.3].
Безусловно, прав И. Андронников, говоря, что простые 
аспекты становятся знаковой тканью истории. Да, Шамшия-
бану Канышевна Сатпаева – это история. Известный ученый 
является основателем сравнительного изучения литератур в 
Казахстане. Она внесла огромный вклад в дело сбора, из-
дания и исследования компаративистики в русле межкуль-
турной коммуникации. Под ее руководством была создана 
научная  школа  по  трем  направлениям:  казахско-русские, 
казахско-европейские литературные связи, казахская лите-
ратура и Восток. Ш.К. Сатпаева всегда обращала внимание 
на проблемы литературно-критического дискурса.
Ш.К.  Сатпаева  в  своих  научных  изысканиях  раскрыва-
ла  своеобразие  межлитературных  связей,  выявляя  общие 
и различные по многим параметрам сходства. В собрание 
сочинений  Ш.К. Сатпаевой в 5-ти томах, выпущенное по 
программе Комитета информации и архивов Министерства 
культуры и информации Республики Казахстан, включены 
ее основные научные труды. Ответственный редактор Б.Б. 
Мамраев  пишет: «Примечательно, что в трудах Сатпаевой 

141
Халықаралық  байланыстар
проблема литературных связей рассматривается не на осно-
ве  внешних  аспектов  художественного  общения,  носящих 
нередко узко географический или этнографический харак-
тер, а на основе тех внутренних стимулов, которыми обу-
славливается  тяготение  к  духовному  сближению  народов. 
Такой методологический подход позволил ученому увидеть 
прошлое  казахов  в  контексте  культурно-цивилизованных 
процессов» [2, с.7]. 
По Государственной программе «Ғылыми қазына» в се-
рии «Классические исследования» Институтом литературы 
и  искусства  им.М.О.Ауэзова    МОН  РК,  в  стенах  которого 
Ш.К. Сатпаева работала долгие годы,  переизданы ее моно-
графии  «Казахско-европейские  литературные  связи  ХIХ  и 
первой половины ХХ века» и «Казахская литература и Вос-
ток. Из истории литературных связей».  Первая книга вошла 
в 4-ый том «Связь времен и сравнительное литературоведе-
ние», вторая – в 19-ый том «Евразийство и диалог литера-
тур».  Тома  указанной  серии  снабжены  научными  коммен-
тариями,  написанными  кандидатом  филологических  наук, 
ведущим научным сотрудником А.К. Машаковой и научным 
сотрудником А.Т. Калиаскаровой. 
Тема  зарубежного  Востока  и  связей  казахской  литера-
туры  с  европейскими  странами  раскрыта  Ш.К.  Сатпаевой 
на богатом и разнообразном материале. «Только в диалоге 
культур и литератур, – подчеркивается в Предисловии к 19-
ому  тому,  –  обогащаются  художественные  миры  признан-
ных  мастеров  слова  разных  стран.  В  этом  Ш.К.  Сатпаева 
была  уверена  глубоко,  как  и  в  важнейшей  отличительной 
особенности  развития  родной  литературы:  «В  своем  дви-
жении и развитии казахская литература сумела установить 
отношения с многочисленными восточными литературами, 
при этом она не «растворялась» в этих связях, а гордо шла 
наравне с другими, сохраняя свою самобытность и устанав-
ливая критическое отношение к ним»  [3, с.10].   

142
Халықаралық  байланыстар
Разные творческие индивидуальности связаны с поняти-
ем переводческой критики, сравнительно новым в перево-
доведении. Формула, найденная П. Антокольским, М. Ау-
эзовым,  М.  Рыльским:  «Перевод  –  есть  выражение  самой 
высокой дружбы между писателями» сохраняет свой нрав-
ственный  смысл. По  существу,  она  совпадает  с  известной 
мыслью В. Жирмунского: «Сравнительное литературоведе-
ние  исходит  из  идеи  братства  и  взаимопомощи  народов  в 
деле культурного развития и исторического прогресса». 
Перевод представляет собой «службу связи» в самом вы-
соком и непосредственном смысле слова – связывает между 
собой,  знакомит  и  раскрывает  друг  другу  разные  нацио-
нальные культуры, далекие и близкие, разделенные време-
нем и пространством. Он делает общую картину мира бога-
че, разнообразнее, ярче. Художественный перевод исходит 
из произведения, которое включает в себя не одни только 
языковые элементы. 
Переводчики  пытаются  передать,  прежде  всего,  общий 
смысл, дух и идею. Они стремятся поставить себя на место 
автора и увидеть то, что видел он, своими глазами. Затем 
они пытаются передать увиденное средством своего языка. 
Для  адекватного  перевода  художественного  произведения 
необходимо  проведение  смыслового  анализа.  Каждый  пи-
сатель  имеет  свои,  присущие  только  ему  особенности  на-
писания своих произведений, свой стиль. Благодаря этому 
он  становится  популярен,  его  книги  читают  и  переводят 
не другие языки. Это может быть тема, особое построение 
сюжета или использование авторских стилистических при-
емов и многое другое. 
Идея  нашей  первой  коллективной  монографии,  посвя-
щенной литературам народа Казахстана, была инициирова-
на Ш.К. Сатпаевой. Она была убеждена в том, что казахскую, 
русскую,  немецкую,  уйгурскую,  татарскую,  курдскую,  ко-
рейскую литературы  необходимо исследовать, так как они 

143
Халықаралық  байланыстар
обладают  большим  воспитательным  потенциалом  в  плане 
толерантности, дружбы народов, национального единства.    
Каждый  писатель  –  человек  своего  времени  и  своей 
страны. Писатель тем и хорош, что он не может относить-
ся безразлично к событиям, происходящим вокруг него, и 
к людям, его окружающим. При этом выражать свое отно-
шение к происходящему можно по-разному: с использова-
нием замысловатых стилистических приемов, витиеватого 
сюжета, отрицательного либо положительного отношения к 
злободневным темам и т.д. Все эти проблемы исследовала 
в книгах, сборниках, статьях Ш.К. Сатпаева. Она оставила 
замечательные воспоминания о своих родителях, своей се-
мье. Написала книгу о своих поездках в крупные мировые 
научные центры, библиотеки, университеты, конференции.  
Вкладу Ш.К. Сатпаевой в отечественное литературоведе-
ние была посвящена республиканская научно-практическая 
конференция «Ш. Сәтбаева –әдебиеттанушы-ғалым», прове-
денная Институтом литературы и искусства им.М.О.Ауэзова 
МОН РК в 2010 году. Изданный сборник материалов откры-
вается    Вступительным  словом  –  приветствием  академи-
ка  НАН  РК  С.А.  Каскабасова,  раскрывающем  вклад  Ш.К. 
Сатпаевой в филологическую науку Казахстана. Участники 
конференции – ведущие преподаватели-профессора КазНУ 
им. аль-Фараби, Международного Казахско-Турецкого уни-
верситета им.Х.А. Яссауи, университета «Кайнар», ректора 
вузов,  писатели, журналисты, заведующие отделами музеев 
РК, главные научные сотрудники Института востоковедения 
им.Р.Б.Сулейменова МОН РК и Института литературы и ис-
кусства им.М.О.Ауэзова МОН РК, ученики Ш.К. Сатпаевой 
проанализировали проблемы взаимоотношений литератур, 
рецепции казахской литературы, духовной культуры, оста-
новились на важнейших этапах жизненного и творческого 
пути ученой.  Трогательную речь произнес видный обще-
ственный и государственный деятель О.Б. Батырбеков.     

144
Халықаралық  байланыстар
Ш.К.  Сатпаева  заложила  в  казахстанском  литературо-
ведении  основы  компаративистики  и  литературного  дис-
курса.  К  сожалению,  недавно  ушел  из  жизни  ее  супруг
Оразбай  Батырбекович  Батырбеков,  личность,  опережаю-
щая  время.  В  условиях  административно-командной  си-
стемы он был подлинным демократом. Ушла часть нашей 
жизни, ушла, казалось бы, безвозвратно. Но наука и обра-
зование – это непреходящие ценности любого государства, 
интеллигенция  –  это  неоценимое  достояние  нации.  Эти 
категории  –  вне  времени,  вне  политики,  а  потому  вечны.
                                     Литература:
1.  Сатпаева Ш.К. Чокан Валиханов и русская литерату-
ра. – Алма-Ата: Жазушы, 1987. 
2.  Мамраев Б.Б.  Введение // Сатпаева Ш.К. Собрание 
сочинений в 5-ти томах. Т. 19. – Астана: Елорда, 2007. – С.5-
10.
3.  Ананьева С.В. Предисловие // Евразийство и диалог 
литератур. – Алматы: Әдебиет әлемі, 2013. Т.19: Евразий-
ство и диалог литератур. – С.5-22. 
4.  Ш. Сәтбаева – әдебиеттанушы-ғалым. Республикалық 
ғылыми-практикалық конференцияның материалдары / Жа-
уапты редактор – С.С. Қорабай.  – Алматы, 2010. – 160 б.  
             
                                                    

145
       Ш.Сариев
КИЕЛІ АРАЛ  - МҰҢЛЫ АРАЛ
Ақын Шөмішбай Сариев пен Жанарыс  Еңсеповтің 
сыр-сұхбаты
Ақын:  Көріпкел  емші  ретінде  халық  алдында  Қыдыр 
Ата деген бейресми атаққа ие болғаныңды көріп, емделген 
қарапайым көпшіліктің жан-ықыласты сезініп өзіңмен сыр-
сұхбат әңгіме жүргізуді қолай көрдім. Алғашқы сыр-сұхбат 
тақырыбы  –  туған  жер,  Атақоныс,  Атамекеннен  бастауды 
қалар едім. Өйткені адамға қонатын қадір-қасиет, әулиелік, 
ақындық  сезім  де  туған  жерден  басталады.    Туған  жер  
табиғаты – адам  табиғатына айналады, емес пе?...
Қыдыр  Ата:  Дұрыс  айтасыз.  Адамның  бастау  көзі  – 
туған жер, туып-өскен мекен қарлығаш ұясындай – жанұя, 
отбасы.  Сіздің  де,  біздің  де  атақонысымыз  –  Арал  теңізі.  
Арал теңізі әлемдік, жер жаһандық маңызы бар өлке. Жер 
шарының микроклиматын жасаушы өмір көзі. Бізге қонған 
қасиет – сол Аралдың толқын атқан теңізінен болар...
Ақын: Жанарыс бауырым, «Қыдыр ата» атағы өзіңе тегін 
телінбесе  керек.  Кез  келген  халықтық  атқа  ие  болу  үшін 
–  қиямет  қайым  күрес  керек.  Сен  сол  күрестің  иесісің... 
Қолдан келген шарапатыңды Елім деп, Жерім деп көкірегің 
қарсы  айырылып,  тауқымет  тартқандарға  қол  ұшын  беріп 
жүрген  жансың...  Соның  бәрі  туған  жер  уытынан  туған 
жер  тәрбиесінен  келсе  керек...  Екеуміз  де  Арал  теңізінің 
перзентіміз.
Қыдыр Ата: «Арал» деген сөздің мағынасы айналасын 
су  қоршаған  жерді  арал  дейді  ғой.  Керісінше  біздің  Арал 
теңізін құрлық қоршаған...
Ақын:  Ия,  солай,  Жер  шарындағы  аралдардың  жалпы 
аумағы  9,9  млн.  км²-ге  тең  екен,  яғни  аралдардың  көлемі 
жағынан  Еуропа  құрлығындағы  аудандармен  шамалас 
келеді екен...

146
Сыр-сұхбат
Қыдыр  Ата:  Әлемдегі  ең  үлкен  арал  2,18  млн.  км² 
келетін  Гренландия  аралы  болса,  біздің  Қазақстандағы  ең 
үлкен арал, Арал теңізіндегі Барсакелмес аралы.
Ақын: Сол Арал теңізі ауданы біздің жүрегімізге ыстық. 
Жанымызға жылы, көңілімізге түрліше ой салатын аймақ. 
Арал  табиғаты  еш  жерге  ұқсамайтын  ерекше  табиғат. 
Әрі қатал, әрі сұлу... Әрі ауыр қабақты, әрі көркем... Асау 
толқындарын айтсайшы! ... Албырт шағымыз Аралда өтті...
Қыдыр Ата: Албырт шағымыз демекші, Арал теңізінде 
Жердің  еш  жерінде  қайталанбайтын  балықтары  бар  еді. 
Соның  бірі  –  «Арал  албырты»  деген  балық.  Ол  өзі  бір 
жағынан  теңіздің  «санитары»  еді.  Теңізді  тазалайтын 
жыртқыш  балық.  Дене  тұрқы,  балықшылардың  айтуын-
ша  жүз  сантиметрден  асып  түседі.  Ал  салмағы,  он  төрт, 
он  бес  килограммдай  екен.  Сол  қазір  «кіші  Аралдан»  да 
көрінбейтін  көрінеді.  Уылдырығын  дарияға  қарсы  ағып, 
Әмударияға шашатын...
Ақын: «Арал апаты» деп айтуға ауыз бармайды, дегенме-
нен кеңес өкіметі Аралды апат шыңырауына түсірді. Қолдан 
жасалған,  қасақана  жасаған  сұрқия  саясат  Арал  апатына 
әкеліп  жықты.  «Арал  албырты»  аталған  балық  қана  емес, 
қаншама тіршілік көзі өмірем қапты. Туған жеріміз, туып-
өскен  теңізіміз  қандай  ғажайып  дүние  еді.  Мен  Шөміш 
стансасында  туып,  Қамбаш    стансасында  балауса,  балғын 
шағым  өтті.  Айналамыз  көл  еді.  Алдымыз,  Құдай  берген 
шалқыған теңіз еді, жарықтық ...
Қыдыр  Ата:  Асау  Аралдың  толқыны  көкке  атылған 
кез – біздің балалық шақпен тұспа-тұс келді. Қайран теңіз 
тасығанда – дүниежүзі шалқығандай, айдыны тұнып аққу – 
қазы жүзгенде жадыраған әлем әрбір адамның жүрегіне ор-
нап, шағалалары шарқ ұрғанда кеудеңді шаттық кернейтін 
еді ...
Ақын:  Жанарыс  бауырым,  сен  маған  теңізде  пай-
да  болған  жартас  «Шуылғанды»  еске  салып  отырсың... 

147
Сыр-сұхбат
«Шуылған» деген жартас теңіздің ортасындағы жақпар тас. 
Жазда  жартасқа  ұшып-қонған  құстарды  көрсеңіз...  Біреуі 
ұшып, біреуі қонады... Қара жартаста бірде бір орын жоқ., 
құстармен көмкерілген... Біреуі ұшса, екіншісі сол орынға, 
таласа қонып жататын еді... Құстардың шуылы мен жартас-
ты  жабыла  келіп  ұрған  асау  толқынның  шуылы  үндесіп, 
«Шуылған» атты симфония ойнап жататын еді. Табиғаттың 
табиғи симфониясы...
Қыдыр Ата: Арал теңізі – сонысымен Арал ғой... Ұлы 
Арал теңізі ғой...
Ақын: Мен айтамын Ұлы Тұран ойпатындағы Ұлы Ара-
лым деп... Сол Аралдың жыршысы – Зейнолла Шүкіров еді 
ғой, жарықтық. Менің ақындық ұстазым...
Қыдыр  Ата:  –  Зейнолла  Шүкіров  ақынды  кезінде, 
Кеңес өкіметіне орай болса керек, «Қазақтың Островскийі» 
дейтін  еді  ғой.  Сол  Зейнолла  ақын  ағамыздың  бір  өлеңі 
еске түсіп отыр... Ұмытпасам, Сіздің алдыңызда, ақындық 
ұстазыңыздың бір өлеңін жатқа оқиын... Ұлы Арал жүрегі 
тебіренсін...
Кіндігім бірге Аралмен,
Теңізден тыныс алам мен.
Ақбейіл ана секілді
Алдымда жатыр далам кең.
Сырласып жібек самалмен,
Желпінсе жүрек жаңа әнмен.
Теңізше жаным кең шалқып,
Теңізше толқып қалам мен.
Тартыппын, теңіз, саған мен,
Дауылың берсе маған дем,
Өзімнің жұмсақ көңілімдей,
Көк бүліш кілем жағаң кең.
Аспаның қандай, Арал, кең!
Күрсініп неге алам дем,
Бір нашар туған балаң ба ем?
Қияда биік сол мұрат,

148
Сыр-сұхбат
Өзіңнен алып зор қуат,
Бір жұлдыз болып жанам мен,
Бір жұлдыз болып қалам мен!
Ақын:  «Бір  жұлдыз  болып  жанам  мен,  Бір  жұлдыз  бо-
лып қалам мен»,  деп жазып еді, ақын Зейнолла Шүкіров 
айтқанындай,  Арал  теңізінің  ғана  емес,  қазақ  әдебиетінің 
бір  жұлдызына  айналды.  Өйткені  ақынға  қуат  берген    – 
туған теңізі, теңізінің асау толқыны, теңіздің терең иірімі...
Қыдыр Ата: Аралдың арғы жағы – Сексеуіл стансасы, 
бер жағы – Бекбаулыдан бастап, Қамбаш, Тасбөгет, Шөміш, 
Аралқұм, Сапақ, Алтықұдық елді мекендері қоныс тепкен. 
Бұл темір жол бойының бекеттері. Бәрі де өзінше тарихи ме-
кен. Әрқайсысы бір-бір тарих...
Ақын:  Жаңа  Қамбашты  айтып  өттің  ғой.  Сол  Қамбаш 
орта  мектебін  бітіріп,  тәлім-тәрбие  алдым.  Айналамыз 
көлдер  еді:  Мақпал  көлі,  Көкшекөл  көлі,  мына  жағында 
Қоныстыбие  көлі,  Мырзахан,  Райым,  Қосжар  бәрі  айна-
ла көл болса, алдымыз теңіз, ұлы Арал теңізі. Гагариннен 
басталған ғарышкерлер Арал теңізін Жер шарының жанары 
дейді екен. Өйткені, Арал теңізі көрінгенде, парашют ашып, 
Жермен қауышады екен. 
Қыдыр  Ата:  Шөмішбай  аға,  Сіз  бен  біз,  бір  жағынан 
туыс, бір жағынан ағалы-інілі бауыр, бір жағынан Аралда 
дүниеге келген перзенттерміз. Біздің ата-бабаларымыз мың 
баланы жинаған Сартай атамыздан бастап, Жанқожа баба-
мыздан бастап, кешегі Нұртуған ақынға дейін біздің тегіміз! 
Сіз Жақайымның бәйбішесінен дүниеге келсеңіз тоқалынан 
өмірге  көз  аштық  осы  жайындағы  әңгімеңізді  өрбітсек 
қайтеді... 
Ақын:  Оныңыз  рас.  Түп-дерегіміз  бір  атаның  баласы-
мыз,  одан  қалды  Қазақ  деген  ұлағатты  елдің  баласымыз. 
Бұл жолы ұлы  Аралдың теңізіне қатысты әңгімені қозғасақ 
деймін. Ал, түп-дерегіміз жайында алдағы сұхбаттасуда ар-
найы тоқтасақ деген тілек, бағыт-бағдар...

149
Сыр-сұхбат
Қыдыр  Ата:  Оныңыз  дұрыс  екен.  Бұл  бір  өз  алдына 
кең, көсіліп әңгімелеуді күтіп тұрған тақырып екен... Туған 
жеріміз – Аралдың тағдыры да ауқымды әңгіме ғой.
Ақын:  Қазақстанның  оңтүстік-батысындағы  ағынсыз 
тұзды теңізіміз көл ретінде үлкендігі жағынан дүниежүзінде 
төртінші орын алады. Солтүстік шығыс жағы Қазақстанға 
бүйрегі  бұрса,  оңтүстік  батыс  бөлігі  туыстас  Қарақалпақ 
жағында.  Әбу-л-Ғазының  жазбасында    (1630  Арал  теңізі 
аталуға Әмударияның күншығысын мекендеген арал еліне 
байланысты  делінсе  араб  зерттеушілерінің  «Үлкен  сыз-
ба кітабында» (1600) Хорезм (Хиуа) немесе Сырдарияның 
құйылысындағы  Жанкент    (Женді)  қаласының  атауымен 
аталған деген жорамал бар. Арал теңізі деген нақты атаулар 
910 жылы араб жазушысы Ибн-Русте, ал, араб географтары 
920 жылы Әл-Истахри, 1154 жылы Идриси, ал ХІV ғасырда 
Әбу-л-фида нақтылы мәліметтер берген, Арал теңізі тура-
лы.
Қыдыр Ата: Сонымен қатар, көне заманда Каспий мен 
Аралдың  қосылып  жатқаны,  бір  кезде  Әмударияның  Кас-
пийге    құйылғаны  жайында  да  деректер  бар.  Бірақ  бір 
түйінге келе алмаған тәрізді.
Ақын:  1417  жылы  Хафизи  Абри  Хорезм:  «Арал  көлі 
құрыды.  Жейхунның  арнасы  ауып,  Хазарға  Каспийге 
құйды десе, 1570 жылы Әбу-л-Ғазы Әму қайтадан Аралға 
құйылды  деп  жазады...  Мұны  айтып  отырғанымыз,  біздің 
оқырмандарымызға түрліше ой салу. Өйткені, Арал бүгінде 
құри  жаздап  барып,  қайта  еңсесін  көтеру  үстінде.  Солай 
десек те, мен Арал теңізімді, Қарт теңізімді төсекте сырқат 
күйде жатқан қария бабама ұқсатамын.
Ақын:  Бір  деректерге  сүйенсек,  Аралдың  іргетасы 
қаланғанына 110 жыл толады екен. Олай дейтініміз «Алты 
құдық»  атты  кішкене  қыстақтан  басталған  Арал  теңізінің 
қаласы 1905 жылы ірге көтерген деседі. Отыз мыңнан аса-
тын тұрғыны бар бұл қала – кімдерге қоныс болмаған?...

150
Сыр-сұхбат
Қыдыр Ата: Кентке айналғаннан кейін, Арал ұлағатты 
туып-өскен  орнымызға,  алтын  ұямызға  айналды.  Атақты 
балық өңдеу комбинаты, шыны жасау заводы сынды түрлі 
орындар тіршілік көзі болды. Арал арқылы Орынбор – Таш-
кент теміржолы, Қызылорда – Ақтөбе автомобиль жолдары 
үзілмес  тіршіліктің  күре  тамырындай,  тоқтаусыз  өмірлік 
керуен-көші сабақтасты. 
Ақын: Қазақстан Халықаралық комитетті құрылған. Бұл 
комитет Арал  теңізі аймағындағы жол және әлеуметтік аху-
алды сауықтыру мақсатында дүниеге келген...
Қыдыр Ата: Соған қоса Қазақстан Жазушылары жаны-
нан ақын Мұхтар Шахановтың бастамасымен Арал, Балқаш 
және  Қазақстан экологиясы  жөніндегі қоғамдық комитет те 
жұмыс істеген. Солай десек те, Арал  теңізі қайта қалпына 
келтіруге дәрменсіз болып қала берді емес пе?
Мұндай игі бастамаларды қайта жаңғыртып, жанданды-
руымыз қажет.
Ақын:  Арал    теңізіміздің  өлшеусіз  тартылуына  орай, 
«Арал  апаты»  деген  жүрек  сыздататын  термин  де  өмірге 
келді. Яғни Арал апаты – Арал теңізінің тартылуына бай-
ланысты Орта Азия мен Қазақстанның үлкен аймағындағы 
адамдары,  табиғатқа,  өсімдіктер  мен  жан-жануарлар 
дүниесіне  келген  экологиялық,  әлеуметтік-экономикалық 
үлкен  апат  екендігі  талай  да  талай  айтылған.  Қайраңда 
қалған кемелерді көргенде көзіңе жас аласың...
Қыдыр Ата: Біздің көзге жас алатынымыз, біз сол жер-
де туып өстік, бақытты балалық шағымыз өткен жер, Арал  
теңізінің  шалқып-тасқан  шағын  көріп  өскен  жандармыз. 
Сондықтан да, көзге жас келеді. Сіздің бір өлеңіңіз жадыма 
оралып отыр. Сол өлеңді осы жерде оқысам қайтеді?
Ақын: Ұзақтау ғой...
Қыдыр Ата: Ұзақтау десең кітапқа қарап, мен-ақ оқиын. 
Маған ұнайтын өлең, маған ғана емес, барша Арал теңізінде 
өскен ұрпаққа ұнайтын өлең!... Ал, оқиын.

151
Сыр-сұхбат
Ақынның теңізбен қоштасуы
Қош бол, теңіз, қош анам,
Менің алтын босағам.
Көңілімді не етемін,
Анам-ау деп босаған.
Орала ма ол күн деп, 
Жас құрағың желкілдеп.
Ақын ұлың тұр босап,
Көзден жасы мөлтілдеп.
Тілге ащы татыған,
Мерт болғандай қапыдан.
Сенің қайғың – қасірет,
Менің қайғым – запыран.
Кеудемде менің зар тұнып,
Шағала күндер шарқ ұрып.
Аққан көздің орнындай,
Кетіпті-ау айдын тартылып.
Бас имес асау деуші едім,
Назарың төмен еңселім.
Толқып та өксіп тұр жүрек,
Толқының едім мен сенің.
Жалған да жалған, жалған де,
Кімдерден кейін қалған де.
Өзіңде жүзген кемеге,
Айналсам деп ем арман не?
Қанаты құстың талған де, 
Қайғы-мұң көзден тамған де.
Көгіңмен жүзген ақ бұлтқа,
Айналсам деп ем, арман не?

152
Сыр-сұхбат
Бәрі де бәрі сағым бұл,
Күйзелген күйге жаным бір.
Адамға емес адамды,
Тәңірге ғана табындыр.
Айдының шексіз ерекше ең,
Оянып кетіп кенет сен.
Толар ма қайтып теңізім,
Көз жасымда көл етсем?
Құстарым қайтып қонар  ма ең,
Теңізім  саған болар ма ем?
Жұдырықтай жүректің
Қанын құйсам толар ма ең?
О, Теңізім, айт емін, 
Аңырадың қайтемін?
Ата-баба қонысым
Қаңырадың қайтемін?
Шағалаң боп шуласам,
Толқыныңдай туласам.
Толқимын ба ақын боп,
Теңізде егер тумасам.
Ерке толқын кеп құлап, 
Жайқалушы ең көк құрақ.
Мен ақын боп өтермін,
Сендей ақын жоқ бірақ.
Жанымды менің ұғатын,
Терең де терең тұнатын
Қайран да қайран теңізім,
Өзің едің ұлы ақын.

153
Сыр-сұхбат
Өзіңді іздеп оралдым,
Маңдайға бақыт, қонар күн.
Тебіренсе де Тәңірдей,
Теңіздей ақын болар кім?
Сен үшін кімді кеше алам,
Кімдерден барып өш алам.
Ақының тұр қоштасып,
Қош бол, теңіз, қош аман!
Жалғыз аяқ жолдарға,
Қара шаңырақ орманға,
Ораламын мен бәлкім,
Теңізім қайта толғанда,
Айдыныңда аққудай,
Шағалаң қайтып қонғанда!...
Ақын: Жанарыс, бауырым! Бұл өлеңнің әсерімен компо-
зитор Владимир Питерцев «Теңіз зары» атты күй шығарды... 
бұл  күйі  –  ұлағатты  ұлы  шығармаға  айналары  сөзсіз...  ол 
үшін уақыт керек... Арал табиғаты мен үшін сұлу табиғат. 
Менің  жүрегіме  ыстық.  Көл,  теңіз  жағасындағы  ақшағыл 
құмдарын  айтсайшы!  Аунасаң  жаныңа  жұмсақ,  жүрегіңе 
жылы тиеді. Адыраспандары да ерекше! Құртқашашының 
көгілдір гүлдерін мен осы уақытқа дейін еш жерде көрген 
жоқпын. Арал табиғатын алғаш зерттеген орыс географта-
ры Муравьев пен Бутаков...
Қыдыр Ата: Айтқаныңыздай, А.И.Бутаков 1848-49 жыл-
дары Арал табиғатын тұңғыш картаға түсірген. «Аралдың 
теңіз  деңгейінің  биіктігі  53  метр.  Ауданы  64,5  мың  км². 
Соның 2,3 мың км² аралдар» деп жазған. Теңіздің ең ұзын 
жері 428 шақырым, ені  235 шақырым. Ауданы 690 км² деп 
дерек берген, зерттеуші Бутаков.
Ақын: Туған ауданымыз Аралдың тұрғыны, 1977 жылғы 
есеп бойынша 73,9 мың адам болса, Жерінің аумағы 56 мың 

154
Сыр-сұхбат
км²  екен.  Оңтүстік  бөлігі  түгелдей  теңіз  десе  боларлық. 
Ауданның  батысымен  солтүстігі  Ақтөбе    облысының 
Шалқар  және  Ырғыз  аудандарымен  шектессе,  солтүстік 
шығысында  Қарағанды  облысының,  Ұлытау  ауданымен, 
оңтүстік    шығысында,  Қазалы  аудандарымен  Қарақалпақ 
Республикасымен шектеседі екен. 
Қыдыр  Ата:  Арал  ауданы,  шынында  да  үлкен 
аудандардың бірі ғой. Арал бекіресіндей азаматтары да осал 
емес... Тұлғалы азамат, қайраткерлер...
 Ақын: Осы жерде Жанарыс бауырым, тұлғалы азамат-
тар дегеннен бір нәрсе есіме түсіп отыр. Есімде, бұрынғы 
Қызылорда облысы атқару комитеті председателінің орын-
басары Қуатжан Досжанов ағамызбен бірге қатарлас отыр 
едік,  қонаққа  арыстандай  айбатты,  жолбарыстай  қайратты 
бір топ жігіттер кіріп келді. Сонда  Қуатжан ағамыз:
–  Көрдің  бе,  Шөмішбай,  мына  Аралдың  экология 
ұшыраған, азаматтарын! – дегені бар. 
Осындай  дархан  көңіл,  ағалар  болды  ғой...  Сондай 
ағаларымыз  «Қан  мен  тер»  романын  жазған  Әбдіжамал 
Нұрпейісов.  Тәуелсіз  еліміздің  бірінші  прьемер  министрі 
Ұзақбай Қараманов.  
Қыдыр  Ата:  Ағалар  дегеннен  шығады,  жақында  ғана 
шілденің  төртінде  «Ағаның  алды    ақ  жайлау»  атты  «Еге-
мен Қазақстан» газетінде жарияланған бір бет материалды 
оқып, сүйсініп, қалдым. 
«Қазақта «Екі тойың қабат келсін, екі дүниең абат бол-
сын» деген сөз бар. Елбасының туған күні мен Астананың 
күні  қатар  келіп  жатыр  екен,  не  айтасыз»  деген  сұраққа 
Президентіміз  Нұрсұлтан  Әбішұлының  бауыры  –  Болат 
Әбішұлы былай деп жауап береді: «Бала кезімізден анамыз 
6 шілдеде: «Бүгін Сұлтанымның туған күні ғой. Жарығым 
аман болса екен», деп айтып отыратын. Ағам Астананы төл 
перзентіндей көреді. Астананың күн сайын сәнденіп, салта-
наттанып келе жатқанына жұрттың бәрі куә. Сырттағы ел, 

155
Сыр-сұхбат
келетін қай деңгейдегі қонақ болсын мемлекеттің дәрежесін, 
деңгейін Астанасына да қарап бағалап жатады емес пе. Осы 
реттен келгенде еуропалық жаңа үлгідегі барлық жағынан 
ойластырылып,  қарастырылған  ХХІ  ғасырға  лайықты 
Елорда  болып  тұр.  Астаналықтарға  ашық  аспан  тілеймін, 
ниеті  жақсы  қонақтар  келсін  деймін»,  дей  келіп,  «Ал 
Ағатайымның туған күнінде ол кісіге сыйлық жасауға кел-
генде  қиналамын.  Өйткені  ол  кісіде  бәрі  бар  болуы  керек 
деп ойлаймын. Туған күні болмаса да Жаратқаннан: «Пеше-
неме осындай бауыр берген екенсің, енді соның амандығын 
бере гөр, егемен еліміздің бағы баянды болуы үшін күндіз-
түні  жарғақ  құлағы  жастыққа  тимей  жүрген  пендеңізге 
байлықтың  төресі  –  денсаулық  бере  гөр,  абыройын  асыра 
гөр», деп іштей тілеймін. Айттым ғой мен кейде, ойлаған ой-
ымды, тілегімді сіздер сияқты көпшіліктің арасында жеткізе 
алмаймын деп. Содан мынадай амал ойлап таптым. Осы ой-
ларымды, Ағаға деген тілегімді ақын Шөмішбай Сариевке 
айтып беріп, «Аға» деген ән жаздырдым. Барылдаған дауы-
сым бар, бірақ «Ағаны» айтқанда көңілім босап сала береді. 
Сол әннің ішінде Ағаға деген тілегімнің бәрі айтылған.
–  Ыңылдап  болса  да  айтып  көрсеңіз,  дейді  сұхбат 
жүргізуші, «Егемен Қазақстан» газетінің тілшісі, Гүлзейнеп 
Сәдірқызы,  сонда  Болат  Әбішұлы,  Шөмішбай  аға,  сіздің  
өлеңіңізді келтірген екен: 
Қазағымда кең көсілген далам бар,
Жебеп жүрер әкем және анам бар.
Бәрінен де Тәңірі өзі сыйлаған,
Алатаудай арқа сүйер Ағам бар.
Қайырмасы:
Бауырым-Аға, тағдырың бар биіктерде сыналған,
Тәңірім өзі сол биікке шығарған.
Алдымызда Аға бола білдің сен,
Саған лайық іні болу бір арман.

156
Сыр-сұхбат
Елің үшін жаурап кейде тоңдың сен,
Саған тілек тілеп жүрем жол жүрсем.
Алатаудай арқа сүйер қазақтың,
Елін сүйер ел Ағасы болдың сен.
Сәулесін сен ерте көрдің таңның да,
Ұлтың үшін жүз өртеніп, жандың да.
Достарың көп, дұшпаның да аз емес,
Алатаудай Аға болдың алдымда.
Таулар менен кең дала ғой кеңісім,
Өзің салған дәмнен көрдім жемісін.
Алатауым арқа сүйер, аман бол,
Қазақ үшін, ұлтың үшін, ел үшін.
Өлең шынында да табиғи, қарапайым жазылған ән екені 
көрініп тұр. Қарапайымдылық – ұлылық көрінісі деген де 
сөз бар. Сұхбатын Болат Әбішұлы: «... Ия, Ағаға лайықты іні 
болу – бір арман...», – деп түйеді. Мұны айтып отырғаным, 
ағалы-інілі  бізге  де  қатысы  бар  өлең  екен...  Шынында  да: 
«Ағаның үйі – ақ жайлау» деп бекер айтпаған ғой Қазақ...
Ақын:  Осы  орайда  бір  айтар  жәйт,  Қазақстан 
Республикасының  Президенті  Нұрсұлтан  Назарбаевтың 
ұсынысымен Орталық Азия Елбасыларының 1993 жылдың 
қаңтарында, яғни Ташкентте қабылданған шешімі бойынша 
1993 жылғы 26 наурызда Қызылорда қаласында өткен Арал 
теңізі мәселелері жөніндегі 1 конференцияда «Арал теңізі 
мәселелері  жөніндегі  келісім»  атты  ұлағатты  істің  басы 
қозғалды.  Бұл  біздің  ел  үшін,  жергілікті  тұрғындар  үшін 
жасаған жанашырлық, қамқорлық деуге болады.
Қыдыр Ата: Дұрыс айтасыз, мұндай келісім барын еске 
салып жоғары жақты құлақтандырып отыру керек. Әйтпесе, 
ұмыт қалуы да мүмкін. Ол келісім – «Арал теңізі және Арал 
аймағы  мәселелерін  экологиялық  сауықтыруды  бірлесіп 
шешетін ортақ шаралар туралы ұлағатты келісім».  Менің 

157
Сыр-сұхбат
бар  шаруаларым,  менің  өмірдегі  істеп  жүрген  істерімнің 
қайнар  көзі  –  экологиялық  сауықтыру.  Әрбір  шараларым-
ды сол үшін жұмсап, сол үшін күресемін. Соның ішіндегі 
басты  екі  салам  бар.  Ол:  біріншісі,    Арал  экологиясын 
сауықтыру болса, екіншісі,  Семей – Невада экологиясына 
орай жасалған ем-шараларым. 
Ақын:  Мен  өзім  емшілерге  көбіне  сене  бере  бермейтін 
едім.  Бірде  Қытайдан  оқып,  тәлім  алып  келген  хирург 
ұйғыр  көршім  бар  еді.  Алматыда  Жандосов  көшесіндегі 
поликлиникаға емделіп жүр еді. Әлгі хирург-көршім «Ме-
нен алтын ине ал», – деп қолқалап қоймады. Сонда да мен 
көнбедім. Ине дегеннен денем түршігетін кез. Қазір үйрендік 
қой. Сонда ол тұрып, инағаштай иіліп қалған, баспалдақтан 
әрең көтеріліп келе жатқан бір жас жігітті көрсетіп, саған 
ақын ретінде, емшілігімді дәлелдеу үшін, мына жігітті жар-
ты  сағаттың  ішінде  тұрғызып  жіберем  деді.  Деді  де  әлгі 
жігітті алып келіп, көйкіге жатқызып, алтын ине салды.
Екеуміз  сағатымызға  қарап,  жарты  сағат  әңгімелесіп 
тұрдық. Айтқандай жарты сағаттың ішінде әлгі жігіт орны-
нан тұрып кетті. Тұрып кетіп, дәрігердің аяғына жығылып, 
жыласын  келіп...  Мен  сонда  емшіліктің  құдіретін  алғаш 
көргем... Одан соң сенің еміңді алған қисапсыз жандарды 
көріп,  Жанарысжан,  мен  саған  таңқалып  қалдым.  Бұрын 
атыңды  еститінбіз,  енді  әйеліміз  екеуміз  көріп,  емделген 
жандардың  көз  жасын  көріп,  қуаныштан  төгілген  жаста-
рын көріп, соған бас иіп қалдым... Мен сізге емделген жан 
емеспін... Талай-талай емделген оқымысты, білімдар жандар 
мен лауазымды адамдарды көріп, одан қалды қазіргінің бай-
манаптары, бизнеспен айналысатын азамат-қайраткерлерді 
көріп, сенің емшілігіңе мойынсынып қалдық. Сізді жерлес 
ініміз ретінде, туған күнгі тойыңызға «Дала» журналының 
редакторы Атабай Қылышбаев, Ақтөбе қаласы, Мартук тағы 
басқа  аудандардың  әйгілі  болған  ақын  жүрек  Сансызбай 
Құттыбаев,  бәріміз  жанұямызбен  келіп,  мерейтойыңызды 

158
Сыр-сұхбат
тойладық.  Сонымен  бірге  елге  жасаған  емшілігіңізге  риза 
болдық...
Қыдыр  Ата:  Рахмет,  аға,  түсінгеніңізге!  Бұл  бір 
Құдайдың  Алланың  берген  қасиеті  шығар.  Емші  болайын 
деген  жоқпын.  Аруақты  аталарым  аян  беріп,  осы  жолға 
түстім.  Сартай  атамыз,  Жанқожа  бабамыз,  Жетес  ше-
шен  атасмыз  жанымызға  бар  шарапатты  ұялатқан  болар... 
Бұл  жөнінде  кейіндеу,  арнайы  әңгімелесеміз  дедік  қой. 
Сондықтан туған жеріміз, туған өлкеміз, туған еліміз – Арал 
теңіз тақырыбына қайта оралғанымыз орынды болар...
Ақын: Аралдың тарихи теңіз тереңінде жатып, Аралдың 
шежіресі  теңіз  толқынындай  тебіріне  жырлайтын  дастан 
жыр... Аты Арал болғандықтан, құрлықтағы Арал өзі бол-
са,  теңіздің  оңтүстік    батыс  жағалауында  жүздеген  ұсақ 
аралдардың  тұратынАқпекті  аймағын  атаған  жөн.  Үш 
жүзден астам арал болған. Ол теңіз аумағының үш жарым 
пайызын алып жатқан. Ең ірі аралдары: Көкарал, Барсакел-
мес,, Возрождение...
Қыдыр  Ата:  Аралдарды  айтқаннан  кейін,  шығанақ, 
түбектерді  де  атауымыз  қажет  сияқты.  Шығанақтар: 
Құмсауыт,  Тұщыбас,  Шевченко,  Бутаков,  Саршығанақ, 
Ақкөл,  Бозкөл,  Қашқансу,  Қаратума,  Жалтырбас,  Мойнақ 
тағы  басқа,  айта  берсе  баршылық.  Бұлар  өзі  Солтүстік 
жағасы биік жарда аласа жері құрлыққа сұғына кіріп, жатқан 
шығанақтар. Бұлардың бәрі қазір көрген түстей болды ғой...
Ақын:  Тілімделген,  бірнеше  түбектерді  құрайтын  теңіз 
түбегін де айтып өткен жөн шығар… Өйткені менің өмірімде 
шығанақтың,  түбектің,  теңіз  ортасындағы  үлкенді-кішілі 
аралдардың орны бөлек. Кейбірі менің ғұмырымды сақтап 
қалған. Ал, балықшылар мен теңізшілердің өмірінде Арал, 
түбек, шығанақтардың орны тіпті де биік болар.
Қыдыр  Ата:  Дұрыс  айтасыз  Ақын  аға!  Мен  білетін 
түбектерді  атасақ  Құланды,  Қаратүп,  Көктырнақ,  Мойнақ 
тағы басқалар.

159
Сыр-сұхбат
Ақын:  Ең  бастыларын  айттыңыз,  Жанарыс  баурым. 
Шығанақ жағасы ойпат, құмды, көптеген саяз шығанақтармен 
ұсақ  аралдардан  тұрады.  Әрқайсысы  әрқалай.  Табиғаттың 
өзі  салған  құдіретті  де,  ғажайып  суреттер.  Қайталанбас 
теңіз  ғажаптары.  Батпақты,  ойпат  болып  келген  теңіздің 
оңтүстік  жағасы  Амударияның  атырауымен  тілімделген. 
190 метрге жететін үстірттің жарлауыттары қоршап, қорғап 
тұрады. Мен сол түбекпен аралдарда, шығанақтарда жасыл 
шөптерге аунап-қунап өлең жазатынмын. Құдірет күш бой-
ды кернейтін. Ол шабыт болса керек.
Ақын: Аралды айтсақ, арғы атамыз – Қазақ, бергі атамыз 
– Әлім. Әлім – Кіші жүздің аталасы. Берірек келсек, Әлімнен 
Шекті,  Шектіден  –  Айт,  Бұжыр,  Орманбай,  Жақайым, 
Ожырай,  Байкөбек,  Жанқылыш,  Орыс  деген  сегіз  баласы, 
ұрпақтың  сегіз  саласын  құрайды.  Бұл  шежіре  зерттеуші 
В.Востровтың қалдырған зертнамасы. Кейін М.Толқынбаев 
Шектінің  үш  баласы:  Арыс,  Баубек,  Жақайым  атамен 
тоқтаған... Қалай десек те, Қазақ деген халықты құрайтын 
Жақайымнан – біздер тарадық...
Қыдыр Ата: Елдің айтуынша Жақайым – Шекті елінің 
аға  баласы  атанған.  Жасы  үлкендіктен  болмаса  керек,  ел 
алдындағы беделіне, абырой-атағына байланысты айтса ке-
рек.  Ұлы  Жақайым  деген  сөз  де  бар.  Халық  айтса,  қалып 
айтпайды демекші Әбдіжәміл Нұрпейісов – сынды ұлы жа-
зушы туған Ел ғой. Бұл да Алланың берген олжасы.
Ақын:  Қайран  да  қайран  Арал  теңізі  біздің  балалық 
шағымызда Арал қаласының ішіне еніп, ақжалданып толқын 
атып жататын еді... Әлі есімде аудандық «Социалистік Арал» 
газеті  редакциясының  алдында,  есігінің  аузына  жақын 
келіп,  теңіз  толқындары  еркелеп  шалқып-тасып  жататын. 
Біз қала ішінде теңізге шомылып, жаз кезімізде рахатқа ба-
татынбыз... Сол Арал теңізі қашып, Арал қаласынан жетпіс 
шақырымға ұзап кеткендігі жанға батады.
Қыдыр Ата: Аралдың қай тұсынан да, қай жерінен де 

160
Сыр-сұхбат
теңіз демі есіліп жататын жарықтық. Балық деген асаушы 
атылып,  жағалауда  ойнақтап  жүретіні  сондай  бала  кез-
де қармақпен де, кейде майкілерімізді қабадан етіп балық 
аулайтын  едік.  Әсіресе,  мамыр  айында  уылдырық  шашып 
ойнақтап балықтар жағалауда қайырлап қалатын...
Ақын: Я, Сол Аралдың жыршысы. Ұлт жүректі ақын Зей-
нолла  Шүкіров  теңізбен  бірге  жасап,  теңізбен  бірге  туған 
ақын.  Қазақстан  Республикасы  академиясының  Мұхтар 
Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында «60-70 
жылдардағы  қазақ  лирикасы.  Көркемдік  ізденістер»  атты 
кандидаттық  диссертациямда  ақын  Зейнолла  Шүкіровтың 
шығармашылығы талданды. Ғылыми бағытта баға берілді. 
Қазақ  поэзиясы  туралы  монографиямда  да  ақын  Зейнол-
ла  Шүкіровтың  шығармашылығы  ғылыми  талданды.  Ұлы 
жүректі Зейнолла ақынның «Арал» деген бір-ақ өлеңі өзінің 
табиғатын, ақындық табиғатын ашатын ғажайып өлең деуге 
болады:
Кіндігім бірге Аралмен,
Теңізден тыныс алам мен.
Ақ пейіл ана секілді,
Алдымда жатыр далам кең.
Сырласып жібек самалмен,
Желпінсе жүрек жаңа әнмен,
Теңізше жаным кең шалқып,
 Теңізше толқып қалам мен.
Тартыппын, теңіз, саған мен,
Дауылым берсе маған дем,
Өзімнің жұмсақ көңілімдей.
Көк пүліш кілем жағаң кең,
– деп бастап, ақын жүрегі теңіздей толқи келе, өлеңді былай 
түйіндейді:
Аспаның қандай Арал, кең!
Күрсініп неге алам дем,
Бір нашар туған балаң ба ем?

161
Сыр-сұхбат
Қияда биік сол мұрат,
Өзіңнен алып зор қуат,
Бір жұлдыз болып жанам мен,
Бір жұлдыз болып қалам мен!
Ия, ақын Зейнолла Шүкіров қазақ поэзиясының көгінде 
бір жұлдыз болып жанып, бір жұлдыз боп қазақ жүрегінде 
қалды. 
«Сағынышым – теңіз» атты таңдамалы өлеңдер кітабымда, 
ұстазым – Зейнолла ақынға арналған «Сағыныш» атты өлең 
бар еді. Соның екі шумағымен ойымды түйіндесем деймін:
Туған жер топырағы – құмға асыққан,
Арал келсе, сағыныш Сырға асыққан.
Сырға келсе Алатау шыңға асыққан,
Шүкіров Зейнолла атты, Зекең атты,
Теңіздің толқынынан тұлға шыққан.
Кеудесі армандарға алып ұшқан,
Мейірімді жанарынан жалын ұшқан.
Жамандық атаулыға жаны дұшпан,
Шүкіров Зейнолла атты, Зекең атты,
Жаралған жан еді бір сағыныштан.
Шынында да ақын Зейнолла Шүкіров қазақ поэзиясының 
ұлы  жүректі  тұлғасы.  Ол  –  ұлы  Тұран  ойпатындағы  теңіз 
перзенті.  Содан  болар,  тұла  бойы  тұнған  сағыныштан 
жаралған ақын.
Қыдыр  Ата:  «Бір  жұлдыз  боп  қалам»  деген  Зейнолла 
ақынның алдында, Сіз бен бізге өте жақын туыс боп келетін 
Нұртуған ақынның дүниеге келуіне үлкен әсер еткені мәлім. 
Талантты әнші Роза Рымбаева айтатын Нұртуған ақынның 
«Кәнеки,  сөйле,  қызыл  тіл»  деген  өлеңі  Зейнолла  сынды  
теңіз ақынына қуат берген:
Кәнеки, тілім, сөйлеші,
Көрсетіп көпке өнерді.
Қызыл тілім жел сөзге
Туғаннан-ақ шебер-ді.
Кім тыңдайды сөзіңді,

162
Сыр-сұхбат
Болмаса әсем, мәнерлі?! 
Басы пұлды болады,
Болса жігіт өнерлі.
Дүниедегі жандының
Бірі артық, бірі төмен-ді, - 
дей келіп, төгілтіп өтетін ақын, өлеңімен бұлт қайырып: 
Қара жал құлан ақ шұбар
Су тұнығын біледі.
Алғыр бүркіт мұзбалақ
Асқар тауда түледі.
Алтайы қызыл, ақтамақ
Қия шыңда жүреді.
Жігіттің артық абзалы
Өнеріне сенер-ді.
Нәсілді ерге мал бітсе,
Шығарар іштен шеменді.
Нәсілсізге мал бітсе,
Біткен сайын төмен-ді.
Кәнеки, сөйле, қызыл тіл,
Өнеріңді көрем деп,
Жиналып отыр көп енді!
деп,  ел-жұртты  алдына  үйіріп  алатыны  бар...  Бұл 
ақындардың бәрінде де теңіз мінез жатыр. Асылында ұлы 
Тұран  ойпатындағы  теңіз  тудырған  ақындар  ғой...  Мұның 
бәрі  Арал  теңізіне  деген  сағыныш  тудырған  жырлар  ғой. 
Арал теңізі талай-талай ақындарды тудырған. Әлі де арал 
перзентінің қандай тұлғаларды әкелетінін бір Тәңір біледі... 
Толқыннан  толқын  туады.  Бұл  да  бір  Арал  теңізіне  деген 
екеуміздің  сағынышымыздай.  Сағыныш  түбі    сары  алтын 
дейді халқымыз. Арал теңізіміз қайта шалқып, жағалаудағы 
жартастарға ақжалдана соғып, қайта оянатын күн де туар. 
Алла, бізді сол күндерді көруге жеткізгей!...

163
Аудармалар
                              От  редколлегии
Предлагаем вниманию читателей журнала «Керуен» но-
вые переводы  стихотворений известных поэтов Европы на 
русском языке. 
Поэзия, как известно, наиболее трудна для перевода. Луч-
шие переводческие таланты русскоязычного пространства, 
активные участники  Международного культурного проек-
та «Музыка перевода» знакомят современных читателей с 
многообразием  зарубежной  литературы,  не  издававшейся 
на русском языке. На портале проекта «Музыка    перево-
да» представлены художественные переводы более чем с 40 
языков мира, авторы которых уверены в важности передачи 
смысла и формы произведения.  От современного перевод-
чика,  передающего  смысл  и  форму  произведения,  читате-
ли  ждут  не  только  знания  языков,  но  и  умения  подобрать 
яркие,  образные  метафоры,  рифму,  передать  ритмический 
рисунок, уловить смысл, вложенный автором. Поэтический 
текст «требует от переводчика чувства стиля, знания тонко-
стей языка и поэтического таланта», – совершенно справед-
ливо пишут на портале Международного культурного про-
екта «Музыка перевода» (http://mustran.ru). 
Долгое время в Германии творчество поэта и писателя, 
лауреата престижной премии Герхарта Гауптмана, основа-
теля в Лондоне «ПЕН-Центра немецких писателей в изгна-
нии»  Макса  Германа-Найсе (Max Herrmann-Neisse, 1886-
1941) было малоизученно и почти забыто. В 80-90-ые годы 
ХХ века интерес к его наследию возрастает. Издано Полное 
собрание  сочинений  в  10-ти  томах.  На  русский  язык  про-
изведения М. Германа-Найсе практически не переводились. 
Мы  предлагаем  вниманию  наших  читателей  стихотворе-
ния М. Германа-Найсе «Осенний Тиргартен» («Herbstlicher 
Tiergarten»)  из  сборника  «Музыка  ночи.  Времена  года» 

164
Аудармалар
(«Musik der Nacht»), «Вечерняя песня» («Lied im Abend»), 
«Мой  дух  сгорел  дотла»  («Mein  Herz  ist  leergebrannt»,  
06.10.1916),  «Деревья  в  изгнании»  («Bäume  im  Exil», 
27.06.1930), «День вдребезги, и вечер прожит всуе…» («Ein 
Abend  ist  vertan,  ein  Tag  zerschlagen…»,  1915)  в  переводе 
Якова Матиса (Берлин),  родившегося в Казахстане. Пере-
воды Я. Матиса представлены на портале проекта «Музыка 
перевода» (http://mustran.ru) и на сайте http://stihi.ru.
Я. Матис знакомит нас с поэтическим наследием класси-
ка австрийской литературы ХХ века, поэта, романиста и дра-
матурга, одного из основателей венского экспрессионизма  
Франца Верфеля (Franz Werfel, 1890-1945). Мы предлагаем 
вниманию читателей стихотворения Ф. Верфеля  «Рифма» 
(«Der  Reim»),  «Молитва  о  языке»  («Gebet  um  Sprache»)  и 
«Осень»  («Herbst»)  одного  из  самых  влиятельных  поэтов-
модернистов ХХ века Райнера Мария Рильке (Rainer Maria 
Rilke, 1875-1926).
Из поэтического наследия поэта и переводчика Хосе Агу-
стина Гойтисоло (José Augustín Goytisolo, 1928-1999), лауре-
та премии «Адонаис» (1954), премий Боскана (1956) и Ау-
зиаса Марка (1959), обладателя креста Сант-Жорди (1985) 
на  страницах  нашего  журнала  публикуется  стихотворение 
«В лабиринтах прошлого»  («Por rincones de ayer») в пере-
воде Я. Матиса. Из поэзии Я. Матиса – стихотворение «Я 
продал родительский дом…» и авторский перевод стихот-
ворения Jakob Matthies «An die Normalverteilung» («Кривой 
нормального распределения»). 
                                                            

165
Аудармалар
 Макс  Герман-Найсе 
                         Осенний Тиргартен*
Шуршит тропа опавшею листвой,
мечтать приятно в городском саду;
прохожий с непокрытой головой
лишь о тепле мечтает на ходу.
Голодных воробьёв галдящий круг, 
у склепа взгляд чужих печальных глаз. 
И, словно избавление от мук, 
пронзает воздух колокола глас.
Уносит ветер уток в облака,
что издали зимою нам грозят.
И юность из-под вдовьего платка
бросает на меня прощальный взгляд.
 
Пруд неподвижен, будто скован льдом,
отвергнув радость лета, лодки спят, 
враждебны, словно мрачный тот паром,
с которым невозможен путь назад.
           Вечерняя песня
Отзвенит коса,
день прошёл.
На цветах роса,
чистый пол...
Хлебом, молоком
пахнет здесь.
Tихо за столом –
дашь нам днесь...
Где-то далеко
боль и злость.
Держит шаг легко 
вечный гость.
* 
Тиргартен – парк в центре Берлина

166
Аудармалар
Ласточка крылом
в стену бьёт.
Блудный сын свой дом
не найдёт...
                       Мой дух сгорел дотла
 Мой дух сгорел дотла. Гоним тоской
уносит прочь листву холодный ветер. 
Теперь я знаю: вечный мой покой – 
лишённый темноты осенний вечер.
Мой бог давно забыл к заблудшим путь,
не молвит утешительного слова.
Мой дух сгорел дотла. В могилу – грудь
врывается осенний ветер снова. 
Зачем мне день постылый причинён?
И ночью мука звёздной круговерти?
Мой дух сгорел дотла. Везёт Харон
сквозь листопад меня к бессонной смерти.
               Деревья в изгнании
В промежутках средь унылых зданий,
что себя садами величают,
словно отзвук сказочных преданий,
люди песнь лесную различают;
и звучит в неистовом стаккато
буйство красок солнечной поляны,
терпкий аромат травы примятой
поминает медь листвы багряной,
папоротник скрыл резною тенью
тайны леса от чужого взгляда,
ручейка несмелое теченье
заглушает рокот водопада,
музыка утраченного рая,
где влюблённые в порыве страстном,

167
Аудармалар
от любви и нежности сгорая,
облакам и ветру лишь подвластны.
Но лишь осень тени удлинила,
как листвы лишённые скелеты,
скованы неведомою силой,
из тумана тянут ветви к свету,
умоляют улицы заметить
горе, что на их досталось долю,
выпустить сухие руки-плети
из дворов-колодцев вновь на волю.
Но одарит жизнь невозмутимо
тех несчастных отрешённым взглядом,
мимо прохoдя неумолимо,
ничего не замечая рядом.
Так и звери, запертые в клетки,
в исступленьи носятся кругами,
и маячaт призрачные ветки
участью изгоя пред глазами.
День вдребезги и вечер прожит всуе...
Как хрупко всё, манящий звук свирели
не слышен в заточении моём,
где скорбно сны – заснеженные ели
склонились над угасшим фитилём.
 
 День вдребезги, и зори отгорели…
 любовь уничтожает наугад, 
 умолкли звуки соловьиной трели,
 печален трепетный газели взгляд.
А за стеной быть может песнь мою,
её предсмертный утренний мотив,
лес овдовевший взглядом провожает.
А за стеной я облик узнаю: 
безропотно, колени преклонив,
сияющий, он смерти ожидает.

168
Аудармалар
                                                                        Франц Верфель
                                                 Рифма
Святая рифма – ей мы благодарны,
что заново смогли взглянуть на лица:
глаза и уши, губы, что попарно
стремятся в отраженьи повториться.
И вдруг, когда ты рифму-баловницу
так подкупить пытаешься коварно – 
она сама мечтает, светозарна,
в мелодии, как в поцелуе слиться.
Не всяк язык возносит в ранг святого,
лишь точность рифм. Подобная сноровка –
игра пустая, дух покинет слово.
Несложно слоги склеивать поштучно,
к ним окончания пришпиливая ловко.
В поэзии должна быть суть созвучий.
                                      Молитва о языке
                Не нужно мне власти над словом,
                Пусть властвует речь надо мной!
                Ведь мне не по нраву проворно
                Нанизывать слоги как бисер.
                Пусть встречу тебя я нежданно,
                в сомнении, косноязычен,
                в колючем терновнике слова,
                где куст купины не сгорает,
                твоей мудрой притчей зажжен!  
                                                                Райнер Мария Рильке
                                           Осень
                 Все падает и падает листва,
                 кружатся листья из садов небесных  –
                

169
Аудармалар
немые, отрицающие жесты.
И вдаль от звезд, в холодную безвестность,
Летит Земля, в ночи видна едва.
Мы падаем. Вот падает рука.
Ты оглянись вокруг: во всем паденье.
 Но все же есть Один, чье провиденье
 ранит нас от паденья  сквозь века.
                                                            Хосе Агустин Гойтисоло
                              В лабиринтах прошлого 
И в местах затеряных, 
не предав надежд, 
я тебя искал. 
В городах без имени, 
в переулки прошлого 
заглянул. 
И в часы печальные 
неудач и горечи 
я тебя искал. 
Повстречал тебя – 
Вопреки отчаянью 
не свернул. 
                                                              Яков  Матис
             Кривой нормального распределения
То ли линия, то ли лилия,
то ли Гауса мятый колпак,
доказательство бога бессилия,
шалый случай, забава зевак.

170
Аудармалар
Нам часы отбивающий колокол,
и бескрайняя степь под дугой,
той, которой пространство расколото
на дорогу и ветер тугой.
Ты – надежда и жуть ожидания,
что начнёт по живому кромсать;
если б мог я в твоё оправдание
бесконечно монетку бросать. 
Я продал родительский дом
Я продал родительский дом – 
В ауле, по улице Ленина,
Фасад купоросом побеленный,
Растет карагач за окном.
Я продал родительский дом –
Там с братом под старыми сливами
Играли в пиратов, сопливые,
Под веткой с осиным гнездом.
Я продал родительский дом
В нем печка дымила по осени,
Там голуби вечно гундосили
Унылая жизнь день за днем.
Я  продал родительский дом,
По случаю продал, недорого,
Кому такой нужен? Не в городе –
Лишь голые степи кругом.
Я продал родительский дом.  
Я ставни ему заколачивал –
Прощаться попроще с незрячими
И вот он исчез за углом… 

171

жүктеу/скачать 0,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: