Министерство культуры и спорта республики казахстан казахская национальная академия искусств им. Т. Жургенова международный общественный фонд им. Н. Тлендиева

20 
 
“Азан”  (1991),  симфонические  кюи  –  “Кюй”  (1966),  “Желдирме”  (Даулеткерей,  1991), 
концерт  для  гобоя  с  оркестром  памяти  Тимура  Ткишева  (1993),  поэма  для  струнных  и 
фортепиано,  посвященная  памяти  Газизы  Жубановой  “Бес  кайырма”  (Пять  повторений, 
1994), “Бес кыз” (Пять девушек, 1995) и другие. 
Универсальность  личности  лауреата  премии  Ленинского  комсомола  Казахстана 
(1967)  и  премии  имени  А.  В.  Александрова  (1978),  народного  артиста  РК  (1990), 
заслуженного  деятеля  искусств  Республики    Казахстан,  “Қазақстан  Республикасының 
еңбек  сінірген  қайраткері”  (заслуженный  деятель  РК,  2001)  М.Сагатова,  сочетавшего  в 
себе дар композитора, редактора, педагога, музыкально-общественного деятеля позволяла 
ему  успешно  писать  не  только  сочинения  крупного  плана  в  разных  жанрах.  Он  не 
оставлял  без  внимания  жанр  камерной  музыки,  создавая  на  протяжении  всего 
творческого  пути  произведения  малой  формы.  Среди  его  камерно-инструментальных 
произведений  выделяются:  вариации  на  тему  “Ләйлім  шырақ”  (1958),  соната  для 
виолончели  и  фортепиано  (1960)  и  другие  сочинения  [1,  с.129].  В  области  камерно-
вокальной  музыки  композитор  обращался,  главным  образом,  к  жанру  песни  и  активно 
работал  в  области  хоровой  музыки.  Следует  подчеркнуть,  что  вокальная  музыка  всегда 
привлекала  композитора  и  потому  одной  из  ярких  страниц  его  музыкального  наследия 
стали  произведения  для  хора.  Первыми  образцами  хоровых  произведений  явились  — 
поэма “a’capella” на слова К. Мырзалиева “На джайляу”, обработка для хора песни  “Шіле 
өзең”, романсы на стихи Абая “Домбыраға қол соқпа” (Не тронь струн домбры), “Сенбе 
жұртқа тұрсада қанша  мақтап” (Не верь людской лести), а также    “Память”,  хор “Той 
бастар”, песни “Нәзік гүл” (Нежный 
 цветок),  “Көсем  бейнесі”,  “Бейбітшілік  жыры” 
(Песня мира), “Бақытты бол” (Будь счастлив) и другие. В разные годы М.Сагатовым были 
созданы  и  крупные  хоровые  сочинения:  в  1972  году    -    кантата  в  4-х  частях  для  баса, 
смешанного хора и симфонического оркестра на стихи Жамбыла “Песнь акына” (Русский 
текст П. Кузнецова. Первое исполнение оркестром Государственной филармонии имени  
Жамбыла,  солист  Шора  Умбеталиев,  дирижер  Самуил  Фридман).    В  1980  году  – 
“Мерекелік кантата” (Праздничная кантата для тенора, смешанного хора и симфоничес-
кого  оркестра  на  стихи  К.  Мырзалиева,  к  60-летию  образования  республики  Казахстан. 
Первые исполнители С. Байсултанов, хормейстер А. Молодов, дирижер Т.Абдрашев). В 
этом  же  время  -  одночастная  кантата  для  солиста,  смешанного  хора  и  симфонического 
оркестра  на  стихи  О.  Сулейменова  “И,  как  сердце,  летит  земля”.    В  1982  –  “Родина 
дружбы”. В 1987 - одночастная кантата для солиста, смешанного хора и симфонического 
оркестра,  на  стихи  С.  Жиенбаева  “Отан  Салтанаты”  (Торжество  Родины).    В  1997  - 
одночастная  кантата  для  смешанного  хора  и  симфонического  оркестра  на  стихи  К. 
Мырзалиева  “Перзент  парызы”  (Сыновний  долг,    дирижер  Т.Абдрашев).    В  2001  - 
одночастная  кантата,  для  смешанного  хора  и  симфонического  оркестра  “Салтанаты 
кантата”  (Торжественная  кантата,  дирижер  Ж.  Джумабеков).    Также    наследие 
композитора включает хоровые поэмы “a’capella” — “На жайляу” (1976),  “Домбыраға қол 
соқпа”,  хор “Тойбастар” (1981), “Дала мен гүл” (1986), “Тоғай” (1989).  В 90-е годы ХХ 
века  композитором  были  написаны:  пьеса  для  хора  с  домбровым  сопровождением 
“Еркелер  мен  Серкелер”  (Щеголи  и  баловницы)  на  стихи  К.Мырзалиева;  для  женского 
хора - “Таң алдыңда” (На рассвете), “Күн” (Солнце) и для смешанного хора “Наұрыз айы 
келгенде”  (С  приходом  нового  года),  “Биылғы  май”  (Нынешний  май)  на  стихи  М. 
Макатаева. 
Из  вокального  наследия  композитора  наименее  изучено  музыковедами  песенное 
творчество,  которое  стало  объектом  исследования  данной  статьи.  Следует  указать,  что 
данный жанр уже был в центре внимания музыковедов. Песенному творчеству посвящена 
статья  кандидата  искусствоведения  Г.Бегембетовой  “Вокальная  лирика  М.  Сагатова”. 
Работа  была  опубликована  в  сборнике  “М.Сагатов”  под  общей  редакцией  профессора, 
кандидата    искусствоведения  Н.Кетегеновой.  Напомним,  что  в  данном  сборнике  разные 
авторы,  музыковеды  республики  представили  творческий  путь  композитора, 

21 
 
рассмотрели,  проанализировали  его  основные  сочинения  в  крупных  жанрах.  В  статье 
Г.Бегимбетовой представлен общий обзор песенного творчества композитора [2, с.180].  
В жанре песни М.Сагатовым было создано около двадцати сочинений, столько же 
хоровых  песен  и  шесть  романсов.  Именно  данный  жанр  принес  композитору  первый 
широкий успех у слушателей. М.Сагатова в жанре песни, как и композитора Н.Тлендиева, 
привлекала,  прежде  всего,  гражданственная  тематика  поэзии  Н.  Алимкулова,  К. 
Мырзалиева, С. Жиенбаева, М. Макатаева, С. Сеитхазина, М. Шаханова, К. Идрисова, Б. 
Аманшина  и  других,  прочтенная  композитором  в  лирическом  ключе.  Особую 
популярность  среди  слушателей  -  профессионалов  и  любителей  музыки  в  данной 
жанровой сфере получили песни, лучшие из  наследия композитора: “Туған ел” (Родной 
край),  “Алматым  менің”  (Моя  Алматы),  “Кел,  биле”  (Потанцуем),  которые  постоянно 
звучали  в  исполнении  ведущих  солистов  Комитета  по  радиовещанию  и  телевидению,  а 
также хоровых коллективов  республики, в частности, Государственной хоровой капеллы 
имени Б. Байкадамова, студенческого хора Консерватории имени Курмангазы и других. 
Еще  при  жизни  композитора  его  многие  сочинения  и  среди  них  камерно-вокальные 
произведения  были  опубликованы  всесоюзными  и  республиканскими  музыкальными 
издательствами. Эти песни вошли в сокровищницу современной казахской песни.  
Песни  композитора  М.Сагатова  выдержаны,  главным  образом,  в  лирическом 
ключе. В основе почти всех его песен, как и в творчестве Н.Тлендиева, лежит поэтический 
размер  “жыр”  с  традиционными  слогоразделами  подобно  народной  песне,  которому  он 
всегда  отдавал  предпочтение.  Здесь  композитор  шел  вослед  и  опирался  на  достижения 
великого  поэта-просветителя,  композитора    ХIХ  века  Абая  Кунанбаева,  который  как 
известно,  эпический  “жыр”,  используемый  в  обычно  в  обрядовой  музыке,  распел  в 
кантиленных песенных мелодиях.  
В  плане  формы  музыкант  чаще  всего  использовал  куплетную  форму  с  запевом  и 
припевом,  с  опорой  на  квадратную  периодичность.  Здесь  он,  подобно  современным 
классикам  песни  и,  частности,  Н.  Тлендиеву,    воспринял  достижения  традиционной 
казахской песенности и европейской музыки. В двухчастной форме его песен отсутствует 
резкий  контраст  между  частями.  Припев  был  обычно  развивающего  характера  и  на  этот 
раздел  формы  приходилась  кульминационная  зона  сочинения,  изложенная  в  верхней 
тесситуре.  Контраст  между  разделами  формы,  в  большей  степени,  был  регистровый. 
Данное  качество  ассоциативно  связывалось  и  вызывало  аналогии  с  разделами  казахских 
традиционных кюев. Также М.Сагатов активно использовал принцип сопоставления соло 
и ансамбля, хора подобно российской массовой песне.  
В  целом,  песни  композитора,  подобно  песням  классика  казахской  современной 
песни  Н.Тлендиева  тональны.  В  гармонии  композитор  опирается  на  аккордику 
субдоминантовой сферы, акцентируя  септаккорды,  усиливая и  подчеркивая эстрадность 
звучания.  Наиболее  показательными  для  песенного  стиля  композитора,  как  уже 
упоминалось,  являются  песни  “Туған  ел”,  “Алматым  менің”,  “Кел,  биле”.  В  них 
проявляются  характерные  для  композитора  черты  стиля.  Вышеназванные  песни 
музыканта  посвящены  теме  воспевания  малой  и  большой  родины.  Они  оптимистичны, 
светлые  по  характеру.  Для  их  мелодики,  в  целом,  свойственна  восходящая 
устремленность  мелодической  линии,  опора  на  квадратность  строения,  периодичность. 
Профиль  мелодии,  в  плане  метра  и  ритма,  всегда  четкий,  он  часто  развивается  по 
аккордовым звукам. Активно композитор использует аккордику с секундами, побочными 
тонами.  Многие  из  вышеуказанных  элементов  -  черты,  воспринятые  от  российской  и 
мировой  революционной  песенности.  Одновременно  М.  Сагатов  прочно  опирается  на 
национальные традиции, что изначально связано с опорой на поэтический размер “жыр” с 
традиционными  слогоразделами  подобно  народным  песням;  активным  привлечением 
ионийского,  эолийского  ладов  и  других,  то  есть  ладов  характерных  для  казахской 
традиционной песни.  

22 
 
В  целом,  песенное  творчество  композитора  развивается  в  рамках  тенденций 
характерных  для  современной  казахской  песни,  синтезирующей  европейские  и 
национальные элементы. 
 
Песня “Туған ел” (Родной край) [3, c. 240] на стихи известного казахского классика 
Н.  Алимкулова,  была  написана  в  1965  году.  Ее  содержание  посвящено  воспеванию 
природы  родного  края.  Поэтический  текст  изложен  в  форме  “жыр”  (7-8-сложного 
стихотворного  размера  с  традиционными  слогоразделами  4+4,  4+3).  Песня  написана  в 
куплетной  форме  с  запевом  и  припевом,  в  тональности  F-dur.  Она  открывается 
инструментальным  вступлением,  звукопись  которого  воссоздает  образ  просторов  степи. 
Звучат аккорды тонического трезвучия с секстой,  DVII53 с повышенной квинтой, D7, D9. 
Мелодия запева  призывно фанфарного плана, широкого диапазона, она устремлена вверх. 
Диапазон  ее  звучания  охватывает  интервал  большой  децимы.  Устремленность  развитию 
мелодии придает триольный и пунктирный  ритм, а также достаточно интенсивное ладо-
гармоническое  развитие,  это  -  отклонения  в  тональности  III,  VI  ступеней.  Основу 
мелодической  линии  составляют  звуки  Т64,  TSVI6,  D6.  Запев  представляет  собой 
квадратный повторной структуры период  (8т.+ 8т.) с автентическими кадансами.  
Припев песни совпадает с кульминационной зоной, где вокальная партия изложена 
в  виде  дуэта.  Мелодия  перемещается  во  вторую  октаву.  Динамика  усиливается  до  forte. 
Для  этого  фрагмента  характерно  звучание  в  тональности  тонической  параллели,  d-moll, 
которая появляется на сопоставлении с последующей модуляцией, возвратом в основную 
тональность F-dur.  
 
Песня  “Алматым  менің”  (“Моя  Алма-Ата”)  также  написана  на  стихи  известного 
современного  казахского  поэта  Н.  Алимкулова.  Она  была  создана  в  1972  году.  Песня 
выдержана  в  ритме  вальса,  европейского  жанра  получившего  широкое  распространие  в 
казахской  музыке  последней  трети  ХХ  века.  В  этом  ритме  писали  свои  песни 
композиторы-песенники:  Н.  Тлендиев,  “король  вальса”-    Ш.  Калдаяков,  а  также  А. 
Бейсеуов, Е. Хасангалиев и другие.  
Поэтический  текст  песни  выдержан  в  8-7-сложном  стихотворном  размере  с 
слогоразделами 4+4, 4+3. Мелодия лирической песни написана в “е” эолийском, в форме 
периода  повторной  структуры  с  остановкой  в  кадансах  на  квинте  и  приме  тоники. 
Мелодике  песни  свойственно  нисходящее  и  волнообразное  движение  в  диапазоне 
интервала малой септимы (м7) с настойчивыми повторами во вспомогательных оборотах, 
акцентирующих  звуки  тонической  примы.  Для  мелодики  песни  характерно  постепенно 
расширение  диапазона  от  унисона  к  терции,  к  кварте  лада,  с  акцентированием  звуков 
тонического квартсектаккорда (t64). 
  
Мелодия  припева  в  отличие  от  запева  развивается,  в  целом,  в  восходящем 
направлении.  Преобладает  секвенционный  тип  развития.  В  данном  разделе  формы 
усиливается  лиричность  распева  мотива.  В  мелодическом  рельефе  песни  выделяются 
звуки  “a”-“c”-“d”,  подчеркнутые  линией  скрытого  лада.  В  гармоническом  развитии 
припева песни выделяется отклонение в  тональность S, а в метро-ритме - внутритактовая 
синкопа.  К  концу  припева  мелодия  ниспадает  к  тонике,  подобно  образцам  казахской 
традиционной  песни.  Партия  фортепианного  сопровождения  изложена  в  вальсовой 
фактуре  с  выделением  мелодии  и  басовой  линии,  связанной  с  аккордами  в  средних 
голосах.                       
            Песня    “Кел,  биле”  (Потанцуем),    на    стихи  современного  поэта  С.  Сеитхазина, 
была  написана  в  1964  году.  В  основе  поэтического  текста  лежит  также  стихотворный 
размер  “жыр”  с  слогоразделами  4+3.  В  отличие  от  предыдущих  песен  “Кел,  биле” 
характерно  активное  использование  принципа  повторности,  что  усиливает  четкость 
мелодического  профиля,  а    синхронность  слога  одной  ноте  приближает  ее  к  стилю 
речитативной песни  - “терме”.  
 Песня  написана  в  тональности  F-dur,  в  куплетной  форме.  Она  открывается  
фортепианным  вступлением,  где  звучит  стремительный  нисходящий  пассаж 

23 
 
шестнадцатых  по  звукам  мажорной  пентатоники,  усиливая    и  предваряя  светлую  ауру 
произведения. 
Основной мотив песни акцентирует звуки I-V ступеней лада. Как пишет известный 
исследователь  российской  массовой  песни  В.  Зак  “опора  на  квинтовые  звуки  лада 
придают песне характер света мечты” [4, с. 285]. Далее мотив развиваясь  cеквенционно, 
поднимается  на  тон  выше.  В  конце  запева  развитие  динамизируется,  что  подчеркнуто 
дублированием мелодии в  фортепианном сопровождении параллельными квартами. Рост 
звучности  динамики  приводит  к  кульминации,  которая  совпадает    с  началом  припева. 
Основу мотива припева составляют интонации “эха”, последующий трихорд акцентирует 
звуки “a”-“c”-“d”.   
Мелодика  припева  звучит  в  основном  во  второй  октаве,  подчеркивая  светлую 
палитру  красок.  В  развитии  этого  раздела  господствуют  терцовые  интонации  “эха”, 
которые постепенно расширяются до сексты, усиливая лирический распев.  
Вторая половина припева это - кульминация всей песни на слова “сайран, сайранда 
жаным  балқыған”.  Фортепианное  сопровождение,  подчеркивая  динамику  развития, 
изложено полнозвучными удвоенными в октаву аккордами. В конце фрагмента мелодия, 
успокаиваясь,  ниспадает  к  первой  октаве,  постоянно  повторяя  одну  и  ту  же  фразу  на 
звуках аккорда тонической  параллели, имитирующей пение птицы. 
 Как  известно,  творчество  композитора  М.  Сагатова  началось  в  бурные  60-е  годы 
—  годы  творческого  подъема  казахстанской  культуры,  когда  молодая  казахстанская 
композиторская  школа,  ее  четвертое  поколение  в  лице  его  современников  - 
К.Кумысбекова,  М.Койшибаева,  Х.Тастанова,  Б.Джуманиязова  и  других  ярко  и  мощно 
заявило о себе, приумножив и обогатив мировую музыкальную культуру.  
 Следует  подчеркнуть,  что  музыкальный  язык  Мансура  Сагатова  в  отличие  от  его 
современников  характеризуется  необычайной  тонкостью  звучания,  изяществом,  где 
равноценны  стихи  и  музыка.  Все  средства  выразительности,  привлекаемые 
композитором, отличает тщательность отбора при общем единстве и направленности на 
емкое  раскрытие  образа.    Во  всем  присутствует  строгий  рационализм  мышления  при 
яркости эмоциональной подачи.  
Сочинения  композитора  ярко  демонстрируют  единство  преломления  черт 
традиционной казахской музыки, европейской и восточной культур. Яркий, самобытный 
тематизм его сочинений насыщен и пронизан аурой казахских степей, в связи с чем часто 
в фортепианном сопровождении или в хоровом звучании вокала доминирует изложение в 
виде  бурдонного  двухголосия,  вызывающего  ассоциации  с  звучанием  домбрового 
наигрыша,  где  полет  и  свобода  мелодии  подчеркнуты  переменностью  метра,  звучанием 
пентатоновых звукорядов и, наконец, поэтикой выбора текста. Как тонкий и блестящий 
знаток  казахской  поэзии  М.  Сагатов  обращается  к  творчеству  казахских  поэтов:  А. 
Кунанбаева, М.Макатаева, Ж.Молдагалиева, О.Сулейменова.  
Влияние  европейской  культуры  в  творчестве  композитора  получило  отражение  в 
использовании  эффекта  интегрирующего  фонизма,  витражной  и  круговой  техники  зву-
корядов,  аккордов,  полиладовости,  политональности,  полимодальности,  использовании 
дублировок. Композитор свободно опирается на звучание аккордов простых трезвучий до 
пентаккордов,  кварт-квинтаккордов.    Для  М.Сагатова  характерна  логичность 
голосоведения  от  гомофонии  к  гетерофонии,  полифонии;  разнообразная  техника  подачи 
голосов. Все это - свидетельствует о высоком профессионализме его музыкального языка. 
В  наследии  композитора  есть  также  сочинения,  обращенные  к  восточной  поэзии,  к 
примеру,  японской,    с  стихотворной  формой  хокку  или  танка,  где  на  первый 
акцентируется  простота  и  в  тоже  время  тонкая  изысканность  в  сочетании  с  глубиной 
философичности,  умением  высказаться  лаконично.  Каждое  произведение  композитора  - 
образец  нескончаемого  совершенствования  его  музыкального  языка.  Лаконизм, 
миниатюрная  хрупкость,  изящество,  рафинированность  и  в  тоже  время  деликатность 
подачи    также  характерные  черты  стиля  музыканта.  М.Сагатов  часто  выдерживает  одно 

24 
 
эмоциональное  состояние  в  течение  произведения,  экономно  используя  средства 
композиторской  техники.  Стремление  зафиксировать  изменчивость  окружающего  мира, 
его сиюминутные мгновения, медитативность созерцания изображаемого, любование кра-
сотой обусловило выбор художником его оригинальных средств выразительности.  
Таким  образом,  в  песенном  творчестве  М.Сагатова  нашли  преломление  традиции 
песенного творчества Н.Тлендиева: 
1. Тема воспевания малой и большой родины; 
2.    Оптимистичность,  светлый  характер  произведения  без  черт  конфликтности, 
драматизма;  
3.  Общий  восходящий  характер  устремленность  мелодической  линии,  опора  на 
квадратность строения, периодичность.; 
4. Четкость профиля мелодики, в плане метра и ритма, часто развитие по аккордовым 
звукам; 
5.  Опора  на  поэтический  размер  “жыр”  с  традиционными  слогоразделами  подобно 
народным песням;  
6.  Активное  привлечение  ионийского,  эолийского  ладов  и  других,  то  есть  ладов 
характерных для казахской традиционной песни; 
7.  Активное  использование  принципа  повторности  для  усиления  четкости 
мелодического  профиля,  синхронность  слога  особенно  в  припевах,  что    приближает 
его к стилю речитативной песни  - “терме”.  
  
ЛИТЕРАТУРА: 
1.
 
Кетегенова Н.С. Композиторы и музыковеды Казахстана. - Алма- Ата, 1973. 
2.
 
Бегимбетова Г.З. Вокальная лирика М.Сагатова // Композитор М.Сагатов. Сборник 
статей о жизни и творчестве. - Алматы, 2002. 
3.
 
Сагатов  М.  //  Қазақ  композиторларының  әндері.  Құрастырған  Ә.Нұрбаев.    – 
Алматы: Өнер, 1990.  
4.
 
Зак  В. О мелодике массовой песни. –М., 1979. 
 
 
Әбуғазы М. Қ., 
Т. Жүргенов атындағы ҚазҰӨА  
аға оқытушысы, күйші-зерттеуші 
Алматы қ., Казақстан 
 
НҰРҒИСА ТІЛЕНДИЕВТІҢ КҮЙШІЛІК МЕКТЕБІ 
 
Аннотация:  В  данной  статье  рассматривается  пути  сохранения  музыкального 
наследия Н.Тлендиева  
Annotation: This article discusses ways to preserve the musical heritage of N.Tlendiev. 
 
Нұрғиса  Тілендиев  өзінің  көпқырлы,  сан-салалы  таланты  арқылы  отандық 
музыкалық  мәдениетіміздің  тарихына  өлшеусіз  үлес  қосқан  тұлға  екендігі  баршаға  аян. 
Дей  тұрған  менде,  сегіз  қырлы,  бір  сырлы  дархан  дарын  иесінің    айрықша  қыры 
домбырашылық-күйшілік өнері екендігі даусыз. Әсіресе, домбыраны солақай тартуы оны 
өзге  өнерпаздардан  айрықша  даралай  түсті.  Нұрғиса  Тілендиевтей  халқымыздың 
маңдайына  біткен  біртуар  өнерпаздың  өзі  тақыр  жерден  өсіп-өнген  талант  емес  екендігі 
анық.  «Жер  жаннаты  Жетісу»  атанған  қазақтың  осынау  құтты  өлкесінде  ертеден  күй 
өнерінің  айрықша  дәстүрі  қалыптасқан.  Әсіресе,  Жетісу  күйшілік  дәстүрінің 
қалыптасуына  мұрындық  болған,  әйгілі  күйші-композитор  Байсерке  Құлышұлының  
күйлерінің  молынан  сақталған  жері  де  осы  Жетісу  өңірі,  Алатау  алабы  болып  саналады. 
Нұрғисаға  домбырашылық  өнер  өз  әкесі  Тілендіден  мұра  болып  дарыған  екен.  Тіленді 

25 
 
Атабайұлы  1858  жылы  Алматы  облысының  Жамбыл  ауданында  дүниеге  келген.  Әкесі 
Атабай жыр алыбы Жамбылдың әкесі Жабаймен бірге туған, батыр тұлғалы, өнерпаз, елге 
сыйлы  адам  болған  екен.  Атабай  өз  заманының  озық  туған  перзенттері  ақиық  ақын 
Сүйінбаймен,  жыр  жампозы  Жамбылмен,  қобызшы-бақсы  Түктібаймен  қадірлес-сыйлас 
болып,    жақсы  қарым-қатынаста  өмір  сүріпті.  Атабайдан  бес  ұл-қыз  тараған.  Олар 
Күленді,  Тіленді,  Тілепалды,  Тілеген,  Ноғайбай.  Осылардың  ішінде  Тіленді  жасынан 
домбыраға  үйір  болып,  өнерімен  ел  аузына  іліге  бастайды.  Сонымен  қатар  аңшылықпен 
айналысып,  мергендігімен,  ұсталығымен  аты  шығыпты.  Ол  ұзын  бойлы,  балуан  денелі 
адам екен. Тіленді есейе келе тек домбыра тартумен ғана шектелмей, өз жанынан күйлер 
де  шығара  бастайды.  Қазақта  киелі  саналатын  құс  төресі  «Аққуға»  арналған  Тілендінің 
ғажап  туындысы  халқымыздың  күй  өнеріндегі  шоқтығы  биік  күйлердің  қатарында 
тұрады.  Оның  «Терісқақпай»  күйі  домбырашылық  дәстүрде  қалыптасқан  белгілі  үрдісте 
шығарылған.  Көтеріңкі  көңіл  күйге  құрылған,  құйқылжыған  саз-сарынымен,  нақышты 
ырғағымен  ерекшеленеді.  Күйшінің  «Арман»  атты  туындысы  құрылымы  күрделі,  әуен 
сазы  терең,  шертпе  күй  саласындағы  аса  көркем  шығармалардың  бірі.  Тілендінің 
музыкалық мұрасы мен күйшінің өмірбаяны туралы деректерді бізге жеткізуші бел баласы  
дәулескер күйші – Нұрғиса. Тілендінің «Арман» күйін әкеден үйренген бұл күйді өнерлі 
күйші Нұрғиса да тартып кеткен. Сонымен қатар Н.Тілендиев өз жанынан  «Ата толғауы», 
«Әлқисса»,  «Жекпе-жек»,  «Көш  керуені»,  «Аңсау»,  «Атадан  мұра»  тағы  басқа  көптеген 
күйлер  шығарды.  Нұрғиса  Тілендиевтың    әртүрлі  тақырыптарды  арқау  еткен,  мазмұнды 
күйлері  қазақ  халқының  сан  ғасырлық  тарихы  бар  күй  өнерінің  үздік  үлгілері,  асыл 
жауһарлары қатарында тұрады.  
Осы  орайда  Нұрғисадай  кемеңгер  күйшінің  қалыптасуына  негіз  болған 
домбырашылық  дәстүр  жөнінде  таратып  айта  кету  жөн  сияқты.  Жетісу  аймағының 
күйшілік  өнері  қазақтың  шертпе  күй  саласының  бір  тармағы  болып  саналады.  Тамырын 
тереңнен  тартатын  Жетісу  күйшілік  дәстүрінде,  бертін  келе,  үлкен  екі  мектептің 
қалыптасқандығын байқаймыз. Бұл күйшілік  мектептер  дәулескер күйші-композиторлар 
Қожеке  Назарұлы  және  Байсерке  Құлышұлы    есімдерімен  тығыз  байланысты.  Нұрғиса 
Тілендиев  осы  Байсерке  қалыптастырған  күйшілік  мектептің  заңды  жалғасы  әрі  осынау  
күйшілік  өнердің  өресін  кеңейтіп,  өрісін  ұзартуға  айрықша  үлес  қосқан  біртуар  талант 
иесі.  
Жетісу күй мектебінің негізін салушылардың бірі Байсерке Құлышұлы 1841 жылы 
қазіргі  Жамбыл  облысының  Шу  өзені  бойында  туған.  Байсеркенің  әкесі  Құлыш  он 
саусағынан  өнері  тамған  шебер,  әрі  өнерді  қадір  тұтқан  жан  болған.  Академик 
А.Жұбановтың  жазып  қалдырған  деректері  бойынша  жасынан  ерекше  талантымен, 
күйшілігімен  елге  танылған  Байсерке  16-17  жастар  шамасында  Жетісу  өлкесі  мен  көрші 
қырғыз  елінің  күйлерін  емін-еркін    игерген  екен.  Байсерке  домбырадан  басқа  гармон, 
мондолина,  балалайка  сияқты  музыкалық  аспаптарды  да  жақсы  меңгерген  деседі. 
Байсерке  күйшінің  алғашқы  тәлім  алған  ұстаздары  Есім,  үржарлық  Сарша  деген  елге 
танымал  домбырашы-күйшілер  болған.  Байсерке  алқалы  бас  қосуларда  дәулескер 
күйшілермен  күй  тартысына  түсіп,  атақ-абыройы  алыс-жақынға  таныла  бастаған. 
Алғашқы  күйлерінің  бірі    «Ат  ойыны»  өзінің  ойнақы  ырғағымен  ел  ішіне  тез  тарап 
үлгереді.  Байсеркенің  күй  тартып  оған  астындағы    атын  билетуінің  өзінен  оның  ерекше 
талант  иесі  екендігін  байқауға  болады.  Ол  өзі  куә  болған,  өзін  толғандырған  өмір 
құбылыстарының баршасын күй тілінде баяндап отырған. Күйші шығармашылығына ден 
қойған зерттеуші-ғалым Ақселеу Сейдімбек: «Байсерке күйлері өзі өмір сүрген уақыттың 
шындығына негізделген», - деп талдау жасайды. Байсерке күйлерінің бір парасы өзі өмір 
сүрген  заманының  белгілі  оқиғаларынан  көрініс  береді.  1890  жылы  Жетісуда  үлкен  жұт 
болып, ел қатты күйзеледі. Далада көзге түсетін мал жоқ, жемтік жеп семіріп жүрген тек 
қарға ғана.  «Дүние деген осы, төрт қарғадан басқа дәнеңем қалмады»,   –  деп күрсінеді. 
Оған  күй  шығарып  «Төрт  қарға»  деп  ат  қояды.  Ресей  отаршылдығының  кеудемсоқ 
өктемдігіне  наразылығын  білдірген  “Ұран  күй”,  бауыр  еті  баласынан  айрылғанда  егіліп 

26 
 
шығарған  “Солқылдақ”,  Жетісу  өңіріне  мәлім  болған  Далабек  батырдың  басынан  өткен 
оқиғасына байланысты «Қалипа – Қалыш» сияқты туындалары өзі ғұмыр кешкен ортасы 
мен заманының шежіресі сияқты.  
Байсерке  күйлері  өзінің  өзгеше  әуен-сазымен,  нақышты  ырғағымен  ерекшеленеді. 
Ол өзі куә болған тарихи оқиғаларды, табиғат құбылыстарын, күнделікті тіршілікте орын 
алатын  жағдайларды  өз  шығармашылығына  арқау  етіп  отырған.  Байсерке  күйшінің  көп 
мұрасынан,  өкінішке  қарай,  кезінде  жинақталып,  жазылып  алынбағандықтан,  көз  жазып 
қалып  отырмыз.  Осы  бір  ұлан-ғайыр  күйшілік  мектептің  жұқанасындай  болып  оның 
«Қоңыр»,  «Бүлкілдек»,  «Жетпіс  бұтақ»,  «Жекпе-жек»,  «Келіншек»,  «Ат  ойыны», 
«Кездесу», «Көш тоқтатқан», «Қалипа-Қалыш», «Төрт қарға», «Толқытатын күй», «Ұран» 
сынды күйлері жеткен.  
Байсерке  күйшінің  шығармашылығына  қатысты  «Ғасырлар  пернесі»  еңбегінде 
алғаш  А.Жұбанов  сөз  қозғаған  болатын.  Байсерке  күйлерін  орындап  жеткізушілер 
қатарында  Бердібек  Мықтыбайұлы,  Қожабек  Жапбасов,  Сатқынбай  Өлмесұлының 
бойларындағы асыл өнерін жалғастырған Қатшыбай Таубаев, Темірбек Ахметов, Нұрғиса 
Тілендиев, Мәлгеждар Әубәкіров сияқты біртуар күйші-домбырашылардың есімдерін айта 
аламыз. 
Байсеркенің дарынды шәкірттерінің бірі  – Қатшыбай Таубаев 1880 жылы Алматы 
облысының  Іле  ауданында  дүниеге  келген.  Ол  жас  кезінен-ақ  алқалы  жиын-тойларда 
өзінің  өнерімен  аузына  елді  қаратқан  екен.  Астындағы  атын  күй  ырғағына  билетіп  елді 
таң-тамаша  қалдырғандығы  айтылады.  Оған  бұл  өнер  Байсерке  күйшіден  қалған  деседі. 
Қатшыбай  Байсеркенің  күйлері  мен  олардың  шығу  тарихы  жайлы  аңыз-әңгімелерін 
кейінгі  ұрпаққа  жеткізіп,    оның  ұлттың  музыкалық  мұраға  айналуына  өлшеусіз  үлес 
қосқан  адам.  Қатшыбай  «Шернияз»,  «Терісқақпай»  атты  күйлерін  немересі  Темірбек 
Ахметовке  өз  қолынан  үйретіп  қалдырғандығы  жөнінде  деректер  сақталған.  Сол  сияқты 
Қатшыбайдың татар әнінің негізінде шыққан «Баламишка» күйі өзінің тосын сарынымен, 
ойнақы  ырғағымен,  өзгеше  орындаушылық  тәсілімен  ерекшеленеді.  Қатшыбай  Таубаев 
асқан  домбырашылығымен  қатар  Жетісу  өңіріне  аты  мәлім  ақын  болған  екен.  Оның 
күйлерін орындап жеткізушілер қатарында Темірбек Ахметов, Нұрғиса Тілендиев сынды 
дарынды домбырашылардың есімдері құрметпен аталады.  
Күйші-домбырашы  Темірбек  Ахметов  1919  жылы  Алматы  облысының  Бақанас 
ауданындағы  Маралды  ауылында  туған.  Темірбекті  домбырашылық  өнерге  баулыған  – 
нағашы  ағасы  Қатшыбай.  1934  жылы  музыкалық  училище  бітірген  соң  Еңбекшіқазақ 
аудандық  театрында  қызмет  істейді.  1938  жылы  Құрманғазы  атындағы  Мемлекеттік  ұлт 
аспаптары  оркестріне  арнайы  шақырылып,  өмірінің  соңына  дейін  осы  өнер  ұжымында 
еңбек  етті.  Кейін  өнерін  дамытып,  репертуарын  Жетісу  күйінің  мол  қорымен  байытқан 
Темірбектің,  әсіресе,  Байсерке  күйлерін  бүгінге  жеткізудегі  еңбегі  айрықша.Темірбек 
Ахметовтың  өз  жанынан  шығарған  «Жетім  бала»  атты  туындысы  әуен-иіріміге  бай 
бірегей  шығарма.  «Темірбектің  төкпесі»  атты  ғажайып  туындыны  кезінде  Нұрғиса 
Тілендиев  өзі  құрған  фольклорлы-этнографиялық  «Отырар  сазы»  оркестріне  жеке 
домбыраға  оркестр  сүйемелдеуімен  жазған  болатын.  Осы  күні  оркестр  репертуарынан 
берік орын алған айтулы шығармалардың бірі болып келеді. 
 Нұрғисаның    дарын  тегеуріні  қазақтың  сан  ғасырлар  бойы  сақталып  келе  жатқан  
ғажап дәстүрі, күй өнерін әуендік интонациялық жағынан байытып, күйдің түр-тұлғасын 
жаңа  биіктерге  көтеріп,  соны  өрістерге  алып  шықты.  Оның  күйлері  әуендік,  бітім-
құрылысы мен тақырыбы тұрғысынан да өзіндік төл сипатымен дараланады.  Н.Тілендиев 
– артына өлмес мол мұра қалдырып, халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан рухани асыл 
қазыналарын  дамытуға  өлшеусіз  үлес  қосқан  өнерпаз.  1997  жылы  Нұрғиса  Тілендиев 
Республикалық Ж.Елебеков атындағы эстрада-цирк колледжінде өзінің күйшілік мектебін 
ашып,  оны  Қазақстанның  еңбек  сіңірген  артисі,  белгілі  күйші  Қошқарбек  Тасбергеновке 
аманаттап қалдырған болатын. Нұрғисаның күйшілік-орындаушылық өнерін айна қатесіз 
алып  қалған  Қ.Тасбергенов  оны  өзінен  кейінгі  домбырашыларға  жұғысты  етті.  Ол 

27 
 
Нұрағаның  туғанына  80  жыл  толуына  орай  «Жақсыдан  шапағат»  атты  жинағын 
құрастырып  шығарды.  Әсіресе,  Тілендінің  «Арман»  күйін  жеке  домбырада,  Нұрағаның 
«Көңілді  бикеш»  күйін  оркестр  сүйемелдеуімен  шебер  орындаушылардың  бірі  болды. 
Қошқарбек  Тасбергенов  өзінің  «Желдірме»  атты  күйін  ұстазы  Нұрғиса  Тілендиевке 
арнаған болатын. Бүгінде Нұрғиса Тілендиевтің күйшілік мектебі жан-жақты таралып, кең 
өріс  алып  келе  жатқандығы  көңіл  қуантады.  Қорыта  айтқанда,  Нұрғиса  Тілендиевтің 
күйлері халқымен бірге мәңгі жасай бермек. 
 

жүктеу/скачать 2,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: