Министерство культуры и спорта республики казахстан казахская национальная академия искусств им. Т. Жургенова международный общественный фонд им. Н. Тлендиева

43 
 
себебі  деп  емес,  оларды  басқа  бір  айрықша  құдіретті  күштердің  туындысы  деп  біледі. 
Әрине, адам ойы ол күштерді ұзақ уақыт бойы дұрыс түсіндіре алған жоқ, көп нәрселерді 
әлі  де  түсіндіре  алмайды.  Мән  –  қандай  да  болмасын  дербес  материалдық  процестің 
негізгі жағы. Белгілі бір дербес, бір тектес құбылыстардың не нәрсе екендігін тек олардың 
ішкі мәнін анықтау арқылы біле аламыз.   
«Қазақ халқы - қалыптасқан пікірлерге сүйенер болсақ, - дана халық, шешен халық, 
дүниенің,  болмыстың,  өмірдің  қыры-сырын  терең  түсінген  философ  халық»  [2,  12  б.]. 
Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетіндегі - даналық сөз өнері, саз-күй, бейнелеу өнері, қол 
өнері,  сәулет,  мүсін  өнері  мен  салт-дәстүрлер    рухани  жүйедегі  ішкі  мәнді  қамтитын 
салаларды құрайды. Түркологияны зерттеуші Ә.Қоңыратбаев шешендік сөздерді «заңдық, 
нақылдық, философиялық, сатиралық тапқыр сөздерге» жатқызған [3, 46 б.].  
Сөз шебері өзінің ойын жеткізу барысында, аса дәлдікпен ақ пен қараны ажырата, 
ақиқатты  мегзей  отырып,  еш  бұрмалаусыз  әділеттілікті  анықтауға  ұмтылған.  Ол 
шындыққа  сай  өлшемдерде  сөзбен  үйлесімді  композиция  құрады.  Оның  асылдығы 
мәнінде,  адамның  іс-әрекеті  мен  болмысының  ар  жағындағы  құнды  өзекпен 
байланыстылығында.  Сондықтан,  інжу-маржан  мәнді  сөздер  –  сөз  жүйесін  құрады.  Сөз 
жүйесіндегі  ішкі  мән  дегеніміз  –  адам  ойымен,  ақылымен,  ішкі  түйсігімен  зерделенген, 
сұрыпталған,  отыз  тістей  реттілікпен  сипатталған,  әлемдік  үйлесімге  сай  келетін 
мазмұнды білдіреді. Осыдан келіп, «жүйелі сөз жүйесін табады, жүйесіз сөз иесін табады» 
деген халықтың нақыл сөзі шығады.   
Шешендік сөздің дүрі - мақал болса, одан алатын ғибрат ескірмейді. «Аталы сөзге 
арсыз  тоқтамайды»  деген  нақыл  содан  қалған»  [3,  47  б.].  Жоғарыда  келтірілгеніндей, 
шешендік  сөздердегі  көрініс  тапқан  ішкі  мәнділіктің  адам  мәніндегі  орнының  ерекше 
және жоғары екенін байқаймыз. 
Сонымен, адамның мәні оның ішкі дүниесі мен руханилықтың, тазалықтың рәмізді 
көрінісі ретінде сипат алады.  
Адамның жалған өмірі мен шын бақилық өмірі  - Әлем мен Адам қатынастарында 
оның  болмыстық  тегімен  ұштаса,  ұшан  теңіз  күй  мен  сазды  әуенінде  астасып  жатыр. 
Күйдің  мақсаты  да  «Адам  мәніңе  үңіл!»  дегендей  бірде  зарлай,  бірде  үйірілте  боздатып, 
бебеулетіп  оның  сыртқы  пішін-келбетінен  ары,  тек  ішкі  әлемі  арқылы  еміреніп, 
толғанады.  Қазақ  бүкіл  өзінің  болмыстық  тегін  осы  сазы  мен  күйінде  бейнелеген.  Күй  - 
оның  Табиғат  пен  Әлемдегі  көңіл-күйін,  назын  мәңгілік  тарапынан  тұрақтылық  деп 
қабылдап, үйлесімділікпен өмір сүруіне, қоршаған әлемді сезіне пайымдап аңдауына, баз 
кешуіне  мүмкіндік  бере  шақырады.  Саз  бен  күйдің  назары  табиғат  пен  өзін  қоршаған 
ортадағы  адамның  құбылыстарды  сыртқы  бітімінде  түсінуге  емес,  олардың  мәнін  іштей 
ұғынуға  үйретеді.  Күйді  алғаш  ойлап  шығарған  Қорқыт  философиясы  да  адамзатты 
осыған  еліктіреді.  Қорқыт  философиясында  адамды  өлімнен  арашалау  идеясы 
уағыздалады. Қорқыт әлемнің қай түпкіріне барса да оның көрін қазып жатады, бірақ ол – 
өлімді  мойындамайтын  адам.  Қорқыт  үшін  барлық  Көк  Тәңірінің  астындағы  тіршілік 
иелері (ұшқан құс, жүгірген аң, адам) өмірге үлесті және өз өмірі үшін күреседі. Ол – өзі 
ойлап  тапқан  қобызбен  күй  шығарып,  адамды  ажалдан  арашалаушы.  Қорқыт  мәңгілікті 
іздеп жүрген бір сәтінде түс көреді. Ажал оған: «Сенің қобызыңның сарыны тоқтағанша 
өмір  сүресің»,-дейді.  Ұйқысынан  шошып  оянған  әулие  қобызымен  халқының  басынан 
өткен қиын тағдыры мен болашағын ұзақ жырлай, өте ұзақ өмір сүрді. Дана бабамыздың 
өз сөзімен айтсақ: «Мен өлімді өлеңіммен жеңемін»,  - дегеніндей, Қорқыт ілімінің бүкіл 
мәні  осында  жатыр.    Қорқыт  күйі  мен  өлеңі  өзінің  құдіретімен  ажалды  маңайлатпайды, 
өмір-тірліктің  алғашқылығынан  бастап,  адамзатқа  мәңгілік  өмір  сыйлағысы  келеді  және 
сол  үшін  өмір  бойы  күресуші.  Бұл  кезеңдер  адам  ғарыштың  бір  бөлігі  дейтін 
«космоцентристік» бағыттағы ұстанымдарға келеді. 
Космоцентристік  бағыттағы    Әлемнің  жаратылысы  туралы  ұғымда  Адам  Әлемнің 
кішірейтілген моделі іспеттес, яғни микро-макрокосм сапасында. «Адам тәнінің бөліктері 
әлемді құрушы элементтермен бе  йнелі  ұқсастықта  қарастырылады.    Адам  тәні  – 

44 
 
топырақтан, қаны –судан, тынысы –ауадан, жылуы – оттан. Адам тәнінің әр бөлігі әлемнің 
бөліктеріне: басы – аспанға, кеудесі - ауаға, қарны – теңізге, аяғы – жерге, сүйегі тастарға, 
сіңірлері – бұтақтарға, шашы –шөптерге, ал сезімі – жануарларға сәйкес келеді [4, 99 б.]. 
Ғылымның бұрынғы саз-күйлерді  зерттеулерінде мән тағылымында  орын алмаған 
қырларына зер салайық. Қазақтың фольклорист-ғалымы Ақселеу Сейдімбеков көп жылдар 
бұрын:  «Осы  уақытқа  дейін  қазақ  музыкасының,  дәлірек  айтсақ,  қазақтың  музыкалы 
фольклорының  бір  ғана  қырына  баса  назар  аударылып,  яғни  ән-күйлеріміздің  әуендік, 
сарындық,  ерекшеліктеріне,  жанрлық  сипаты,  ішкі-құрылыс  бітімі,  орындалу 
ерекшеліктері тілге тиек болып, алайда,  екінші мәнді қыры назардан тыс қалғандай» [5, 7 
б.]  деп  атап  көрсеткен  еді.  Мұндай  келеңсіздіктің  мәдени  мұраларда  философиялық 
астары  ашылып,  адам  мәні  мәселесі  ретінде  зерттелмегендігінен  деп  ойлаймыз.  «Қазақ 
күйлерінің тарихи пайда болу, даму жолдары, күйдің өмір шындығын бейнелеудегі өзіндік 
ерекшеліктері,  қазақ  күйлерінің  сөз  өнерімен  шендесіп  жататын  синкретті  сипаты  және 
әрбір  күйдің  қосарлана  айтылатын  тарихи  шежірелі  әңгімелері  сияқты  қасиеттері  –  күй 
өнерінің көркемдік эстетикалық мәнін саралап түсінудің бірден-бір кілті»,- дейді Тарақты 
Ақселеу [6 ,3 б.]. 
Күй  мен  тілдің  байланысының  синкретті  сипатын  зерттеуші  осы  ғалым:  « 
…дыбыстардың бірігуі арқылы сөздің туатыны, әрбір сөздің ойға, санаға, зердеге ұласып 
жататынын мойындасақ, адамды адам еткен дыбыс деп тұжырымдауға негіз мол. Мұның 
өзі  музыканың  да  этникалық  тілінің  болатынын,  оның  түп  тамыры  дыбыстан,  сөзден, 
сөйлеу тілінен басталатынын аңғартады»- деген [6, 31 б.]. Ол соңғы жылдардың ғылыми 
тәжірибесіндегі  «Адам  болмысындағы  үстем  қасиеттер  /доминанта/  генетикалық 
факторлардың нәтижесі емес екенін, адам бойындағы үстем қасиеттер туа бітпейді, тұқым 
қуаламайды,  ең  алдымен  естуден  болатын  лингвистік  факторлардың  нәтижесі»,–  деген 
профессор Цунода пікіріне жартылай қосылады. Біздің ойымызша халқымыздың дәстүрлі 
өнері  тарихында  шеберліктің  тұқым  қуалай  берілуі  жоқ  емес,  қайта  мақтан  тұтылып 
келген  нәрсе.  Бірақ  «адам  атаулының  мінездік  болмысы,  ең  алдымен,  ана  тілі  арқылы 
қалыптаспақ. Ана тілі әрбір дүниеге келген пенденің құлағына шалынар дыбыс атаулыны 
реттеп отырады /диффереренциатор/, мұндағы эмоциялық тетіктің өзінше дамуына ықпал 
етеді. Бұл тұжырымда әрбір этникалық қауымның төлтума мәдениеті мен психологиялық 
негізін дыбыс қалыптастырады деген қағиданы абсолюттендіруге болмайтынын, дегенмен 
қаперге  ілуден  зиян  жоқтығын,  себебі,  музыканың  адам  болмысына  тигізер  тәңірілік 
әсерінің барын айтады» [6, 31 б.].  
«Қазақтың  аса  бай  ән-күйі  шындықты  көркем  бейнелеуде  адамгершілік  нәзік 
сипатымен,  саф  тазалығымен,  өмірге  құштар  көтеріңкі  лебімен  және  тіршілікпен 
қойындасып  жататын  шынайылығымен  –  халық  жаратылысын  ерекше  асқақ 
адамгершілікпен  толғаған,  терең  философиялық  синтезге  толы  әсерге  бөлейді»  -  деп 
жазды көрнекті совет музыка зерттеушісі Б.В. Асафьев [7, 9 б.]. 
Қазақ  «күй»  сөзін  -  адам  күйінің,  түрлі  сезімдерінің  мән-мағынасы  деп  түсінеді. 
Адам болмысының осы күй арқылы суреттелетінін, танылатынын да біледі. Оның бір ғана 
«күй»  сөзі  адамның  барлық  ұмтылысы  (интенциясы)  мен  бабы,  өмірінің  негізгі  сәттерін 
диалектиканың заңдарына сай қамтитынын мына түбірлес сөздерден аңғарамыз. Мысалы: 
«күйші»,  «күйік»,  «күйлі»,  «күйіну»,  «күйттеу» және т.с.с. сөздерде адамның музыкалық 
аспапта  ойнаушы  күйші,  физикалық  жағдайдағы  күюін  сезімдік  күйімен  образды 
«күйікке»  теңейді.  Адамның  мәнді  кезеңі  «күйінуде»,  адам  өміріндегі  психологиялық 
аффектілер сәті  – ашыну, ренжу, қайғыру болса,  «күйттеу»  – адам  өміріндегі  белгілі  бір 
әрекеттерді  қамдауы,  дайындалуы,  мақсаттарына  ден  қоюы  ролінде.  Осы  аталған 
ұғымдардың,  әрекеттердің  бәрінде  күйдің  тікелей  адам  мәнімен  байланысы  бар.  Жалпы 
күйлердің шығу тарихы тікелей аңыздармен  астасып жатады. Сондықтан халық күйлері, 
халық  композиторлары,  жеке  авторлар  күйлері  шығармаларының  бәрінде  күй  аңыздары 
адаммен  қатысты  қатар  жүреді,  аңыздардағы  ерекшеліктер  адам  мәні  арқылы  ашылады. 
Күй шежірені зерттеуші А.Сейдімбеков, А.Жұбанов, А.Райымбергенов және т.б. ғалымдар 

45 
 
еңбектерінде  күйдің  аңыздық,  тарихи  шығу  негіздері  терең  зерттелген.  Біз 
тақырыбымызға сай дәстүрлі рухани жүйедегі саз – күйдің мәнін тануда тек адам мәніне 
ғана  қатысты  тұстарына  тоқталамыз.  Халық  композиторлары  күйлеріндегі  басты 
ерекшелік  –  күйдің  өзі  де,  аңызы  да  сол  шығарушының  өмірімен  тікелей  байланыста 
дүниеге  келіп  отырады.  «Күйші-композитордың  ел-халық  өміріндегі  жағдайға  қарым-
қатынасы,  басынан  өткен  оқиғалары  төңірегіндегі  құбылыстырға  қатысты  сезім-әсері 
әдемі  әңгіме  түрінде  ұрпақтан-ұрпаққа  жеткен.  Мәселен,  Құрманғазының  басынан  өткен 
қиын  күндердің  айғағындай  «Кісен  ашқан»,  «Түрмеден  қашқан»  күйлері,  Тәттімбеттің 
туған  жерге  деген  аяулы  сезімінің  куәсіндей  «Саржайлау»  күйі  тікелей  сол  күйшілердің 
өмір тынысымен сабақтасып жатыр» [6, 28 б.]. 
Мұндай аңыз-әңгімелер, сөз жоқ, күйші-композитор Нұрғиса ағамыздың да сезім-
сырын, өмір-тіршілігін, тіптен мінез-бітіміне дейін терең тануға себепші болып отырған. 
Қазақтың  халық  күйі  «Ақсақ  құлан»  күйінің  шығу  тарихында  өмір  шындығы,  болған 
оқиға  күйдің  саздық, поэтикалық  формасы  арқылы  бейнеленеді.  «Хан  баласының  өлімін 
естірткен  адамның  көмейіне  қорғасынды  балқытып  құйдырамын»  деген  жарлығына 
байланысты,  адамды  ажалдан  арашалаушы  ретінде  хан  нөкерлері  күйшіге  жүгініп, 
қайғылы  хабарды  күймен  жеткізеді.  Хан  баласының  өлімін  күй  арқылы  домбырадан 
естігендіктен,  оның  шанағына  қорғасын  балқытып  құяды.  Мұнда  күй  сарынының 
мазмұны сыртқы форма емес, ішкі мәнде ашылып отыр. Күйді осындай деңгейге көтеріп 
отырған оның мазмұнының ар жағындағы ішкі мәні. Сөз жүйесіндегі, саз-күйдегі мазмұн 
мен мәннің ашылу сипаты оның ішкі формасы арқылы іске асырылады. Мұндағы негізгі 
мәселе  -  болған  оқиғалар,  кісі  өлімін  естірту  ғана  емес,  аңыздағы  домбыра  аспабының 
көмейінің  тесілу  сәті  адам  мәніне  қатысты.  Рухани  жүйеде  сөзге  тоқтау,  саз-күйдің 
қызметі  адамды  ерекше  жоғары  құндылық    ретінде  бағалап,  өлімнен  аман  алып  қалуы 
сияқты  мәселелер  мәнмен  ұштасқан.  Бұл  күйдің  мәнінде  адамды  ерекше  жоғары 
құндылық  ретінде  қарастыру,  өз  ашуын  тоқтата  білу,  өзінің  қайғысына  сабырлық  ету, 
кешірімділік,  адамгершіліктік  қасиеттерімен,  сапаларымен  адамды  адам  деп  әділеттілік 
нормаларына  сай  бағалау,  мойындау  бар.  Қазақ  датқа,  сөзге  тоқтамды,  дәстүрмен 
қалыптасқан рухани құндылықтарды, заңдарды бұзбайтын халық. Бұл да ұлы композитор 
тұлғасының бір қыры, бір мінезінен орын алған.  
Кезінде  Әл-Фараби  «Музыканың  үлкен  кітабы»  атты  еңбегінде  құрылым  мен 
мазмұнды  ғылыми  дидактикалық  мәселелер  қатарында  музыка  теориясының 
мысалдарында  көтерген.  Ежелгі  Грецияда  Пифагор  (б.э.д.УІ  ғ.)  мектебінде  музыка 
теориясы  -  ғылымның  бір  маңызды  саласы  ретінде  пайда  болған.  Онда  музыка  өнері 
қоғамдық  өмірдің  аса  ерекше  қызметімен,  ең  бастысы  тәрбиемен  байланысты  болды. 
Гимнастика  тәнді  қалыптастырушы  құрал  болса,  музыка  адамның  жанын 
қалыптастырушы  болып  есептелді.  Музыка  мәдениетінің  эстетикалық  жағы  –  моральды 
этикалық  пайдалылығы  тұрғысынан  байланыстырылды.  Пифагор  және  пифагоршылар 
музыканы  математиканың  төрт  саласының  біріне:  сандар  жайындағы  ілім  (арифметика), 
өлшем  туралы  ілім  (геометрия),  музыка  теориясы  (гармония),  астрономия  (астрология) 
ілімдері  қатарына  жатқызды.  Платонның  пікірінше,  музыка  тәрбиелеу  мен  оқытуға 
қажетті  пән. Ол рахат әкелу  мақсатындағы  емес, қайырымдылық  пен әдемілікке еліктеу, 
ең үздік музыка адамды сусындатушы деді. Күйші Нұрғиса ағамыз шығармашылығының 
да биік тұғыры - осы қасиеттерге ие.  
Әл-Фараби  өзінің  «Ғылымдар  классификациясы»  атты  еңбегінде  музыканың 
ғылыми  мазмұнын  пән  ретінде  анықтай  келе,  оны  зерттеудің  жүйелілігін  белгілі 
методологиялық  және  методикалық  принцип  арқылы  қарастырады.  Ол  былай  дейді: 
«Музыка жайлы ғылымға келетін болсақ,  жалпы күйлердің (мелодия) түрлерін зерттеуге, 
олардың неден және не үшін құрылғандығына, оның әрекеті неғұрлым өтімді, әрі  әсерлі 
болу  үшін  қандай  болуы  керектігі  қарастырылған.  Бұл  атау  екі  түрлі  ғылым  арқылы 
түсіндіріледі:  бірінші  музыка  жайлы  практикалық  ғылым,  екінші,  музыка  жайлы 
теориялық ғылым» [8, 29 б]. Ал бұл  сипаттамалар мен білім де оның бойынан табылған 

46 
 
биік  қазақ  күйшісі  Нұрғиса  Тілендиев  тұлғасы  оған  мысал  екенін  көрсетеді.  Оның  күй 
мұрасын  зерттей  терең  түсінуге,  оның  орындаушылық,  композиторлық,  адами  мәндік 
қырын  философия  тұрғысынан  рефлексиялауға  тартымды  әрі  терең  қос  тұғыр  деуге 
болады.    
Әл-Фараби  ең  алдымен  музыканың  адамға  әсер  ету  күшіне,  моральды 
психологиялық күйіне үлкен мән береді. Сонымен қатар, Әл-Фараби музыка ғылымының 
практикалық және теориялық жақтарын ажыратқан. Музыканың практикалық ғылымына 
қандай  да  бір  табиғи  және  жасанды  жолмен  жасалған  аспапта  ойналатын  күйдің  сезім 
арқылы қабылдануы тән.  «Практик-музыкант  - аспаптың көмегімен тондар мен күйлерді 
(мелодия)  және  барлық  оған  жататындарды  шығарды,  яғни  аспап    -  осы  аталғандардың 
жасалуына  қызмет  етеді»  [8, 29 б].  Бұған  бір  мысал:  Нұрғиса  ағамыз  шығарған  «Аққу» 
күйі  «Қыз  Жібек»  фильмін  түсірген  уақытта  көлдегі  тірі  аққуларды  ағаштан  жасалған 
жасанды  аспап  үні  домбырамен  осы  күйді  орындағанда,  күйшінің  виртуоздылығынан 
табиғат  атаулыны  күйге  бөлеп,  кадраға  түспей  жүрген  аққулардың  өзін  бері  қарай 
үйірілткен. Бұл өмірде шын болып, аңызға айналған оқиға.    
 
ӘДЕБИЕТТЕР: 
1. Радлов В.В. Алтын сандық. Алматы, 1993. – 115 б. 
2. Ерғалиев Е., Рысқалиев Т. Қазақ философиясы дегеніміз не? //Адам әлемі №1, 1999 ж. – 
114 б. 
3. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. Алматы: Ғылым, 1987. –368 б. 
4.  Гуревич  А.Я.  Категории  средневековой  культуры.  –  2-е  изд.исп.  доп.  –М.:  Искусство, 
1984 – 70 с. 
5. Зиммель Г. Сущность философии. –М., 1996. – 467 с. 
6. Сейдімбек А. Күй шежіре.  –Алматы: КРАМДС-Яссауи, 1992. – 488 б. 
7. Асафьев Б.В. О казахской народной музыке. В кн.: Музыкальная культура Казахстана. –
Алма-Ата, 1955. 
8. Әль-Фараби. Математикалық трактаттар. –Алма-Ата, 1972. –150 б.  
 
 
 
Мусаханова М.З., 
к.и.н., доцент, музеевед, член ИКОМ,  
профессор КазНАИ им.Т.Жургенова  
г.Алматы, Казахстан 
 
ИЗ ИСТОРИИ СОЗДАНИЯ МЕМОРИАЛЬНОГО МУЗЕЯ НУРГИСЫ ТЛЕНДИЕВА 
 
Аңдатпа:  Мақалада  қазақ  композиторы,  дирижер,  домбырашы,  педагог,  ҚСРО 
халық  әртісі,  Халық  ҚаҺарманы  Нұрғиса  Тілендиевтің  мемориалдық  мұражайының 
құрылу  тарихы  көрсетілген.  Композитордың  шыгармашылығы  мұражай  жәдігерлері 
арқылы анықталған, болашақ ұрпақтарға зор әсерін тигізетіні мәлім. 
Annotation:  The  article  highlights  the  history  of  creation  of  Nurgisa  Tlendiyev’s 
memorial museum. He was a Kazakh composer, conductor, dombyra player, teacher, Folk Artist 
of the USSR and Folk Hero of Kazakhstan. The composer’s work, presented by means of museum 
pieces, has a big influence on bringing the rising generation up. 
 
 
Мемориальный  музей  Нургисы  Тлендиева  был  cоздан  решением  акима  города 
Алматы  Ахметжана  Есимова  осенью  2013  года.    Музей  располагается  в  доме, 
построенном в 1979 году по рекомендации Д.А.Кунаева  для выдающихся деятелей науки 
и культуры Казахстана, предполагая в будущем открыть мемориальный музей известных 
личностей.  В  этом  доме  проживали  Г.Мусрепов,  Б.Тулегенова,  Д.В.Сокольский, 

47 
 
Ю.Г.Ратушный, О.Сулейменов и т.д. Дом расположен по улице Кунаева, 96 (угол  улицы 
Богенбай  батыра).  Здесь,  вместе  с  семьей,  Нургиса  Тлендиев  прожил  последние  19  лет 
своей наполненной творчеством жизни. 
 
Работа над созданием музея была начата под 
руководством управления культуры города Алматы. 
До построения экспозиции была создана экспертная 
комиссия  в  составе  представителей  музеев  города 
Алматы  для  приема  материалов  Н.Тлендиева  у  его 
семьи.  Всего  было  принято  1126  предметов,  среди 
них  личные  вещи  композитора,  музыкальные 
инструменты,  музыкальные  произведения,  награды, 
подарки,  фотографии,  документы,  афиши  и  др.  [1]. 
На  данный  момент  в  фонде  музея  насчитывается 
более 2 000 экспонатов, о чем свидетельствует соответствующая музейная документация, 
оформленная научными сотрудниками.  
 
Торжественное  открытие  музея  состоялось 
накануне Международного дня музеев – 16 мая 2014 
года. 
 
Экспозиция  музея  занимает  площадь  в  169 
кв.м. (прихожая, гостиная, кабинет, кухня, спальня). 
 
В  прихожей  представлены  личные  вещи 
(чапан,  трость),  настенные  часы,  подаренные 
Союзом  кинематографистов  Казахстана,  потрет 
композитора  (художник  М.Аманжолов)  -  подарок 
И.Тасмагамбетова. 
 
В гостиной обстановка напоминает о том времени, когда жил  творил композитор: 
пианино  от  мамы  Салихы  [2],  румынская  мебель, 
сервиз  «Мадонна»  и  ковер,  подаренные  любимой 
супруге  Дариге,  сувениры  и  подарки  от  друзей, 
гостей  и  поклонников  его  таланта,  фотохроника 
деятельности оркестра  «Отрар сазы», музыкальные 
инструменты. 
Завершает 
экспозицию 
платье 
супруги  композитора  -  Даригы  Тлендиевой    - 
ведущей  концерта  фольклорно-этнографического 
оркестра  народных  музыкальных  инструментов 
«Отрар сазы». 
 
В следующем разделе экспозиции представлены: первая мебель семьи композитора 
–  круглый  стол,  сундук;  увлечения  –  шахматы,  тогызкумалак,  домбра;  подарки: 
музыкальные  инструменты,  чехол  для  чайника  (от 
делегации из Узбекистана), коврики с изображением 
Абая, Жамбыла, глобуса (от делегации из Германии) 
и т.д. 
 
В  кабинете  расположился  концертный  рояль, 
знаменитая  домбра    «Дарига»,  большое  количество 
нотных  записей  композитора,  фрак,  специально 
сшитый  в  1958  году  для    дней  декады  Казахстана  в 
Москве.  
 
Народная  казахская  музыка  окружала  будущего  композитора  с  раннего  детства. 
Первые  уроки  игры  на  домбре  Нургиса  получил  от  своего  отца,  известного  кюйши 
Тленди. Его мать Салиха была исполнительницей народных казахских песен, научила его 
играть на сырнае.  

48 
 
Большое  влияние  на  мальчика  оказал  его  дядя,  известный  акын-жырау,  певец-
композитор Кенен Азербаев (1884-1976).  
 
Важную  роль  в  жизни  молодого  Тлендиева  сыграл  выдающийся  музыковед  и 
композитор Ахмет Жубанов. Их первая встреча произошла случайно. Жубанов в то время 
как  раз  искал  музыкантов  для  недавно  созданного  им  ансамбля  домбристов,  который 
позже  будет  преобразован  в  Оркестр  академических  народных  инструментов  имени 
Курмангазы.  Композитор  проходил  мимо  дома  Тлендиева  и  услышал  звуки  домбры.  Он 
увидел  на  стоге  сена  маленького  мальчика,  не  по  годам  хорошо  владевшего 
инструментом.  Ошеломленный  композитор  зашел  в  дом  Тлендиевых  и  сказал  матери 
Нургисы, что хочет послушать, как играет ее сын. В течение нескольких часов Жубанов 
наслаждался игрой молодого домбриста, а затем пригласил его в музыкальное училище, в 
котором сам преподавал. 
 
Случайная  встреча  маленького  Нургисы  с  Ахметом  Жубановым  оказалась 
судьбоносной.  А.  Жубанов  сумел  разглядеть  в  юном  домбристе  недюжинный  талант  и 
стал  его  музыкальным  наставником.  Начинающему  музыканту  Нургисе  подарил  свою 
домбру,  как  самому  лучшему  ученику.  С  12  лет  Нургиса  Тлендиев  играет  в  оркестре 
казахских  народных  инструментов  имени  Курмангазы,  руководителем  которого  был 
Ахмет Жубанов. Кроме того, в  двенадцать лет Нургису назначили концертмейстером, а в 
четырнадцать – дирижёром. 
 
В  годы Великой  Отчественной  войны Н.Тлендиев  добровольцем  ушёл  на  фронт. 
Боевой путь Тлендиева проходил от Курска до Берлина, он 
был  трижды  ранен,  но  судьба  оберегала  жизнь 
талантливого музыканта. К концу войны он был награжден 
медалями  «За  отвагу»  и  «За  взятие  Берлина».  До  октября 
1945  года  музыкант  продолжал  службу  в  рядах  Красной 
армии.  В  это  время  на  имя  начальника  военного  округа 
пришло  письмо  из  Казахстана  с  просьбой  демобилизовать 
Тлендиева как ценного и перспективного музыканта. 
 
По  демобилизации  (1948-1950  гг.)  Тлендиев  учился 
на факультете народных инструментов Казахской государственной консерватории имени 
Курмангазы. В 1952 году закончил 
дирижёрский 
факультет 
Московской 
консерватории (класс  известного  советского  дирижера  и  музыкального  педагога, 
профессора Николая Аносова), стажировался в Большом театре в Москве. 
 
Вернувшись на родину (1953г.), стал главным дирижером Государственного театра 
оперы  и  балета  имени  Абая.  Это  было  время  расцвета  казахстанского  оперного  и 
балетного  искусства,  и  Тлендиев  внес  свой  вклад  в  его  становление.  В  этот  период  он 
пишет партитуры для балетов «Ортеке» и «Достық жолымен» (в соавторстве с известным 
советским  композитором  Львом  Степановым).  Еще  одним  выдающимся  произведением 
стала  опера  «Алтын  таулар»,  написанная  Тлендиевым  в  соавторстве  с  Куддусом 
Кужамьяровым в 1960 году. 
 
В 1953-1961 годах работает  главным  дирижёром  оркестра    Государственного 
театра  оперы  и  балета  имени  Абая,  в 1961-1964 годах  –  главный  дирижёр  и 
художественный  руководитель  Казахского  государственного  академического  оркестра 
народных  инструментов  имени  Курмангазы.  Затем  был  директором  Государственного 
театра  оперы  и  балета  имени  Абая.  С 1968 по 1981 год –  главный  редактор  музыкальной 
редакции киностудии Казахфильм. 
 
В 1981  по  предложению  Первого  секретаря ЦК КП  Казахской  ССР Д.А.  Кунаева, 
Нургиса  Тлендиев  организовал  фольклорно-этнографический  оркестр  народных 
музыкальных  инструментов  «Отрар  сазы»,    главным  дирижёром  и  художественным 
руководителем  которого  являлся  до  1998 года.  Под  его  руководством  Оркестр  стал 
лауреатом  Всемирного  фестиваля  молодёжи  и  студентов,  лауреатом премии  Ленинского 
комсомола (1985),  лауреатом  премии  Международного  фонда  имени  Жамбыла  (1996). 

49 
 
Кроме того, Нургиса Тлендиев занимался преподавательской деятельностью в Казахской 
государственной консерватории имени Курмангазы на должности профессора. 
Нургиса Тлендиев – автор более 500 музыкальных произведений в разных жанрах: 
песни, кюи, романсы, увертюры, поэмы, кантаты, опера, балет и др. Им написана музыка к 
40 пьесам и более чем 20 кинофильмам. 
 
Незадолго до смерти в 1998 году Нургиса Тлендиев был награжден орденом Халық 
Қаhарманы. Это стало достойным признанием его заслуг перед казахстанским искусством 
[3]. 
 
Умер композитор  15  октября 1998 года в  городе  Алматы.  Похоронен  рядом  с 
мавзолеем Жамбыла, в поселке «Музей Жамбыла» Алматинской области. 
 
«Нұрғисаның 
айналасына 
нұрын 
шашып, 
мерейінің 
биік 
болуы 
– 
еңбекқорлығының  арқасы.  Жетпіс  үш  жылдық  ғұмырында  ол  өмірдің  небір  тар  жол, 
тайғақ  кешуінен  өтті.  Сонда  да  мойымады.  Бойындағы  Алла  берген  талантты  халқына 
сыйлады.  Қаршадайынан  қойнына  жинаған  асыл  мұрасы  –  ән  мен  күйін  халқына  шашу 
ғып шашты. 
 
Нұрғисаны  іздесең,  оның  шығармаларына  үңіл,  Нұрғисаны  танығың  келсе,  оның 
күйлерін есті, Нұрғисаны сағынсаң, оның әндерін тыңда» [4, с.182]. 
 
Выражаем слова благодарности: 
- семье Нургисы Тлендиева за передачу материалов и квартиры под мемориальный музей, 
ставшим достоянием народа,  
-  сотрудникам  музея  бережно  хранящим  экспонаты  и  популяризирующим  творчество 
выдающегося композитора.  
 
Теперь  множество  почитателей  творчества  Нургисы  Тлендиева  смогут  больше 
узнать о нем и его жизни. А экспозиция музея, несомненно, окажет большое влияние на 
подрастающее поколение. 
 

жүктеу/скачать 2,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: