Министерство образования и науки республики казахстан

 

382 

теориялық  білім  алғанда,  игерген    білімін    тілдік    қатынас  үшін  пайдалана  білуге  

дағдылануы  тиіс.  Осы  ретте  студентке  теориялық  мәліметтермен  қатар  тілдік  қатысымның 

ауызша да, жазбаша да түріне үйретуге көңіл бөлінуі қажет.  

Тілдің  қатысымдық  қызметін  ұғындыратын  жұмыс  түрлері  дұрыс  ұйымдастырылса, 

студенттің  жүйелі  де  тілдік  нормаларға  сәйкес  сөйлеуіне  жағдай  жасалады.  Ал  тілдік 

қатысымға  дағдыландыратын  жұмыстар  студенттерді  қызықтыратындай,  теориялық  білімге 

де, тіл дамыту мақсатына да сәйкес келетіндей болуы тиіс. Тілдік жаттығулар, тапсырмалар 

қатысымдық  бағытта  ұйымдастырылуы  қажет.  Студенттер  тілдік  бірліктерді  сөйлесімде, 

тілдік  қатынаста  дұрыс  қолдана  білгенде  ғана  ол  қатысымдық    біліктілік  жүзеге  асады.  Ал 

әрбір студенттің тілдік қатынаста белсенділік танытуы оқытушының қатысымдық жағдайды 

дұрыс ұйымдастыруына байланысты.  

Сонымен,  қатысымдық  ұстанымда  мынадай  мәселелер  қамтылуы  тиіс:  тілдік  қатынас 

туғызатын  жағдайды  таңдай  білу;  теориялық  білім  мен  тіл  дамытуды  қатар  жүргізу;  тілдік 

қатысымға  студенттердің  белсенді  қатысуларын  қамтамасыз  ету;  жаттығу,  тапсырмаларды 

қатысымдық мақсатқа сай дұрыс таңдай білу.  Қатысымдық әдіс арқылы сөйлесімге, сөйлем 

құрап сөйлеуге үйрету күнделікті сабақ кезінде әңгімелесу, сұраққа жауап беру, тірек сөздер 

беріп,  сөйлем  құрату  (суретпен,  суретсіз),  тақырып  бойынша  сөйлету,  аннотация,  рецензия 

жазу, пікір-таласқа, айтысқа қатысу секілді т.б. жұмыстармен жүзеге асады. 

Проф.  М.  Балақаев    тілдік  нормаға  «тілдегі  бірізділік,  тіл  материалдарын  нормалау 

деген  сөз,  белгілі  бір  тәртіп,  заңдылыққа  бағындыру»  [2:137],  -деген  анықтама  бере  келіп, 

тілдік  бірліктердің  ерекшеліктерін  әр  адамның  терең  түсіне  білуі  әдеби  тіл  нормасының 

бұзылмауына  ықпал  ететіндігін  де  ескерткен.  Олай  болса,  жоғары  оқу  орнында  оқыған 

студент  тілдік  нормаларды  жетік  меңгергенде  ғана  сауатты  да  әдеби  тілде  дұрыс  сөйлей 

алатын  болады.  Сондықтан  студент    теориялық  материалдарды  меңгеруде  тілдік  норманы 

қалыптастыру  да  ескерілуі  тиіс.  Тілдік  норманы  қалыптастыру  сабақта  және  сабақтан  тыс 

жүргізілетін жұмыстардың бірізділігінен, жүйелілігінен көрінеді. Мұндай кешенді жұмыстар 

студенттің әр сөздің стильдік қызметіне мән беріп, сөйлеу шеберлігін қалыптастыруға және   

өз ойын жазба түрде де жүйелі жеткізуге мүмкіндік береді. Сөйлесімде де, жазылымда да тіл 

нормаларын  сақтау – кәсіби тілде дұрыс сөйлеудің басты тірегі, сондықтан  тілдік жүйе мен 

тілдік норманы үнемі назарда ұстап,  сөздің стильдік қызметіне, эстетикалық сипатына мән 

беру  қажет.  Сондай-ақ,  грамматикалық  дағдыларды  қалыптастыруда    олар  арқылы 

қалыптасатын шеберлік, дағдылардың бір-бірімен байланысын ескеріп, оған сүйену керек.  

Сонда    студент  сөйлегенде  сөздерді    грамматикалық  заңдылықтар  бойынша  қолдана 

білуге дағдыланады. 

Грамматиканың  бір  бөлімі  болып  табылатын  морфология  тілдегі  сөздердің  түрлену 

заңдылықтарын,  сөйлемде,  мәтінде  түрлі  тұлғалардың  қандай  мақсатпен  түрленетінін, 

қолданылатынын  қарастыратындығы  белгілі.  Сондай-ақ  морфология  сөздің  грамматикалық 

сипатын  зерттегенде, оның  жеке  сөзге  қатысын  емес,  сөздердің  белгілі  топтарына  қатысын 

зерттеп,  ол  грамматикалық  сипаттың  байланысты  ойды  білдіруде  сөйлемде  қандай  қызмет 

атқаратынын анықтайды [3:7]. Қазақ тілінің морфология  саласының қамтитын мәселелерінің 

ішінде  сөйлеу  үрдісінде    қатыспайтыны  жоқ.  Өйткені  морфологияның  нысандары  –  тілдік 

бірліктердің    тілде  қолданылу  заңдылықтарының  қорытындысы.  Сондықтан  сөйлеуде  тіл 

заңдылықтарын  дұрыс  сақтап,  тіліміздің  морфологиялық  заңдылықтары  бойынша  сөйлей 

білуді    қалыптастыру  басты  міндет  болып  саналады.  Демек,  дұрыс  сөйлеу  үшін  тіл 

заңдылықтарын  біліп,  оны  сөйлеуде  қолдана  білу  керек.  Сондықтан  грамматикалық 

заңдылықтармен  тек қана ереже түрінде танысып қоймай, оны сөйлеуде  орынды пайдалана 

білуге дағдыландыру жұмыстары  жүргізілуі тиіс.  

 

  

Сөз  қоршаған  дүниедегі  зат  пен  құбылыстың  атауы  болғандықтан,  олардың 

әрқайсысының өзіне тән мағынасы болады. Ол мағына зат пен құбылысты, заттың әрекетін 

тікелей байланыстырмағанымен, сол ұғымды білдіретін баршаға танымал ортақ белгі (таңба) 

ретінде жұмсалады. Сөздің лексикалық  мағынасы заттың, құбылыстың нақ өзі болғанымен, 

ұғым  арқылы  түсірілген  солардың  бейнесі  деп  есептеледі.  Сондықтан  сөз  мағынасын  

 

383 

талдағанда,  ең алдымен оның алғашқы, негізгі мағынасын табуға көңіл бөлінетіндігі белгілі. 

Сөздің  негізгі  мағынасы  айтушы  (сөйлеуші)  мен  тыңдаушыға  ортақ  нақты  заттық  ұғымды 

білдіреді. Нақты ұғым сөз арқылы сөйлеуде өзге сөздермен ешбір  қарым-қатынасқа  түспей-

ақ  түп  негіз  күйінде  ұғынылады,  шындық  өмірдің  көрінісі  ретінде  қабылданады,  түсініледі. 

Сөздің  мазмұны  мағына  түрінде  көрінеді.  Ғалымдардың  пікірінше,  ұғым  мен  ұғымдық 

категориялардың  мынадай  ерекшеліктері  болады:  «ұғымдық  категориялар    сөздің 

семантикасында  және  синтаксистік  құрылымдарында  көрінеді;  ұғымдық    категориялар 

синтаксистік  және  морфологиялық  тұрғыдан  берілсе,    грамматикалық    категорияларға  

айналады;  синтаксистік  құрылымда  және  морфологияда  көрінетін  ьграмматикалық   

ұғымдардың  арнайы    грамматикалық      тұлғалары  болуы  керек;  тілде    белгілі    жүйе  түзуші 

граммтикалық      тұлғалар   сөйлем  мүшелері  мен  сөз  таптарын  саралайтын   грамматикалық 

ұғымдарды жасайды [4:21]. Олай болса, грамматикалық  тұлғаларды қатысымдық  тұрғыдан 

да, танымдық  тұрғыдан  да орынды пайдалануға  дағдыландырудың қажеттігі анық көрінеді. 

Өйткені  тіліміздің  заңдылықтарын  меңгеру  нақты  тілдік  ұғымдар    арқылы  талданады.  Ал  

тілдік  ұғымдар  -  қазақ  ұлтының  таным-түсінігінің  негізінде  қалыптасқан  сөздердің 

мағыналық  топтары.  Тілдік  бірліктерді  дұрыс  түсінуде  студенттердің  тілдік  ойлау 

ерекшеліктері  басты  рөл  атқарады.  Психология  ғылымында  әртүрлі  жас  ерекшелік 

сатысындағы  адам  психикасы  дамуының  мүмкіншіліктері  түрліше  болатындығы  белгілі 

жайт.  Психолог  ғалымдар  он  жеті-жиырма  бір  жас  аралығын  жастық  шақ  деп  есептеп,  ол 

кезеңнің өзіндік ерекшеліктерін:  

– бұл жастағы адам өзін-өзін  басқара алатын тұлға ретінде сезінуі; 

–  (тұрмыста да, кәсіби де, әлеуметтік те) өмірлік тәжірибе жинақтай бастауы; 

–  оқу  әрекеті  арқылы  өзінің  өмірлік  мәселелерін  шешуге  және  мақсатына  жетуге 

талпынуы; 

– алған білімін, іскерлік дағдыларын іске асыруға ұмтылуы  [5:22], - деп көрсеткен.        

Әбу-Насыр  әл  Фарабидің  пайымдауынша, ойлау  дүниені  әр  қырынан  тануға,  мәселені 

тереңірек  түсінуге  мүмкіндік  береді.  Ойлау  –  ақыл  әрекетінің  ең  жоғарғы  сатысы.  Ойлау 

арқылы адам өзі қабылдаған, байқаған елестің, құбылыстың шындыққа  қатысын анықтайды. 

Ойлау әрекеттері: салыстыру, анализ және синтез, дерексіздену(абстрагирование), жалпылау, 

нақтылау (конкретизация), топтастыру (классификация) және жүйелеу. Осы ойлау әрекеттері 

арқылы  өмірдегі  заттар,  құбылыстар  туралы  дұрыс  ұғым  туады.  Ойлаудың  физиологиялық 

негізі  –  мидың  әрекеті.  Ойлаудың  физиологиялық  механизмі  бірінші  және  екінші  сигнал 

жүйесіне байланысты. Сол байланыстың нәтижесінде «происходит специально человеческое, 

высшее  мышление,  создающие  снова  общечеловеческий  эмпиризм,  а  и  науку  –  орудие 

высшей ориентировки  человека  в окружающем  мире  и  всего  самом»  [6:227].  Адам  еңбекте 

де, оқуда  да, тіпті сөйлеуде де ойлайды. Ойлаусыз адамның  іс-әрекеті нәтиже бермейді. Ол 

тіл  дамытуға  қатысты  екені  сөзсіз.  Белгілі  ғалым  А.Ысқақовтың  «Қазақта  «ойлай  білмеген 

адам, сөйлей де білмейді» деген мақал бар. Бұл мақал ойлау мен сөйлеудің бір-бірімен тығыз 

байланысты  екеніне  айғақ.  Шынында,  ой  тілге  негіз  болса,  тіл  ойға  арқау  болады.  Егер 

баланың ойлау қабілеті дұрыс дамымаса, жетімсіз болса, оның ұғу, түсіну қабілеті де шалғай 

болмақ;  ондай  бала  өз  ойын  басқаға  жазбаша  да,  ауызша  да  жеріне  жеткізе  айтып  бере 

алмайтын  болады.  Олай  болатын  себебі  –  адамның  ойы  тілдегі  сөздер    арқылы,  тілдің 

грамматикалық заңдары арқылы жарыққа шығады» [7:16],-деген ұтымды пікірі бар. 

Ойлау  белсенділігі  адамды  шығармашылық  әрекетке  жетелейді.  Сөйлеуде    студент 

салыстыру,  синтез,  анализ  жасау,  деректі,  дерексіз  ойлау,  жалқылау,  жалпылау,  жүйелеу 

әрекеттері  арқылы  сөйлейді,  соның  нәтижесінде  ұғым,  талдау,  ой  қорыту  сияқты  ой 

әрекеттерін жасай алады.           

Психикалық үрдістердің басты түрлерінің  бірі болып есептелетін ұғым сөзбен тікелей 

байланысты,  өйткені  сөз  –  ұғымның  сыртқы  көрінісі.  Сол  себепті  сөз  арқылы  адамдар  бір-

бірімен  қарым-қатынас  жасайды,  басқаға  белгілі  ұғым  туралы  хабар  береді.  Сондықтан 

баланы кішкентай кезінен сөз білдіретін ұғымды дұрыс түсіне білуге үйретілсе, кейін дұрыс 

 

384 

дағды қалыптасады. Психологтардың пікірінше, ұғым адам санасында жасына қарай тәрбие 

мен оқытудың әсерімен және оның әрекет үдерісінде дамиды.  

Дүниедегі  заттар  мен  құбылыстар  сезімдік  бейнеленулер  арқылы  адам  санасында 

сәулеленеді.  Олар  туралы  ұғым  пайда  болады.  Ұғым  дүниенің  бейнесі  ретінде  санада  өмір 

сүреді. Ол жарыққа шығып, іске, қызметке асуы үшін белгілі бір материалдық формаға енуі 

тиіс. Сөйтіп, ұғым сөздік мағынаға айналады. Сөз бен ұғымның арасында белгілі бір қарым-

қатыс  болады.  Ойлау  ретінде  қаралатын  ұғым  әр  түрлі  халықтардың  бәріне  бірдей  жалпы 

ортақ  болады.  Ұғым  мағынамен  тікелей  байланысып,  оймен,  ойлаумен  ұштасады.  Сөз  бен 

ұғымды, яғни ойлау мен сөзді бірінен-бірін бөліп алуға келмейді. Бірақ екеуін бір-біріне тең 

деуге де боламайды. Тіл білімінде ұғымды сөзден бөліп қарамай, сөзсіз ұғым болмайды деп, 

сөз  ұғымының  қалыптасуында  маңызды  рөл  атқарады  деп  есептейді.  Сөздің  өзі  белгілі 

дәрежеде  ұғымның  қалыптасуы  арқылы  сараланады.  Ұғымды  қалыптастыруға,  оны  айтуға 

сөз  керек.  Себебі  ойлаудың  өзі  де  сөз  арқылы  болатындықтан,  ұғым  да  сөз  арқылы  пайда 

болады.  Бірақ  ұғымның  мағынасы  кең,  бір  ұғымды  бір  сөзбен  де,  көп  сөзбен  де  білдіруге 

болады. Ұғым түйсіктен басталады. Сыртқы дүниедегі зат адам түйсігіне  әсер етіп, адам ол 

туралы ойлай бастайды, ұғымды сөз жинақтап аяқтайды. Сөйлеуде тек қана сөздік қор ғана 

емес, грамматикалық бірліктер тілдегі қалыптасқан дәстүр бойынша қолданылады.  

  Студенттің  тілдік  шығармашылығын  қалыптастыруда,  дұрыс  сөйлей  білуге 

тәрбиелеуде  семинар  сабақтарының  мәні  үлкен,    өйткені  семинар  сабағында  әрбір 

тақырыпты  тереңдетіп  меңгерту  мақсаты  көзделеді.  Сондықтан  студент  семинар 

сабақтарында  өздері  игерген  теориялық  білімдерін  түсінікті  етіп  ғылыми  тілде  баяндауға 

әрекеттенеді, сөйтіп болашақ кәсіби мамандығына сәйкес сөйлеуге дағдыланады. Сол себепті 

оқытушы  студенттің  мәселені    ғылыми  тұрғыда,  терминдерін  түсініп,  дұрыс  жеткізе 

сөйлеулеріне  қатты  назар  аударуы  тиіс.  Осыған  орай  жоғары  мектепте  өтілетін  семинар 

сабақтарды түрлендіріп өткізу қолайлы болып табылады.  

Қазіргі  кезде  оқыту  үдерісінде  қолданылып  жүрген  интерактив  әдістердің  бірі  – 

дискуссия.  Осы  әдісті  семинарда  пайдалану  өте  тиімді.  Мұндай  семинарда  екі  мақсат 

көзделді,бірі  –  теориялық  тақырыбыпқа    қатысты  студенттер  білімін  бекіту,екіншісі  – 

теориялық  материалдарды  көркем  шығармалар  тілінен  нақты  мысалдар  келтіре  отырып, 

дәлелдеу.  Бұл  сабақта  студенттердің  пікір  білдіре,  тең  дәрежеде  болуы,  бір  мәселеге 

бағыттылық, қабылдаудың сәйкестігі секілді ұстанымдар негізге алынуы тиіс.Мұндай сабақ 

өткізу  үшін  алдымен  семинар  тақырыбы  қажетті  мәселеге  таңдалып,  күні  бұрын  дайындық 

жұмыстарының  жүргізілуі,  студенттердің  сөйлеу  белсенділіктерін  арттыруға  көңіл  бөлінуі 

қажет. 

Семинар өткізудің әдістемесін түсіндіруде керекті әдебиеттер тізімін беру, талданатын 

тілдік  материалдардың  мән-мағынасын  түсіндіру  және  бұл  мәселенің  студенттің  ақыл-ой 

әрекеті  арқылы  шешілетіндігіне  назар  аудару  қажет.  Осындай  әдістемемен  жүргізілген 

семинардың  студенттерді  күрделі  мәселені  ұжым  болып  шешуге  дағдыландыруға  ықпалы 

күшті  болады.Бұндай    жұмыстар  студенттер  өз  бетімен  жұмыс  істей  білуге,  өз  пікірлерін 

ауызша  да,  жазбаша  да  дәлелдей  білуге  дағдыландырады.    Қандай  жұмыс  та  ең  алдымен 

мақсатын анықтаудан басталатыны белгілі. Сондықтан өздік жұмыстың да мақсаты болады. 

Ғылыми еңбектерде көрсетіліп жүргендей, өздік жұмыстың мақсаты – студенттердің ғылыми 

көзқарасын  қалыптастыру,  өз  бетімен  әрекет  жасауға  үйрету,  ал  нақты  мақсаты  – 

репродуктивтік,  эвристикалық  және  шығармашылық  деп  бөлініп  жүр.  Сонымен  бірге  өздік 

жұмысын ұйымдастыруда оның мазмұндық, уәждемелік және әрекеттік жағына көңіл бөлінуі 

керек. Өздік жұмыстың орындалуы студенттің біліміне, қалыптасқан дағдысына, жұмыстың 

көлеміне  байланысты  болады.  Өздік  жұмыстардың  барлығы  да  теориялық  білімді  игеруге, 

студентті өз бетімен жұмыс істеуге бейімдейді.  

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 

 

1   Баринова Е.А. Основы методики связной речи. -Л., 1971. -37 с. 

 

385 

2   Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. –Алматы: Ғылым,  

      1984. -184 б.  

3   Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. –Алматы: Інжу-Маржан,  

      2007. -390 б. 

4   Салқынбай А. Тіл.Таным.Білім.-Алматы, 2008.-140 б.  

5   Ананьев Б. Избр. психологические труды: в двух томах. –М.: Педагогика,  

     1980. -232 с.  

  

6   Иванов П.И. Общая психология. -Ташкент, 1967. -543 с. 

7   Ысқақов А. Қазақ тілі программасы жобасының құрылымы жайында //  

      Қазақ тілі мен әдебиеті. -1958. -№ 10. -15-20-б.  

 

 

 

ИСТОЧНИК ДУХОВНОГО РАЗВИТИЯ ОБЩЕСТВА

 

 

Баркибаева Р.Р.

, Махашова Р.С. 

КазНТУ им. К.И.Сатпаева 

г. Алматы, Казахстан 

 

В  мае  2006  года  в  Москве  произошло  событие,  которое  президент  России  назвал 

«знаковым»  в  отношении  между  двумя  государствами:  Казахстаном  и  Россией.    В  центре 

Москвы  на  Чистопрудном      бульваре  открыли    памятник  великому  Абаю.  В  своей  речи 

Владимир  Путин  заметил,  что  Абай  –  человек,  который  своим  творчеством внес  огромный 

вклад  в  становление  духовного  взаимодействия  между  казахским  и  русским  народом. 

Нурсултан  Назарбаев  продолжил  мысль  российского  президента:  «...Все,  что   творил  и  к 

чему  призывал  великий   Абай,  остается  актуальным  сегодня,  когда  Россия  и  Казахстан  

укрепляют  дружбу,  интеграцию  между  нашими  государствами».  Так  оценили  данное 

событие лидеры обоих государств. Однако реакция отдельных граждан России  была не так 

единодушна.  Об этом свидетельствуют публикации в московской прессе и сети Интернет. 

 

К 

сожалению,  речь в  них  идет    не  только о возмущении  граждан  местом  создания  памятника 

(центр  Москвы),  что    можно  было  бы  еще  как-то  понять,  но  в  отзывах  наличествуют 

отдельные  не совсем корректные высказывания, касающиеся личности Поэта. Думается, что 

их  авторы,  наверняка,  не  знакомы  с  теми,  кто  стремился  превратить  искусство, 

художественное слово, литературу в могучий двигатель духовного и нравственного развития 

общества. Кто  путем изучения языка другого народа понял  дух  этого народа  и стал рядом 

с  мыслителями  и  поэтами,  которых  создал    этот  народ.  Кто    при  этом  не    потерял    живой 

связи  с  родным  народом  и  его  языком.  Кто  познал  и  полюбил  другой  народ,  его  труд  и 

повседневную борьбу за свое счастье, однако  все это делал во имя любви к родному народу. 

Такими являются и Абай, и Пушкин, и Шакарим, и Лермонтов и этот ряд можно продолжать. 

Но  при  этом,  говоря  о  России  Пушкина  и  Лермонтова,  казахской  степи  Абая  и  Шакарима, 

Англии Шекспира или Германии Гете, мы, конечно,  ни в коем случае не исключаем других 

великих  людей  этих  стран.  Нет.  Но  это  именно  те,  кто  олицетворяют  свою  страну,  свой 

народ; они как бы срослись в сознании людей воедино и неотделимы друг от друга.  

Абай. Его поэзия — это громадный шаг в развитии казахской литературы. Это  впервые  

реализм  в  изображении  жизни.  Это  лиризм.  Это  красота  слова  и  его  звучания.  Однако,  в 

рамках данной статьи мы попытаемся рассмотреть творчество поэта как переводчика, так как 

считаем, что перевод является одним  из верных путей к пониманию одного народа другим, 

средством  векового  общения  культур  и  народов.  Он  дает  более  глубокое  представление  о 

сокровенной  сути  чужой  жизни  через  литературу.  Мысль  о  том,  что  должно  объединить 

людей,  сблизить  их  в  единое  человеческое общество,  постоянно  волновало  умы.  Думается, 

что этой обострившейся потребности на сегодня может послужить рассмотрение переводов, 

как источников  духовного взаимообмена между народами.  

 

386 

Как-то  Маршак  сказал:  «Ведь  англичане,  а  затем  и  весь  мир  узнал  и  полюбил  Омара 

Хайяма,  когда  Фицджеральд  своими  переводами  завоевал  ему  место  среди  великих». 

(Чуковский 1988;17) Гениальные переводы самого Маршака  способствовали  тому, что мы 

полюбили Бернса и Шекспира.  

Пророческие слова Пушкина о том, что его произведения переживут автора на века, и 

их будут знать все без исключения народы: 

“И гордый внук славян, и финн, и ныне дикой 

Тунгус, и друг степей калмык”

 

-  сбылись. 

Пушкин    зазвучал  в  казахской  степи.  Переводы  его  произведений    быстро 

распространялись  в  народе  в  рукописной  и  устной  форме.  Владение  языком  оригинала  и 

знание  культуры  народа,  соединенное    с  переводческим  дарованием  и  профессиональным 

мастерством    талантливого  сына  казахского  народа,  сделали  свое  дело.  По  свидетельствам 

очевидцев, книги великого русского поэта, как очень дорогие вещи, становились предметом 

роскоши в самых богатых – белых юртах степной знати.  

Переведенные  отрывки Евгения Онегина представляли собой  вдохновенный пересказ 

пушкинского романа. Пораженный правдивостью и высокой поэтичностью образов Татьяны 

и  Онегина,  Абай  пересказал  их  историю  любви,  приблизив  эту  любовь    к  пониманию 

казахской молодежи. При этом  образ Татьяны передан в тончайших проявлениях ее русской 

души.  Переводя  произведение,  Абай  следовал  узаконенной  в  восточной  поэзии  древней 

традиции  «назира»  -  вольного    поэтического  пересказа.  «Евгений  Онегин»  Пушкина  в 

абаевской  версии  принял  форму  эпистолярного  романа,  состоящий  из  восьми  частей: 

Портрет  Онегина",  "Письмо  Татьяны  к  Онегину",  "Ответ  Онегина",  "Слово  Онегина", 

"Письмо  Онегина  к  Татьяне",  "Слово  Татьяны",  "Из  монолога  Ленского"  и,  наконец,  

"Предсмертное  слово  Онегина".  Без  последней  части  казахам  было  бы  непонятным 

произведение в целом. Оно бы оставалось без логического конца, и поэтому Абай пишет еще 

одну  часть.    Сложив  мелодии на  «письма»  -  объяснения  Татьяны  и  Онегина,  -  Абай  ввел  в 

репертуар акынов диалог влюбленной пары. Впоследствии  «письма-объяснения» не только 

пелись    казахской  молодежью,  но  порой    их  словами  начинались  любовные  послания. 

(Ахметов 1884; 44 - 45) 

Великий  поэт  до  конца  своего  творческого  пути  также  не  расставался  с 

произведениями  М.Ю.  Лермонтова. 

Перевод  стихотворения    «Горные  вершины»    -  «Қараңғы 

түнде тау қалғып...» является одним из самых замечательных созданий Абая. Казахское произведение 

поистине достойно русского  образца. Абай умело  передает не только  содержание и настроение сти-

хотворения, но и его музыку. Высокопоэтическая простота, отличающая стихотворение Лермонтова, 

характеризует и перевод Абая. 

В связи с этим здесь можно привести восхищенные слова казахстанского исследователя 

творчества  поэта  Г.  Бельгера:  «…  И  в  самом  деле,  не  чудо  разве,  что  «Ночная  песнь 

странника» Иоганна Вольфганга Гете пленила своим изяществом М. Ю. Лермонтова, и тот, 

как скажет потом В. Г. Белинский, «грациозно» переложил ее на русский язык? И не чудо ли 

то, что спустя еще полвека сын необъятных и загадочных степей Абай Кунанбаев воссоздаст 

ее  не  менее  грациозно  на  казахском  языке»?  (Бельгер  2005;  420).  Странствуя  по  малым  и 

большим  странам,  «Ночная  песнь  странника»  долетела  однажды  «до  аула  в  урочище 

Акшокы,  оттуда  до  джайляу  Тобыкты,  до  кереев  верховий,  до  уаков  низовий,  до  племен 

Каракесек и Куандык,  до найманов, населяющих  долины Аягуз, горы Тарбагатая и Алтая». 

(Ауэзов 1980; 96).  

Широко  известные  слова  о  переводчике-сопернике  в  стихах  особенно  явственно 

отразились в переводах этой миниатюры, выполненных Лермонтовым и Абаем. Это «даже и 

не  перевод  в  обычном  понимании,  а  соревнование  на  равных  между  большими  поэтами, 

переложение,  точнее,  духовное  созвучие.  Созвучие  талантов.  Единство  разноязычия».  

(Бельгер 1982, 19) 

Горные вершины  

Спят во тьме ночной;  

 

387 

Тихие долины 

Полны свежей мглой;  

Не пылит дорога,  

Не дрожат листы...  

Подожди немного.  

Отдохнешь и ты. 

«Какое тихое, успокоительное чувство ночи после знойного дня веет в этой маленькой 

пьесе Гете, так грациозно переданной нашим поэтом»,— восхищался Белинский. (Белинский 

1984; 523) 

Мухтар Ауэзов в эпопее «Путь Абая» пишет:  «Пушкин и Лермонтов... Оба они прошли 

свой  жизненный  путь  вдали  от  степей,  где  жили  его  деды,  и  кончили  жизнь  в  неведомых 

далях, чуждые и неизвестные казахам. Но за эту зиму оба стали так близки Абаю... Явились 

из другого мира, изъяснились на другом языке, а отнеслись к нему приветливо, как родные. 

Двойники его в огорчениях и в грусти, они, разгадав его душу, как бы говорили ему: «И ты 

своими мыслями подобен нам!» (Ауэзов 1980; 178) 

 Қараңғы түнде тау қалғып,  

Ұйқыға кетер балбырап.  

Даланы жым-жырт, дел-сал қып  

Түн басады салбырап.  

Шаң шығармас жол-дағы,  

Сілкіне алмас жапырақ.  

Тыншығарсың сен-дағы  

Сабыр қылсаң азырақ. 

 Трактовка подстрочного перевода:  Темной ночью горы, дремля, уходят в сон, заметно, 

разомлев. Приходит ночь, над степью нависая, степь тихую, разморив. Не пылит дорога. Не 

дрожит  листок. Прояви спокойствие - отдохнешь и ты.  

Казахский  писатель  У.  Канахин  говорит  по  этому  поводу:  “Абай  с  удивительной  чуткостью  передал  настроение  лермонтовской  музы.  «Спят 

вершины»— это стихотворение, которое хочется назвать моей колыбельной песней. Я узнал, что горы живые, что они умеют слышать, видеть и что им снятся 

заоблачные,  солнечные  сны,  когда  они  отдыхают».  (Канахин  1964;  3). 

Действительно, как тонко, проникновенно поняли 

друг друга великие поэты! В их словах тот же всеобъемлющий мотив. Мотив созвучия. Со-

звучия духа. Единство разноязычия. У Лермонтова уже ночь, глубокая ночь, у Абая же ночь 

только  наступает:  горы,  дремля,  только-только  погружаются  в  сон;  над  степью,  нависая, 

опускается  ночь.  В  первом  четверостишии  у  Лермонтова  только  один  глагол  («вершины 

спят»),  у  Абая,  кроме  глаголов  «уходят»  («кетер»),  «наступает»  («түн  басады»),  есть  еще 

деепричастия  «разнежившись»,  «разомлев»  («балбырап»),  «дремля»  («қалғып»),  да  и  «дел- 

сал қып» тоже глагольная форма. Таким обилием глаголов и глагольных форм Абай показал 

наступление, движение ночи. Плавность, широкая, величавая поступь ночи, покой и тишина, 

простор чувствуются в стихотворении Абая. 

Можно  еще  отметить,  что  лермонтовские  «долины»  Абай  заменил  «степью».                                

И  заменил,  конечно,  сознательно.  Долина  по-казахски  аңғар,  алап,  алқап.  Если  же  Абай 

вместо  «даланы»  написал  бы  «аңғарды»,  «алапты»  или  «алқапты»,  в  ритме,  размере  стиха 

ничего  бы  не  изменилось:  все  эти  слова  в исходной  форме  двусложны  и  созвучны.  Другой 

поэт, может быть, так бы и сделал, стараясь быть точней, ближе к тексту оригинала. Но Абай 

по-своему  осмыслил  лермонтовский  образ.  Описывая  ночь  по  Лермонтову,  он  видел, 

чувствовал  поэзию  «казахской»  ночи,  ночи  казахской  степи.    Г.  Бельгер:  «Абай  не  только 

перевел «Ночную песнь странника» на казахский язык, но и сочинил к ней музыку, тягучую, 

широкораспевную,  величавую,  и  вряд  ли можно  найти  казаха,  который  не знал  бы  мудрой, 

степенно-мелодичной песни «Темной ночью горы, дремля...» (Бельгер 1982; 23). 

Абай  глубоко  уверен,  что  знание  культуры    и  языков    других  народов,    обогатит  

внутренний мир каждого. «Человек, изучивший культуру и язык иного народа, становится с 

ним равноправным», «Если хочешь, чтобы твой сын стал человеком, учи его и сделаешь тем 

благо ему и своему народу», – писал Абай в «Словах назидания». 

 

388 

Человеческое  общество  –  это  мир  коммуникации,  а  современная  эпоха  –  это  эпоха 

диалога. Между тем, как показывает ситуация, приведенная в начале статьи, не все способны 

оценить  факты  прошлого  с  позиции  сегодняшнего  дня.  На  современном  этапе  особо  остро 

стоит  вопрос   воспитания     личности,  открытой      как  для    своей  родной, так  и  для  других 

культур,  личности,  готовой  к  диалогу.  При  этом  диалог  должен  представлять  собой  не 

качественную оценку культур, выявляющую ее положительные или отрицательные стороны, 

а  явиться    отражением  самобытности  культур.  И  в  этом  плане,    переводимость  адекватна 

возможности    общения  народов  между  собой.  Переводы  являются  тем,  что  дают 

возможность  служить  источником  духовного взаимообмена между  народами, обмениваться 

своим прошлым, делить свое настоящее и  выковывать будущее.  

 

ИСПОЛЬЗОВАННАЯ ЛИТЕРАТУРА 

 

1.

 

Ахметов З. Лермонтов и Абай. – Алма-Ата, 1984. – 64 с.  

2.

 

Ауэзов М.О. Путь Абая. Т. I. Алма-Ата, 1980.  

3.

 

Бельгер  Г.  Ода  переводу:  литературно-критические  статьи,  исследования,  эссе  о 

проблемах художественного перевода. Алматы: Дайк-Пресс, 2005. 418 с. 

4.

 

Бельгер  Г.  Үндестік  /  Созвучие.  Гете,  Лермонтов,  Абай.  Алма-Ата:  Жалын,  1982.               

С. 18-27. 853. 

5.

 

Белинский В.Г. Собр. Соч. в трех томах. Т.3. М., 1948. С. 495. 

6.

 

Канахин У. П. Дружба на столетия // Огни Алатау. – № 3. - 1964, 15 октября. 

7.

 

Чуковский К.И. Высокое искусство. – М.: Сов. писатель, 1988. – 348  

 

жүктеу/скачать 15,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: