Министерство образования и науки республики казахстан
жүктеу/скачать 15,08 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Резюме
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТІЛІН МӘТІН АРҚЫЛЫ ДАМЫТУ
396
Астана қ. № 60 мектеп-лицейі, қазақ тілі пәнінің мұғалімі
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның болашағы- қазақ тілінде» және «Тіліміздің- мемлекеттік қызметте де, өндірісте де, ғылымда да, білім беруде де дәл орыс тілінің қолданылуындай болып қолданылуы үшін қолдан келгенің бәрін істеу керек» деген тұжырымдарын естіп, білгенде ойланбаған тіл жанашыры, толғанбаған қазақ тілінің мамандары мен мұғалімдері болмаған шығар. Тіл тағдыры- ел тағдыры. Өз тіліміздің мәртебесі әрқашан биік болып, еліміздегі барлық адамдардың біздің тілімізде сөйлеуін қаламайтын қазақ жоқ шығар. Ұсынып отырған өз баяндамамның, өз тақырыбымның маңыздылығың атап өткім келеді. Өйткені оқушылардың тілін бастауыш сыныптардан бастап әр түрлі мәтіндер арқылы жетілдіріп, дамыту ең маңызды. Орыс мектеп оқушыларының қазақша сөйлеу дағдысын қалыптастыру үшін сөйлеудің дұрыс үлгісін көрсету керек. Бұл міндетті мәтін атқарады. Мәтін деген не? Мәтін- «байланысу, бірігу» деген мағынаны білдіретін сөз. Ол сөйлегенде, жазғанда пайда болады да, қажетті бір тұтас ойды аяқтайды. Мәтіннің тақырыбы болады. Мәтін сөздерден сөйлемдерден, абзацтардан тұрады. Қазіргі кезде оқытуда тілдік қатынас мақсатын алға шығарған қатысым (коммуникативтік) әдісінің артықшылығы практикада дәлелдеген. Өйткені, мәтін сөйлеуге жаттықтыруға, сөйлеу дағдысын қалыптастыру құралы. Мәтінмен байланысты жүргізілетін жүмыстардың бәрінде сөйлеу
дағдысын қалыптастырумен байланысты болғанда ғана тілге үйрету жұмысы нәтижелі болмақ.. Оқу мәтіндегі қазақша сөйлеудің дұрыс үлгісін көрсететіп қана қоймайды, оған бірте- бірте дағдыландырады[2]. Тілді оқытудың алғашқы кезінен бастап соңғы кезіне дейін мәтін ұзақ уақыт сабақта қолданылатын болғандықтан, ол сөйлеудің дұрыс үлгісінің еске сақталуына мүмкіндік беретін дидактикалық материал. Мәтінмен жүргізілетін жұмыс түрлері оны оқу, мәтіндегі дұрыс сөйлеу үлгілері арқылы оқығанын,аударғанын жеңіл диалогқа айналдыру, қарапайым мазмұнын айту арқылы көрінеді. Атақты лингвист Гальперин анықтамасында мәтінде оқушылар білуге тиісті түрлі сөздер, олардан сөйлем құрап, байланысты ойды жеткізуге қажет тілдік материалдар, грамматикалық көрсеткіштер іс жүзінде берілетіні айтылған. Мәтінде тілдің деңгейіне қатысты тілдік тұлғалардың бәрі орын алады. Сондықтан, ол арқылы тілдің фонетикасын, грамматикасын оқытуға болады. ал, түрлі деңгейдегі тілдік тұлғалардың түйісетін орны мәтін болғандықтан, тіл оқытуда мәтінді дұрыс пайдаланған жөн. Оқулық мәтіндерінде тілдік қатынастың барлық түрлері үйретіледі. Ол мәтінді талдату әрекетімен бірге әнгімелесу арқылы сөйлеу әрекетіне, сұрақ- жауап арқылы тілдесім әрекетіне, мазмұндама жазғызу арқылы жазу әрекетіне үйретіледі. Олардың көлемдері әр жасқа шақталған, мазмұнында қазақ халқының тарихы, салт-дәстүрі, мәдениет, әдеби мұралары таныстырылады. Бірақ әдістемелік тұрғыдан алғанда, мәтін жалпы тілді оқытуда маңызды құрал екендігін, оның ішінде сөздер, тіркестер, сөйлемдер тіл дамыту қызметіне жұмсалатындағы ескертілген. Мәтіндердің негізгі нақты қызметі оқушылардың қазақша тілін дамыту. Яғни, кез- келген мәтін бойынша жүргізілетін жұмыстардың көбі оқушының сөйлеу тілін қалыптастыруда қарастырылады. Белгілі ғалымдардың айтуынша, оқулық мәтіндеріне лингвистикалық- психологиялық тұрғыда мынадай қосымша талаптар қойылады: 1. Берілген тілдік материалдар оқушының қазақ тілін үйрену қажетттігін арттыруға бағытталуы. 2.
Мәтіннің мағыналық құрылымы аңық, қызықты болуы. 3.
Мәтін материалдары оқушының тілін дамытуға, сөйлеу дағдысын қалыптастыруға лайық болуы. 397
4.
Оқушының қазақ тілінде қарым-қатынас жасау мақсатын өтеуге бағытталған мәтіндер көп болуы. 5.
Мәтінде көтерілген мәселе оқушының тіл үйрену белсенділігін арттыратындай болуы.
6.
Мәтін құрылымы диалогты, монологты сөйлеу тіліне лайық, оқушылардың қазақ тілінде өзара қарым- қатынас жасау мақсатын орындауға ыңғайлы болуы жөн. Сөйлеу
арқылы ойды
білдірудің психолингвистикалық моделін зерттеуге Л. Выготскийдің, А.Лурияның еңбектері арналған. Ал, қазақ психологтары тарапынан бұл ретте Ж. Аймауытов, Ә. Тәжібаев, Қ. Жарықпаев еңбектерін атауға болады. Мәтінге қойылатын келесі шарттарының бірі - оның әдістемелік нысанаға сәйкес болуы. Жұмыс қазақ тілін оқыту әдістемесіне арналғандықтан, оқулық мәтіндеріне назар аудару орынды. Мәтін тілді оқытудың негізгі құралы болғандықтан, оған тіл дамытуды жеңілдету, әдістеме заңдылықтарына икемді болу талабы қойылады. Өйткені мәтін - сөйлеуге жаттықтыру, тіл дамыту дағдысын қалыптастыру құралы. Мәтінмен жүргізілетін жұмыстың бәрі тіл дамыту дағдысын қалыптастырумен байланысты болып келеді. Тәжірибе жүзінде негізінен оқулықтардағы мәтіндерге орай берілген тапсырмалар орындалады. Ал сөйлеу, сөйлету сабағы жеке болмай, бірнеше сабақтан соң, ол сабақтардың жинағын беруі, яғни өтілген сабақтарды жинақтап бекітуді іске асырып отырмай, оқушыларды мемлекеттік тілде сөйлеуге үйрету жүзеге аспайды. Сондықтан, тілді оқытып, үйренудің сапасын арттыру әр түрлі жағдайларға байланысты. Орыс мектебінде оқытылатын қазақ тілі пәнінің мақсаты- оқушыларға қазақ тілін меңгерту, ойлау қабілеті мен сауаттылығын арттыру, тілін дамыту, жаза білетін дәрежеге жеткізу, қазақ халқының әдет-ғұрпын, тарихын танып талаптандыру, тілін құрметтеуге тәрбиелеу, сонымен қатар Отанды, табиғатты, айналадағы құбылысты, тыныс тіршілігімен жан жақты терең таныстыру. Мәтін арқылы тіл дамытуда мәтінді оқудың мынадай түрлерін сабақ үстінде қолдану тиімді:
- дауыстап оқыту арқылы оқушының сөйлеу элементтерін меңгергендерін байқауға болады, тағыда бір тиімділігі - оқушылар бірінің қатесін бірі естіп және түзетіп отырады; - іштей оқу - бұл жұмыстың мақсаты - оқушылардың шапшаң оқу дәрежесін анықтау; Мысалы: оқушыларға іштей оқу үшін бір мәтін беріледі, қай жерге дейін оқу қажеттігін белгілейді, әркім белгіленген жерге келгенде кітаптарын жауып, аяқтағанын байқатады. Осылай оқушылардың оқу шапшаңдығының мөлшері белгіленеді. - араласып оқу (тізбектеп оқу); - буынға бөліп оқу (белгіленген жерге дейін); - мәнерлеп оқу; - сөйлемді мазмұнына, айтылуына қарай ырғағымен оқу. Сабақ оқыту барасында өткізілетін ең күрделі жұмыс түрлерінің бірі - сабақта мәтінмен жұмысты ұтымды ұйымдастыру. Мәтін арқылы тіл дамыту - сабақта әр түрлі жұмыстардың жиынтығынан құралады. 1.
Сөздіктермен жұмыс. 2.
Сөздік қорларын жетілдіру. 3.
Тіл дамыту. 4.
Ережемен жұмыс. 5.
Ауызша сөйлей білуге дағдыландыру. Оқушының мәтін арқылы тіл дамыту қабілетін әр түрлі әдіс-тәсіл қолдана отырып жетілдіруге болады: - оқыған мәтінге немесе абзацқа тақырып қою. - мұғалімнің сұрағына жауап беру. - өзі дауыстап оқығанды мазмұндату - өзі іштей оқығанды айтқызу.
398
- мәтіннің мазмұнына сай келетін суреттерді таңдап алып, соларды пайдалана отырып, әнгіме құрауға болады. Бұл жұмысты өткізгенде суреттерге қарай тапсырма беріледі немесе сұрақ қойылады. - магнитофонға жазылған мәтінді оқушыларға тындатып, мазмұнын айтқызу. - мәтінді оқыған соң, мәтінге байланысты сұрақтар қойып оларға жауап айтқызу. - жоспар құрғызып мәтіннің мазмұнын түсінгендерін тындау. Бүгінгі танда білім беруге оқушыға тек қана білім, білік дағдыларды ғана қалыптастырып қоймай, алған
білімін өмірлік
қызметіне жарата
алуын, оны
шығармашылықпен іске асырудың жолдарын игеруді үйрету, мәтін арқылы тіл дамыту жұмыстарын арттырып, өз білімін әрқашан кеңейту қажеттігін сезінуге жетелеуі көзделеді. Осыған орай,
тіл дамыту
жұмыстарында оқушының ой жұмысының дамуы, шығармашылықпен ойлауы бірінші орынға қойылды, шығармашылықпен жұмыс жасауына көмек көрсетілді, оқушының дербестігін сезінуіне мүмкіндік туғызылды. Қорыта айтқанда, мәтін арқылы танымдық қызығушылықты дамыту оқушылардың ойлау қабілеттерін арттыруға, тілін байытуға, өз ойын қазақ тілінде еркін жеткізуге, сауатты жаза білуіне елеулі нәтиже береді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 1.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. 2.
Ж.Д. Адамбаева «Орыс мектептерінде қазақ тілін оқытудың кейбір мәселелері», Алматы, 1993 жыл. 3.
қызметі», Хабаршы- Вестник журналы №13, 2001 ж. 4.
Т.М. Әбдікаримова, Т.Ә.Әбдіғалиева «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» Алматы, 1991 ж. 5.
Т. Бердалина, «Мәтін арқылы тілді дамыту» Қазақ тілі мен әдебиеті журналы № 8, 2000 6.
М. Қожаева «Практикалық қазақ тілі сабақтарында мәтінмен жұмысты ұйымдастыру» қазақ тілі мен әдебиеті, журналы №3, 2002 ж.
В данной статье рассматриваются приемы и методы работы над текстами, а также особенность влияния на навыки чтения и анализа текста.
This article shows methods and ways of workinq with teхt and its context and its analysis. ОБУЧЕНИЕ ЯЗЫКУ СПЕЦИАЛЬНОСТИ СТУДЕНТОВ ТЕХНИЧЕСКОГО ВУЗА
КазНТУ им. К.И. Сатпаева Наступившая эра-информационная, эра
высоких технологий, требующая соответствующего уровня подготовки кадров-мобильных, с широким диапазоном профессиональных возможностей. В своем Послании «Новый Казахстан в Новом мире» президент Н.А.Назарбаев отметил, что «Мы должны добиться предоставления качественных услуг образования по всей стране на уровне мировых стандартов» в связи с этим повышается ответственность педагогов за качество подготовки будущих специалистов. Сам педагог должен соответствовать требованиям времени, совершенствовать педагогическое мастерство, работать над поиском и внедрением новых форм и методов обучения. Образование как социальный институт есть сложная система. Эта система характеризуется 399
целью, содержанием, структурированными учебными программами и планами, в которых учитывается предыдущие уровни
образования и прогнозируются последующие. Системообразующей составляющей образовательной системы является цель образования, т.е. ответ на вопрос: какого человека требует и ожидает общество на данном этапе его исторического развития. На настоящий момент общественным запросом является специалист высокого класса в своей области деятельности. Следовательно, все элементы образовательной системы должны быть подчинены и ориентированы только на этот запрос. Идея обучения языку специальности не нова, но в соответствии с требованиями времени предполагает совершенно новый виток в своем развитии. Необходимость обучения языку специальности, диктуется рядом объективных взаимообусловленных причин. Во-первых, изменением языковой политики в Казахстане, и, как следствие, изменением социальной функции русского языка. Во-вторых, глобальными структурными изменениями в самом обществе. Приступая к изучению специальности, студенты все чаще включаются в коммуникативную деятельность, связанную с избранной отраслью науки. В практике изложения, когда студенты только еще приступают к усвоению языка специальности, особое место отводится различению способов изложения. Обучение языку специальности во многом определяется степенью соответствия процесса обучения условиям естественного общения. Поэтому, чтобы организовать процесс обучения языку специальности, необходимо знать, какие характеристики этого явления непременно должны быть представлены в учебном процессе. Это обстоятельство позволит в дальнейшем трансполировать факторы естественного общения на процесс учебной коммуникации. При этом следует подчеркнуть, что по основным принципиально важным параметрам процесс обучения должен быть адекватным, т.е. подобным реальной коммуникации. Другими словами, успешность овладения языком специальности во многом зависит от степени соответствия учебной коммуникации условиям естественного общения. Методическая значимость этой адекватности зависит от двух факторов, а именно: явления мотивации и явления переноса речевых умений в сферу их практического применения[1]. Вопрос о формировании коммуникативной компетенции студентов технических вузов на материале изучаемого языка является частной задачей в рамках общей подготовки специалиста. При обучении языку специальности и профессиональному общению особенности научного текста и интернациональные элементы терминологии осваиваются как литературная норма конкретного языка. Профессиональная направленность обучения требует выявления не только текста по специальности, но также и определенной организации самого занятия по русскому языку. Важнейшей единицей обучения языку специальности является текст. В роли тематических текстов берутся тексты о связях и отношениях, тексты о предметах, тексты о процессах. Проблема отбора и классификации текстов является актуальной задачей при обучении языку специальности. Решение этой задачи позволяет создать определенную типологию текстов, способствующую освоению языка специальности. Высшая школа выпускает специалистов разных профилей. Осваивая свою специальность и готовясь к будущей профессиональной деятельности, студент овладевает специальной лексикой и терминологией, навыками и умениями читать специальную литературу, говорить и писать по темам и проблемам избранной специальности. Обучение чтению специальной литературы – это главным образом обучение пониманию прочитанного. «Возрастающая роль чтения, – говорит О.Д.Митрофанова[2], – обусловливается рядом факторов: чтение подкрепляет структурную автоматизацию языка; чтение играет важную роль в профессиональной деятельности специалистов по окончании обучения; чтение является основным способом продолжать учиться языку». Обучение пониманию научного текста предполагает обогащение памяти специальными знаниями и проблематикой специальности, навыками и умениями конспектировать текст (составлять 400
план, тезисы, аннотацию и т.п.), а также анализировать композицию и стиль текста – тип научной речи или способ научного изложения. Методика преподавания русского языка на материале научного текста, на материале языка специальности позволяет в первую очередь своей ориентированностью опираться на ту коммуникативную единицу обучения. При обучении языку специальности и профессиональному общению особенности научного текста и интернациональные элементы терминологии осваиваются как литературная норма конкретного языка. Важной особенностью учебного языка будущего специалиста является его языковая и содержательная ограниченность, прежде всего предметно-тематическая. Именно она предопределяет отбор языковых средств. Профессиональная направленность обучения требует выявления не только текста по специальности, но также и определенной организации самого занятия по русскому языку. По общественной значимости и целям обучения технические вузы выделяются своей массовостью и направленностью на язык специальности, научно-техническую сферу общения. При организации занятий по обучению студентов языку специальности весьма важно проанализировать тематику специальных текстов, выяснить, какие классы объектов преимущественно рассматривает та отрасль науки, язык которой будет выбран в качестве основы при обучении языку специальности. Разумеется тематика учебного пособия по русскому языку на материале текстов по специальности не может и не должна полностью дублировать тематику текстов специального учебника, но основные, базовые темы, а также темы, представляющие собой наибольшую языковую трудность для студентов, должны быть представлены в соответствии с логикой развития основного специального курса. Выделение типов учебных текстов в зависимости от конкретной цели обучения и этапности в формировании навыков имеет, большую методическую ценность, способствует определению требований к текстовым единицам при развитии навыков устной научной речи. Подобная типология, согласованная с жизненными потребностями студентов, уровнем их
развития, возрастными и психологическими особенностями, подкрепляемая результатами лингвостилистического анализа, создает научно обоснованные лингвометодические предпосылки для организации материала в учебниках и учебных пособиях для специалистов технического вуза и тем самым обеспечивает большую целенаправленность и эффективность учебного процесса. Текст по специальности на занятиях русского языка-это источник информации, и средство для обучения различным видам понимания и развития навыков устной и письменной речи. При обучении языку специальности студентов технических вузов на первое место выходит задача формирования коммуникативной компетенции, что предполагает определение в качестве актуальной проблемы формирование у обучаемых умения использовать язык в разных ситуациях общения для достижения разных, в том числе профессиональных целей. Таким образом, овладение коммуникативной компетенцией предусматривает соблюдение следующих требований: с одной стороны, обучающийся должен уметь облекать свои намерения в адекватную языковую и речевую форму и, соответственно, понимать намерения и смысл высказываний собеседника или автора (при чтении, аудировании), строя свою тактику с учётом всех обстоятельств общения; с другой стороны, выбор тактик общения и форм работы с текстом должен, в первую очередь, учитывать комплекс требований к уровню общей коммуникативной компетенции (на родном языке), которого должны достичь студенты в рамках вузовской подготовки специалиста. Изучение проблем, связанных с обучением языку специальности с помощью
достижений лингвистики текста, остается актуальным. Общепризнанным является положение о том, что предметом обучения должен быть не язык вообще, а определенные виды речевой деятельности и система языковых средств, необходимых для решения определенных коммуникативных задач. Преподаватель должен помочь студентам овладеть научной речью, т.е. научить слушать, читать материалы по специальности. В условиях языковой среды первоначально выясняются цели и задачи занятий по специальности, на базе чего и решается вопрос о месте в них речевой деятельности, специфике и роли ее отдельных видов, о характере языкового материала и источнике его отбора. Практика показывает, что процесс 401
обучения специальности проходит по преимуществу в форме монологических сообщений преподавателя или студента. К диалогу обращаются только в целях уточнения, проверки понимания отдельных звеньев, частей содержания той или иной темы. Из этого следует, что диалогическая форма речи не является главной в речевой организации процесса обучения, однако не уделять ей никакого внимания было бы неверным. Не вызывает сомнения, что текстовый материал, служащий источником для обучения языку специальности, не может повторять курсы специальных дисциплин во всем их объеме. По каждой из профилирующих дисциплин необходимо вычленить основные классы текстов, которые отражали бы специфику данного класса. Благодаря этому весь необходимый речевой материал будет отражен на занятиях по русскому языку в обобщенном (в языковом плане) виде, так что в нем по сути будут представлены все наиболее важные стороны речевой деятельности студента на занятиях по специальности. Такой подход позволяет определить единицы обучения языку специальности, а также отобрать тексты-типы для обучения монологической речи на материале различных дисциплин на разных этапах обучения, что оптимизирует учебный процесс. Тексты в процессе обучения на начальном этапе требуют рассмотрения их содержательной структуры в органическом единстве с языковым оформлением. Отсюда вытекает необходимость использования текста как средства обучения языку и как источника информации, что обеспечивает коммуникативную компетенцию, соотносимую с реальной единицей общения. Основная задача, стоящая перед преподавателем на этом этапе, - помочь студентам сориентироваться в общем содержании темы за счет определенной компоновки материала. Схема организации текстового материала выглядит так: первый текст (вводный) - второй текст (актуальная проблема) - третий текст (различные точки зрения по данному вопросу). При работе над первым текстом основная задача - ввести в содержание темы, дать определение основных понятий, выявить основные положения по данному вопросу. Задача второго теста - дать дополнительную информацию по теме. Задача третьего текста - показать различные точки зрения по имеющейся проблеме. Следует особо остановиться на обучении продуцированию текста, на некоторых правилах составления связного монологического высказывания. Обычно полагают, что если студенты могут правильно построить отдельные предложения, то они способны также соединить эти предложения друг с другом по тем нормам, которыми владеют носители русского языка. Однако это далеко не так. Необходимо провести разграничение между пониманием и порождением текста. На продвинутом этапе обучения студенты детально анализируют построение текста-источника, что предваряет самостоятельное построение текста. Первый этап - смысловой и структурный анализ текста, выявление сущности текста, установление его информативных центров, определение смысловых связей внутри текста. Анализ осуществляется последовательно, на разных языковых уровнях: на уровне предложения, на уровне абзаца и на уровне целого текста. Смысловой и структурный анализ текста включает в себя постановку смысловых вопросов к информативным единицам текста, которые фиксируют его проблематику и выявляют информативные центры текста. Таким образом, работа по языку специальности с использованием достижений лингвистики текста дает возможность студентам усвоить приемы анализа текста, что в конечном итоге является важным показателем владения языком специальности. жүктеу/скачать 15,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|