Министерство сельского хозяйства республики казахстан

69
 
При  этом  максимальные  прибавки  урожая  зеленной  массы  были  получены  при 
внесении навоза 60 т/га – 41,7 т/га и 1,5 расчетной нормы NPK – 40,4 т/га, что составляет 
59,2 – 57,3 % от величины урожая на контрольном варианте. 
Литература  
1. Державин  Л.М.  Применение  минеральных  удобрений  в  интенсивном  земледе-
лии.М., Колос, 1992 г., 272 С. 
2. Елешев  Р.Е.  Сравнительная  агроэкологическая  оценка  традиционной  и  альтер-
нативной  систем  удобрения  культур  орошаемой  зоны // Елешев  Р.Е.,  Басибеков  Б.С., 
Кисиков  К.Ш. // В  сб. «ПроблемыэкологиивАПКиохранаокружающейсреды».  Алматы, 
1998 г. С. 9-13 
3. Егоров  В.Г.,  Носовская  И.Н.,  Соловьева  Г.А.  Влияние  длительного  систе-
матического  применения  различных  форм  минеральных  удобрений  и  навоза  на  накоп-
ление в почве и хозяйственный баланс меди и цинка. / Агрохимия. 2000 г. №9 С. 9-13. 
4. Пономарева  А.Т.  Баланс  питательных  веществ  в  земледелии  Казахстана  и
улучшениепочвенного  плодородия  в  связи  с  применением  удобрений. / В  сб. 
«ПовышениепродуктивностипочвКазахстана». Алматы, 1980 г. С. 11-16. 
Талуенко З.Н.,Умбетов А.К.,Рузукулова Н.А., Абдраимова Н.А., Узбекова А.Н. 
 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК СУАРУ ТҰРҒЫСЫНАН  ТЫҢАЙТҚЫШТАР ЖҮЙЕСІН 
БИОЛОГИЯЛЫҚ ФУНКЦИЯСЫНА ҚАРАЙ  ЖҮГЕРІ ЖЕМШӨП ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ 
АЙНАЛУ ӨНІМДІЛІГІ 
Мақала  жасыл  жем  үшін  өсірілетін  жүгері  өнімділігін  минералдық  тыңайтқыштар 
есептік  нормаларына  салыстырғанда  органикалық  тыңайтқыштар  түрлі  зерттеу  нəтиже-
лері деректер, биологиялық өнім  MERS ұсынады. 
Топырақтың  негізгі  қоректік  элементтер  динамикасына  жəне  өсімдіктердің  құрғақ 
салмағы  мен  қоректік  заттардың  жинақталуы  мен  жүгер  өнімділігінің  жоғарлауына  оң 
əсер  ететінін  əртүрлі  дəрежеде  тыңайтқыштар  мен  биопрепараттардың  барлық  түрлері 
көрсетілген. 
Кілт  сөздер:  минералды  жəне  органикалық  тыңайтқыштар,  биологиялық  өнім, 
сметалық мөлшерлеме, қоректік заттар, нитрификация, кірістілік, құрғақ зат. 
TaluenkoZ.N., UmbetovA.K., RuzukulovaN.A., AbdraimovaN.A., UzbekovaA.N. 
THE PRODUCTIVITY OF CORN FODDER CROP ROTATION DEPENDING ON 
BIOLOGIZATION FERTILIZER SYSTEMS UNDER IRRIGATION  
SOUTH-EAST OF KAZAKHSTAN 
The article outlines the databases of the results on investigation into different organic 
fertilizers, biological product MERS. Its compared with the calculated rates of mineral fertilizers 
on productivity of corn treated for feed.  
It,s shown that all the types of fertilizers and the biological product positively influence on 
the nutrition of soil, as well as on the masses stockpiling, nutritional ingredients of the plant and 
on the size of the corn harvest. 
Keywords: mineral and organic fertilizers, biological product, the estimated rate, nutrients, 
nitrification, yield, dry matter. 

70
 
 
ƏОЖ 635.611 
 
Төребекова А.Б., Торыбаев Х.Қ. 
 
Қазақ ұлттық аграрлық университеті 
 
ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАУЫН ШЫБЫНЫНЫҢ (MYOIPARDALIS 
PARDALINA BIG) БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Аңдатпа 
Белуджистан қауын шыбыны - (Myoipardalis pardalinaBig.) еліміздің аумағында 2005 
жылы  карантиндік  нысан  ретінде  тіркелді.  Бұл  зиянкестің  ареалы  кеңейіп, 2007 жылы 
Қызылорда  облысы  Қармақшы  ауданына  келді.  Қазіргі  таңда  бүкіл  облыс  аумағына  
таралды. 
Зияндылығы  өте  зор.  Бұл  зиянкес  өзінің  биологиялық  ерекшеліктері  мен 
зияндылығы  нəтижесінде  қауын  дақылының  өнімін 80-90% жойып  жібереді.  Зерттеу 
нəтижесінде  біз  қауын  шыбынына  қарсы  биологиялық  ерекшеліктерін  анықтау  арқылы 
алдын-ала тиімді күресу шараларын ұйымдастырылды. 
 
Кілт  сөздер:  зиянкес,  химиялық  өңдеу,  инсектицид,  күресу  шарасы,  карантиндік 
нысан, зақымдау, өнімділік. 
 
 
Кіріспе 
Белуджистан қауын шыбыны-(Myoipardalis pardalinaBig.) Қазақстанда 2005 жылдан        
бастап  карантиндік  нысан  болып  есептеледі.  Бұл  зиянкес  елімізде  алғаш  рет  Қызылорда 
облысының  Қармақшы  ауданындағы  агрошаруашылықтардың  қауын  танаптарында 
тіркелді.  Бұл  зиянкес  өзінің  биологиялық  ерекшеліктері  жəне  зияндылығы  нəтижесінде 
қауын  дақылы  өнімін 80-90% жойып  жіберуі  мүмкін.  Белуджистан  қауын  шыбыны 
бунақденелілер  класы  (Insecta),  қос  қанаттылар  отрядының  (Diptera),  ала  қанаттылар 
(Trepetidae) тұқымдасының өкілі.  
Зерттеу материалдары мен əдістері 
Қауын  шыбынын  бақылау  жұмыстары  дақылдың  гүлдену  кезінде  жапырақтарын, 
пəлектерін    таңғы  жəне  кешкі  уақыттарда  жүргізілді.  Зиянкестің  даму  сатысы  мен  сан 
мөлшерінтəжірибие мөлтектерінде анықтау үшінеліктіргіш қақпандар жер бетінен 0,8-1 м 
биіктікте  1 гектар жерге 2-3 феромонды тұзақ құрылып жəне энтомологиялық қаққышпен 
сермеу арқылы жүргізілді.  
Қаққышқа  түскен  бөжектерді  пробиркаға  салып  жəне  жемістердің  зақымдалу 
деңгейін қоңыр тесіктері мен төмпешіктері арқылы анықталды. 
Қауын шыбыны  дернəсілімен зақымдалған қауын өнімдерін бақылау үшін егістікті 2 
диагональмен  жəне 4 жақтан  күніне    5  гектарды  жүріп  өту  арқылы  жəне  əрбір 75-100м 
сайын,  зақымдалу деңгейі есептелінді.  
Қыстауға кеткен қуыршақтардың тығыздығын анықтау, 1м
2
топырақ  ауданы (0,25 м
2
,  
15-20 см тереңдікте қазып) алу арқылы жүргізілді. 
Зерттеу нəтижелері мен талқылаулар 
2015  жылы  Қызылорда  облысы  жағдайында  агроклиматтық  ахуалдағы  өзгерістерге 
бақылау  жүргізілген  кезде  қауын  шыбынының  жұмыртқалау  мүмкіндіктері  мен 
эмбриондық  дамуы  жəне  дернəсілдің  азықтану  мерзімдері  мен  оның  əрбір  ұрпағының 
толық дамуына қажетті күндер зертханада жəне егістік жағдайында тəжірибелер жүргізу 
арқылы анықталды. 
Бакылаулардың  нəтижелері  көрсеткендей  маусым  айында  ауаның  орташа 
температурасы 21,7-26,0 
о
С, ылғалдылығы 41-56 %  болған жағдайда əрбір аналық шыбын 

71
 
101,0  дана,  ал  шілде  айында  (орташа 24,2-29,2 
о
С, 42-50 %)-114,0 дана  жəне  тамызда 
(орташа 25,6-26,9 
о
С, 44-46 %) - 113,0 дана жұмыртқа салғаны зерртеу барысында белгілі 
болды.  Жұмыртқалардың  эмбриондық  дамуы 3-7 күнге  созылады,  ал  шыққан  дернəсіл 
18,5; 14,7; 10,1 күнде қуыршақтанады. Бақылау жүргізіліп анықталғандай 18; 14; жəне 12 
күнде  қуыршақтардан  ересек  шыбындар  ұшып  шығады.  Осы  жағдайларды  ескере  келіп 
мəлім  болғаны,  қауын  шыбыны  маусым  айында  бір  ұрпақты 30-34 күн  ішінде  берсе, 
шілдеде 29-30 күн,  тамыз  айында 25-27 күнде  береді  жəне  даму    сатысы  кезеңінде 
қолайлы жағдай туындаса үш ұрпақты шығарып үлгереді. Ересек шыбындардың көктемде 
қыстап  шыққан  қуыршақтардан  ұшып  шығу  мерзімдерін  анықтау  үшін  арнайы 
бақылаулар  жүргізілген  болатын.  Нəтижеде  анықталғаны:  қауын  шыбынының  ересек 
даралары  2015 жылы 27 - ші  мамырдан  бастап  ұшып    шыға  бастады.  Ұшып  шыққан 
зиянкестер 2-4 күннен  кейін  шағылысып,  содан  соң 3-7 күннің  арасында  бақша 
дақылдарының жемістеріне жұмыртқалады.  
Зиянкестің  даму  биоэкологиясы  ерекшеліктерінің  бірі - аналықтарының  қыстан 
шығуы 10-20 күнге  созылды.  Нəтижеде  қыстан  шыққан  аналықтары  ұшып  шығу 
мерзімдеріне қарай, егістіктерде дернəсіл мен жұмыртқалар пайда болды. Келесі ұрпақтың 
қуыршақтануы  басқа  даму  фазасымен  қатарласа  өтеді.  Сондықтан  шілде  айынан  бастап 
егістіктерде қауын шыбыны дамуының барлық фазаларын байқауға болады  жəне оларға 
қарсы күресу шараларын қиындатады. 
Зиянкес  дамуының  өзіне  тəн  мүмкіндіктерін  айқындау  үшін    зертеу    жылы  кауын 
шыбынының  өсіп-өну  кезеңіндегі  даму  фенограммасы    зерттелді  (кесте1).  Бұл  үшін 
қауын шыбынының ұшып шыққан аналықтары мен аталықтары алынып,  оларды  қауын 
түйнектері  пайда  болған  энтомологиялық  садоктарға  жіберілді.  Нəтижеде  зиянкестің 
жұмыртқа,дернəсілдері жемістен шығуы мен қуыршақтануының жəне келесі ұрпақ ересек 
шыбындарының  ұшып  шығуының  мерзімдері  анықталды.  Осы  зерттеліп  алынған  
бақылау нəтижелері климофенограммада бейнеленген.  
Кестеде көрсетілгендей алғашқы шыбындар қыстап шыққан жерлерінен 27 мамырда 
ұшып шығып, 2 маусымда жұмырткалай бастады ал, 20 маусымнан бастап, яғни 18 күннен 
кейін  дернəсілдер  қуыршақтанды.  Қуыршақтардан 2 шілдеде  екінші  ұрпақ  шыбындары 
ұшып  шыға  бастады.  Зиянкестің    даму  фазасы  жұмыртқалаудан  бастап,  бірінші,  екінші 
ұрпақтардың толық жетіліп кеткенге дейінгі даму уақыты 30-31 күн болды. 
Үшінші  ұрпақ  шыбынының  дамуы 29-30 күн    созылды.  Қыстап  шығуға  көбінесе 
үшінші ұрпақ балаңкұрттары кетеді.  
Зерттеу жұмыстары нəтижесінде бақылау жұмыстары бойынша тамыз айының соңы 
мен қыркүйек айының басында қуыршақтардардан ересек шыбындар ұшып шыққан жоқ,  
олар толықтай қыстауға кетті.  
Сонымен,  зерттеу  нəтижесі  көрсеткендей  Қызылорда  облысы  жағдайында  қауын 
шыбыны  қуыршақтанып  болысымен  топырақта 3-15см  тереңдікте  қыстап  шығады  да, 
көктемде  ауа-райы  қолайлығына  байланысты  мамырдың  үшінші  он  күндігі  мен 
маусымның  бірінші  онкүндігінде    ұшып  шығады.  Қауын  шыбынының  алғашқы  ұрпағы 
бақша  дақылдарының  ерте  пісетін  сорттарында  дамиды,  екінші  жəне  үшінші  ұрпақтары 
ортасында  жəне  кеш  пісетін  сорттарындың  алғашқы  жемістерін  зақымдайды.  Жоғарыда 
көрсеткендей өсіп-өну кезеңінде зиянкес толықтай 3 ұрпақ береді.  

72
 
Кесте
 1- 
Қызылорда
 облысы
  жағдайында
 қау
ын
 шыбынының
 даму
 фенограммасы
 
Температ
ур
а, 
о
С
 
мамыр
 
Маусым
 
Шілде
 
Тамыз
 
Қыркүйек
 
Бір
 ұрпақтың
 
дамуы
 
III 
I 
II III 
I 
II III
 
I 
II III 
I 
II III 
26,7 
25,1 
28,7 26,8 27,9 30,5 29,9 27,7 28,3 26,5 20,7 
19,16 
13,1 
Тиімді
  
температ
ур
а 
қосындысы
 
о
С
  
696,6 846,5 
1029,2
1191,5
1367,2
1568,8
1782,3
1957,7 
2145,9
2310,1
2415,5
2513,7
2545,1
Ау
ан
ы
ң  
салыстырмалы
 
ылғалдылығы
 % 
38 
36 
28 43 41 42 43 42 37 40 49 51 49 
1 
Шыбынның
 
ұшу
 
мерзімі
 
23-24 
30-33 
Жұмыртқалау
мерзімі
 
27
-2
8 
Дернəсіл
 
 
13-15 
Қ
уыршақтан
 
шығ
у 
 
26-28 
2 
Жұмыртқалау
мерзімі
  
2-
3 
Дернəсіл
 
17-19 
29-30 
Қ
уыршақтан
 
шығ
у 
30-31 
Жұмыртқалау
2-
4 
3 
Дернəсіл
 
16-18 
 
2-3 
30-31 
Қ
уыршақтан
 
шығ
у 
3-
4 
Жұмыртқалау
мерзімі
 
10-11 

73
 
Қорытынды 
Жүргізілген зерттеу жұмыстары көрсеткендей, қауын шыбынымен күресу үшін оған 
қолайлы  кезеңдер  мен  мерзімдерді  таңдап  алынады.  Себебі  ересек  шыбындар  ұшып 
жүреді  əрі  жылдам  қозғалып  отырады.  Жұмыртқалары  мен  дернəсілі  жемістің  ішінде, 
қуыршақтары  топырақта  болады.  Қауын  шыбыны  көбеюінің  алдын  алу  мен  олармен 
күресу шараларын жүргізу кезінде осы жағдайларды есепке алу қажет.  
Тамыздың  соңы  мен  қыркүйектің  басында  пайда  болған  қауын  түйнектерінің 
көпшілігі  толықтай  пісіп  үлгермейді.  Зиянкестің  осы  жемістерде  жұмыртқалайтынын 
ескере  отырып,  диқандардың  егіс  алқаптарында  қалған  өнімді  дернəсілдер  шыққанға 
дейін  толықтай  жинап  алып, 50-100см  тереңдікте  көміліп  тасталынады.  Мұндай 
алқаптарда  келесі  көктемде  ересек  шыбындардың  ұшып  шығуы  азаяды,  зиянкестер 
егістікте кеш пайда болады, тіпті келесі даму кезеңінде аз мөлшерде кездесуі де мүмкін. 
Əдебиеттер 
1. В.А Мегалов «Выявление вредителей полевых культур» Москва,1968
2. Ю.А Захваткин «Курс общей энтомологии» Москва,1986
3. В.Н Реках «Материалы по биологии по борьбе с дынной мухой» Баку,1930
4. Биоэкология развития дынной мухи и рекомендации и по борьбе. Нукус, 2010
Туребекова А.Б., Торыбаев Х.Қ 
БИОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ВРЕДИТЕЛЯ ДЫННОЙ МУХИ В УСЛОВИЯХ 
КЫЗЫЛОРДИНСКОЙ ОБЛАСТИ 
Это считается вредителем карантинных объектов в стране. Она распространилась в 
соседнюю  территорию  Республики  Узбекистан    достигает  через  бахчевых  продуктов.  В 
некоторых  частях региона Кызылорды распространилась впервые в 2005 году в качестве 
карантина в полях бахчевых. 
Ключевые  слова:  вредоносных,  химическая  обработка,  мерой  регулирования 
инсектицидов, зал карантина, повреждения и производительности. 
Turebekovа A,B., Torybaev H.K 
KYZYLORDA REGION OF THE BIOLOGICAL CHARACTERISTICS OF SOME OF THE 
MYOIPARDALIS PARDALINA  BIG 
It is considered the wrecker of quarantine objects in a country .She spread in nearby 
territory of Republic of Uzbekistan  to the autonomy arrives at through water-melon products . In 
some parts of region of Кызылорды spread first in 2005 as a quarantine  the fields a water-
melon. 
Keywords:  malicious, chemical treatment, insecticide control measure, quarantine 
facilities, damage, and productivity. 

74
 
 
ƏОЖ 631.452:6333. 11/6. 
 
 
1
Тұткышова А.Қ., 
2
Иорганский А.И., 
1
Қалдыбаев С. 
 
1
Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті, sagnbay@gmail.com 
2
Қазақ егіншілік жəне өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, 
040909,Қазақстан, Алматы облысы, Қарасай ауданы, Алмалыбақ ауылы 
 
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫСЫНДА ЕГІНШІЛІКТІҢ БЕЙІМДЕЛГЕН 
ЛАНДШАФТТЫҚ ЖҮЙЕСІН ЖАСАУ ҮШІН ТОПЫРАҚТАРДЫ 
АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАЛАУ 
 
Аңдатпа 
Мақалада  Қазақстанның  оңтүстік  шығысының  тау  алды  ашық  жəне  күңгірт  қара-
қоңыр  топырақтарының    бейімделген  ландшафттық  жер  өңдеу  жүйесін  жасау  үшін 
агроэкологиялық бағалау нəтижелері баяндалған. 
Кілт  сөздер:  агроэкологиялық  бағалау,  ландшафттық  жүйе,  геоморфология, 
литология, гидрология, экспозиция. 
 
Кіріспе  
Қазақстан  Республикасындағы  шаруашылық  жүргізу  мақсатындағы  жер  бағалау 
жұмыстарының  дамуы  топырақтарды  агроөндірістік  топтастыру  кезеңінде  ұзақ  кідірді. 
Мұндағы негізгі кемшіліктер шектеулі геоморфологиялық, микроклиматтық, гидрология-
лық  жағдайларды  бағалау,  жəне  бастысы  топырақ  жамылғысының  құрылымы  толық 
сипатталмаған. 
Егерде  егіншіліктің  аймақтық  жүйесін  меңгеру  кезінде  топырақтардың  агроөн-
дірістік топтастырылуының кемшіліктері жерге орналастыруды жобалау дəлдігінде, яғни 
аумағы  үлкен  алқаптарға  бағытталған  болса,  онда  егіншіліктің  бейімді  ландшафтты 
жүйелерін  қалыптастыруда  мұнымен  келісуге  болмайды.  Бейімді  ландшафттық  негіздегі 
егіншілік  жерлерді  агроэкологиялық  бағалаудың  жүйелігін  қажет  етеді,  ол  экологиялық 
орналастыруды  қамтамасыз  етеді  жəне  жерлердің  агроэкологиялық  жағдайларына 
қатысты  жер  пайдаланудың  барлық  элементтерінің  терең  дифференциясын  жүзеге 
асырады.  Онымен  қатар,  топырақ  жамылғысы  құрылымының  сапалы  көрінісін, 
агроландшафтарының  геоморфологиялық  жəне  литологиялық  жағдайларын,  топырақ 
құнарлылығын қамтамасыз етеді. 
Бұл  өсімдіктердің  агроэкологиялық  талаптарына  жəне  агротехнологиясына  сəйкес 
жер  учаскелерінің  бір-бірінен  ажыратылатын  агрохимиялық  параметрлерін  идентифика-
циялауға мүмкіндік береді. 
Жерге  орналастыру  жəне  егіншілік  адекватты  ландшафтты  экологиялық  негіздің 
жаңа мазмұнын алады. Сондай-ақ ғылыми негізделген шаруашылық модельдерін барлық 
деңгейлерде  құру,  мекемелерден  бастап  республикалық  АӨК-де  жəне  агроланд-
шафттардың өнімділігін 1,5-2,0 есеге дейін жоғарылатуды көздеп отыр [1-4]. Бүгінгі күні 
жерлердің  дифференциялық  агроэкологиялық  бағасына  сəйкес  агроэкологиялық 
типологиясын  өңдеу  қажеттілігі  туындайды. 2015 жылдың  тапсырмасының  мақсаты 
Алматы облысы Қарасай, Жамбыл жəне Қордай аудандарының күңгірт жəне ашық қара-
қоңыр  топырақтарының  тəліми  егістік  жерлеріне  агроэкономикалық  баға  жүргізу 
физикалық-географиялық, геоморфологиялық карталарын дайындау. 
Міне  осы  жүргізілген  зерттеулер  егіншіліктің  бейімделген  ландшафттық  жүйесін 
жасауға  мүмкіндік  береді.  Келешекте  жер  учаскелерінің  агрономиялық  дақылдардың 
агроэкономикалық  талаптарына  жəне  оны  жүргізудің  агротехнологияларына  сəйкес 

75
 
иденфикацияланатын болады, ол республикамызда мұндай аналогты зерттеулер жүргізіл-
мегендіктен, басымдылылығы жоғары жаңалық болып табылады. 
Зерттеу нысаны жəне əдістері 
Зерттеулердің нысаны болып Алматы облысы Қарасай, Жамбыл жəне Қордай аудан-
дарының  ашық  қара-қоңыр  жəне  күңгірт  қара-қоңыр  топырақтарының  тəліми  алқаптары 
жатты.  
Тексерілген учаскелерде жерлерді агроэкологиялық бағалау жүргізілді, ол аумақтық 
ландшафттық-экологиялық  талдаудың  жəне  топырақтың  агроэкологиялық  бағалауын 
қамтиды. 
Зерттеудің біріншісі геоморфологиялық, литологиялық, гидрологиялық жағдайлары-
нан  топырақ  жамылғысының  құрылымын  қамтиды.  Тексерілуге  таңдап  алынған 
учаскелердің  топырақ  карталарын  құрастыруда  дəстүрлі  топырақтық  ірі  масштабты 
картографиялаумен қоса, дицтансионды аймақтақтардың материалдары пайдалануға жəне 
алынған  мəліметтерді  сандық  интерпретациялау  мүмкіндіктеріне  негізделген  қəзіргі 
əдістер қолданылды. 
Зерттеулер барысында ірі масштабты спектрозалық ғарыштық Google типтес жоғары  
сапалы  суреттерді  пайдалану  құрастырылатын    топырақ  карталарының  сапасымен 
мəліметтілігін  қамтамасыз  етеді  жəне  сапасы  бойынша  бөлінген  топырақтарды  нашар 
көрінетін мезобедер арасынан ажыратуға мүмкіндік береді. 
Картографиялық  материалдарды  жəне    ғарыштық  суреттерді,  ғарыш  суреттерін 
дешифрлеу, карта макетін түрлі-түсті етіп құрастырумен  байланысты барлық  жұмыстар 
Mapinfо    бағдарламасымен  орындалды.  Сонымен  қатар  топографиялық  карталарда 
қолданылды. 
Жүргізілген зерттеулер-топырақтардың  кеңінен таралуын бөліп қарауда, сондай-ақ, 
өнеркəсіптік факторлар əсер еткен техногенді бұзылуларды көрсетуге мүмкіндік берді. 
Зерттелген учаскелердің топырақ жамылғысының құрылымы карталарда көрсетіліп, 
легендаларда көрініс алды, онда күрделі контурлардың компонеттерімен үлестік қатынасы 
берілген. 
Топырақтық зерттеулер Н.Н.Поддубныйдың [5] жетекшілігімен жүргізілген əдістеме 
бойынша, ал ландшафтты зерттеулер В.И.Кирюшин əдістемесімен жүргізілді [6]. 
Құрастырылған карталардың деталдану дəрежесі агроэкологиялық жағдайлардың іс 
жүзіндегі  дифференциясына  жауап  береді.  Егіншілік  жүйесін  жобалау  кезінде  есепке 
алуға  жататын  өзгешеліктер  сапалы  бейнеленген.  Кеңістіктегі  көрініс  масштабты 
шектеулермен бірге графикалық бейнемен берілген. 
Топырақтардың  зертханалық  агрохимиялық  зерттеулері  келесідей  əдістемелер 
бойынша  жүргізілді:  гранулометриялық  құрамы,  тығыздығы – Н.А.Качинский  бойынша, 
құрылымы  агрегатты  құрамы – Н.А.Саввин  бойынша,  жалпы  жəне  лабильді  гумус – 
В.И.Тюрин  бойынша  жылжымалы  нитраттар – Грандваль-Ляжу  бойынша,  фосфор  –      
Б.И.  Мачигин  бойынша,  калий  В.П.Протасов  бойынша,  сіңірілген  катиондар  құрамы 
сілтілі  қышқылды  аммонийді  шығару  əдісімен,  қышқылды-негізді  жағдайы-потенцио-
метриялылық  əдісімен,  карбонаттылығы  кальциметрмен,  ылғалмен  қамтамасыз  ету – 
Вадюнина бойынша [7], эрозиялық қауіптілігі мен эрозиялығы М.И. Лопырев бойынша [8]. 
Нəтижелер жəне оларды талқылау 
Қазақстанның  оңтүстік-шығысындағы  зерттеліп  отырған  ашық  жəне  күңгірт  қара-
қоңыр топырақтар Жоңғар, Іле, Күнгей, Қырғыз, Талас Алатауы тау алды жазықтарында 
ерекше  дамиды,  негізінен 650-1000 м  абсолютті  биіктікте  олардың  солтүстік  беткейі 
бойында кең емес (40-тан 120 км) жолақ болып созылған, кейбір жағдайларда 1300-1400 
метрге  жететін,  мезо-  жəне  макробедерлердің  жалпы  аясындағы  анық  көрінетін 
микрорельеф түрінде, гидрографиялық жүйе элементтерімен жеткілікті кең көлемді алып 
жатқанын (өзен аңғарлары, жыралар, жарлар), бұл жалпы территорияның үлкен дəрежеде 
бөлшектелгенін жəне онда эрозияның дамығанын атап өтуге болады. 

76
 
 
Кесте 1. Жыртылатын  ашық  жəне  күңгірт    қара-қоңыр  топырақтардың  химиялық 
жəне физикалық-химиялық қасиеттері. 
 
Топырақ 
атауы 
Тереңдік, 
см 
гумус 
% 
Азот 
% 
C:N
СО
2 
карбо-
наттар,
% 
Сіңірілген катиондар, мг/ экв 
100г топырақта 
 
рН 
Са
2+
Mg
2+
 
Қосын-
дысы 
Ашық 
қара-
қоңыр 
0-20 
22-31 
35-45 
60-70 
80-90 
1,82 
1,06 
0,82 
073 
0,60 
0,088
0,061
0,048
0,042
0,034
10,0
10,0
9,9 
10,1
10,2
2,5 
3,6 
3,6 
3,8 
4,0 
10,6 
10,2 
9,3 
8,7 
8,5 
2,6 
2,8 
2,8 
3,0 
3,0 
13,2 
13,0 
12,1 
11,7 
11,5 
8,3 
8,3 
8,2 
8,3 
8,4 
Күңгірт 
қара-
қоңыр 
0-25 
30-40 
55-56 
2,53 
2,22 
1,62 
0,143
1,128
0,093
9,95
9,99
10,1
0,04 
0,55 
4,44 
14,65 
12,71 
анықт- 
алмаған
2,46 
2,57 
анықт- 
алмаған 
17,11 
16,28 
анықт- 
алмаған 
7,2 
7,8 
8,0 
 
Ашық  жəне  күңгірт  қара  топырақтарда  гумус  мөлшері 1,8%-дан 2,56%-ға  дейін 
жетеді (1-кесте). 
Жалпы  азот  мөлшері 0,088-0,143% сіңірілген  негіздер  мөлшері - 13,2-17,11 мг-
экв/100 г топырақта, оның ішінде 78-80%-ын кальций құрайды. 
  
Кесте 2. Жыртылатын  ашық  жəне  күңгірт    қара-қоңыр  топырақтардың 
гранулометриялық құрамы. 
 
Топырақ
 атауы
 
Үлгі
  тереңдігі
, см
 
Гигроскопиялық
 
ылғалдылық
  % 
HCl  
шығындары
 
1-0,25 
Фракциялар мөлшері, мм 
<0,01 
0,25-0,05 
0,05-0,01 
0,01-0,005 
0,005-0,001 
<0,001 
ашық 
қара-
қоңыр 
 
0-8 
15-25 
30-40 
50-60 
70-80 
2,1 
2,0 
2,0 
2,1 
1,8 
6,4 
6,1 
8,0 
10,3 
20,1 
28,0 
19,4 
18,5 
13,0 
19,0 
36,4 
41,0 
40,5 
38,8 
40,1 
11,3 
10,4 
9,7 
10,1 
10,1 
13,4 
12,3 
12,0 
13,5 
12,3 
11,1 
16,9 
19,3 
24,6 
16,5 
35,75 
39,6 
41,0 
48,2 
40,9 
Күң-
гірт 
қара-
қоңыр 
 
0-8 
15-25 
30-40 
50-60 
70-80 
2,1 
2,0 
2,0 
2,1 
1,8 
6,4 
6,1 
8,0 
10,3 
20,1 
28,0 
19,4 
18,5 
13,0 
19,0 
36,4 
41,0 
40,5 
38,8 
40,1 
11,3 
10,4 
9,7 
10,1 
10,1 
13,4 
12,3 
12,0 
13,5 
12,3 
11,1 
16,9 
19,3 
24,6 
16,5 
35,75 
39,6 
41,0 
48,2 
40,9 
 
Негізінен  лесс  тəрізді  құмбалшықты  топырақ  ауыр  гранулометриялық  құрамды 
топырақтар болып табылады, (2-кесте) оларға тез шайылып кетушілік тəн,  бұл көптеген 
жағдайда топырақтың эрозияға төзімділігін нашарлатады, айдалатын жерлердегі олардың 
айтарлықтай шайылған бөлігі осының дəлелі болып табылады. 
Тау  алды  жазығының  жоғары  бөлігіндегі  жер  асты  сулары  өзінің  терең  орналасуы 
себепті топырақ түзілу процестеріне əсер етпейді, тек төменгі бөліктерінде олар күндізгі 
қабатына жуықтайды (3-4 м), 1,0-2,1 г/л минералдану жағдайында жартылай гидроморфты 

77
 
тұзданбаған  жəне  тұзданған  топырақ  түзілуге  жағдай  туғызады,  олардың  біріншісі,  кең 
тарамаса да, айдалмалы жерде пайдаланылады. 
Топырақ жамылғысы құрамында кəдімгі топырақ ареалы  (КТА) мен кəдімгі топырақ 
құрылымының  (КТҚ) үлкен əр алуандығымен қатар көбірек таралу əртүрлі топырақтың 
түрленуі  мен  сəйкестікті  туындатады,  бұл  əсіресе,  егіншілікте  əр  алуан  сəйкестікті 
пайдалану  қажеттігін əзірлеу мен қолдануды қажет етеді.  
Агроэкологиялық  жер  түрлерін  жəне  бейімделу – ландшафтты  жоғары  өнімді 
егіншілік  негізін  əзірлеуде  құрастырылған  топырақтың  карталары,  КТҚ-ның  агроэколо-
гиялық  топтамасы,  яғни  автоморфты,  эрозиялы-автоморфты,  жартылай  гидроморфты, 
эрозиялы-жартылай гидроморфты, т.с.с. пайыздық мөлшерлері көрсетілген карталары осы 
əзірлемеге негіз болады. 
Зерттелетін  топырақтың  агроэкологиялық  бағалауы  КТҚ  көрсеткіштері  бойынша 
олардың əр алуан морфологиялық, агрохимиялық, физикалық-химиялық жəне су-физика-
лық  қасиеттерін  көрсетеді.  Əсіресе,  олардың  ішінде  су  айрықтарында  солтүстік  жəне 
шығыс  экспозициясында  орналасқан  топырақ  құнарлы  болып  келеді,  ал  оңтүстік  жəне 
батыс  жағында  топырақың  құнарлылығы  төмендеу  болады.  Күңгірт  қара-қоңыр  топырақ 
айналмалы қабатында қарашірік  2,56-1,50%  жəне 2,02-1,35%, сіңірілген негіздер көлемі 
16,5-13,2  жəне 14,1-13,0 мг/экв 100г  топыраққа  шаққанда  жəне  жылжымалы  фосформен 
16-12 мг/кг мөлшерде қамтылған, нитратты азотпен 9,4-8,5 жəне сілтілі жеңіл ыдырайтын 
азотпен 84-60 мг/кг,  яғни  төмен  дəрежеде  қамтылған;  суға  төзімді  агрегаттар 31-26%, 
ашық қара – қоңыр топырақта 1,52-1,15 жəне 1,05-0,88%, 13,2-12,8 жəне 12,4 – 1,22 мг/экв 
100г  топыраққа  шаққанда,  Р
2
О
5 
– 14,2-12,0 жəне N-NО
3
-9,6-8,0  жəне  6,5; сілтілі  жеңіл 
ыдырайтын азотпен 70-56 мг/кг, яғни өте төмен дəрежеде; суға төзімді агрегаттар > 0,25 
мм 27-19% сəйкес келеді. 
Су  эрозиясы  байқалуының  нəтижесінде  күңгірт  қара-қоңыр  топырақта  қара  шірік 
құрамы аз шайылған топырақта 23,4% орташа мөлшермен төмендетеді, орташа шайылған 
жағдайда 40,8% ашық қара-қоңыр топырақта шайылмаған топырақпен салыстырғанда 13,2 
жəне 42,2 болды. 
Зерттелген  күздік  бидай  сорттарының  ішінде  жоғары  бейімделгіштікті  Наз  сорты, 
одан соң Стекловидная 24 көрсетті, өте төмен көрсеткіш Казахстанская 10, өндірісте тек 
қана  жоғарыдағы 2 сортты  пайдалану  қажеттігін  көрсетті.  Жаздық  арпа  сорттарының 
ішінде  ЭАА  ландшафты  экологиялық  жағдайларға  едəуір  бейімделгіштігін  көрсеткен 
Құралай сорты өндірісте кең көлемде қолдануға ұсынылды. 

жүктеу/скачать 8,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: