сақтану кы зм етін аткарған  бол са к ерек'41. Н ақ осы м ақсатпен ж ер л еу ғүрпы

Устіртгің антропоморфтык мүсіңдері (1 -  Канай; 2—6 — Байте  III). 

234

логиялық, түрі  жағынан реалистік аң стилі өнері сәндік сипатга қолданы- 

лды.  Бейнелеу  әдістерінің көбі  қазандар  мен  құрбандық ыдыстарын,  сем­

сер, қанжар, қорамсақ, айбалта, жүген, айна секілді заттарды, киімді, тулар- 

дың сабын әшекейлеу үшін пайдаланылды.

Ертедегі  шеберлер  көп  жағдайда  заттардың  пайдалылығын  бейнелеуді 

мазмұндылығымен  жақсы  үйлестіріп  отырды,  осының  нәтижесінде  олар- 

дың жасаған көптеген бүйымдары дүние жүзіндегі ең тандаулы үлгілерден 

қалысқан жок.  Ертедегі суретшілердің шығармашылығы өздерінің айнала- 

сындағы жануарлар дүниесінің нақты бейнелеріне етене жақын болды. Сақ 

шеберлері арқар мен таутекенің, жолбарыс пен қабанның, марал мен түйенің, 

дала кьіраны мен киіктің, қасқыр мен қоянның, жылқы мен бұланның өздері- 

не  жақсы  таныс  бейнелерін  сомдай  білген.  Аңдарды  бейнелеуде  әр  түрлі 

материалдар  қолданылды.  Бізге дейін жеткен бұйымдардың көбі қола мен 

алтыннан жасалған, сүйектен, мүйізден, темірден, киізден жасалған андар- 

дың бейнелері де кездеседі.

Аң стиліндегі  өнерді  шартты түрде  үш кезеңге:  көне  заманғы  кезеңге, 

өрлеу мен құлдырау кезендеріне белуге болады.

Б. з. б. VIII—VII ғасырлар үшін андарды бір орындатұрған қалпында жеке 

немесе ішінара бейнелеу тән болып келеді. Таутекенін, арқардың мүсіндері, 

басын көтеріп жатқан қабанның немесе тұрған жырткыштың, аяғын бүккен 

немесе тұяғының ұшымен тұрған бұғылардың бедерлеп салынған суреттері 

кеп кездеседЬҚос шеңберлі тұғырда тұрған екі текенің құйма қола мүсіні 

назар аударарлық: текелер біршама схемалы түрде, бейне бір секіруге оңтай- 

ланған кейпінде, бастары тұқырта бейнеленген, ал бедерлі үлкен мүйіздері 

арқаларына тиіп тұр (Тасмола).

Жетісудан (Талдықорған) табылған екі қола мүсінде мүйіздері айнытпай 

түсірілген  текелердің басы  реалистік тұрғыда  керсетілген;  мүсіндер  ұзын 

конус  тәріздес  төлкелерге  орнатылған.  Алдыңғы  қола  құю  өнерінің тағы 

бір үлгісі -  Солтүстік Қазақстаннан табылған, басын жоғары кетерген және 

мүйіздері бірнеше рет бұралған арқардың іші қуыс мүсіні, ол соғыс қаруы — 

балғашотқа (Бурабай) салынған. Шілікті обасынан (Шығыс Қазақстан) та- 

былған заттардың арасында үлкен мүйіздерің аредсына каңыра жатқан бүғы 

кейпінде  шебер жасалған  алтын  бұйымдар,  қабандардың  ойып  жасалған 

шағын мүсіндері ерекше көзге түседі..Қола пышактарды жыртқыштардың 

басын салып немесе тұтас мүсіндерін салып әдемілеу, ал жүген тоғаларына 

атгың  басын  немесе  ат түяғының таңбасын  салып  әшекейлеу  сол  кездегі 

көп тараған әдіс болған.

Алдыңғы  кезеңнің  өнеріне  жануарлардың  кимыл-қозғалысының  бол- 

мауы тән,  олар ең жақсы дегенде,  мысалы, Шіліктіден табылған бүркіттің 

алтын мүсіндері сияқгы, басы сәл бұрылып бейнеленеді. Бейне бір құрсақта 

жатқандай кейіпте орала бүктетіліп жатқан жануарлардың бейнесі кеңінен 

тараған сюжет болып табылады. Бұл кейіптес бейнелердің ең ертедегі үлгілері 

Евразия далаларының  шығыс  аудандарынан:  Солтүстік Тувадан  (Аржан), 

Қазақстаннан  (Майәмір,  Шілікті,  Үйғарақ)  табылған.  М ысық  тұқымдас 

жыртқыштардан басқа осындай бүктетіле оралған кейіпте қасқыр, қабан мен 

киік бейнеленген.

Б.  з.  б. V I-IV  ғасырларда Евразия далаларында аң стиліндегі өнер сти- 

листикалық жағынан өзгерістерге үшырады. Бір орында тұрған күйінде бей­

неленген жануарлар бейнелерінің орнына құрылымы күрделі, серпінділікке

235

толы сю ж еттер шығады. М үсіндік бейнелер азайып, козғалыс үстіндегі андар- 

ды ң   бедер л і  бей н ел ер і,  андарды н  ш айкасы п  ж аткан,  жы рткы ш тардың  ша- 

буы л ж асап  ж аткан к өріністер і бар  к ом позициялар  к ө бір ек  к езд ес ед і.  Аты- 

ла ұмтылған козғалы с м үсін дер дің  «бүратылуы» т әсіл ім ен  бер іл еді, бұл  ж ағ- 

дайда анны ң жарты  д е н е с і  карама-карсы   ж ағы на  бүктетіле  салынады.  Бей- 

н е н ің  қозғалы ста ек ен дігін  к өр сет у д ің  баска да техникалы к әдістер і:  қисы к 

сызықтар  ж ү й е сі,  ж ануарларды н  д е н е   м үш елерін   бұрамалар,  ш ырмауык- 

тар,  орамалар,  үш   бұрыш тар,  ж ақш алар  ж ә н е   т.  б.  түріндегі  арнайы  бел гі- 

л ерм ен   бер у   әдіст ер і  колданылады.  К ө п   м ү сін д і  ком позициялар  арасы нан 

Орталық  Қ азақстаннан  табылған  қола  тоға-айы лбас  ер екш е  к өзге  түсед і, 

о н да  үш   жырткыштың  (бары старды ң)  ш алкасы нан  кұлаған  киікті  ж ұл м а- 

лап  ж атқан  к ө р ін іс і  б е й н е л е н г е н .  А ң д а р   тал асы н ы ң   такы ры бы   Баты с 

С ібір ден   ж ә н е   оған  ір гел ес ж аткан  Қ азақ стан н ы ң  солтүстік-ш ы ғы с  аудан- 

дарынан алынған I  П етр дің  С ібір  коллекциясы  д е п  аталатын  мұрағаттардан 

ерекш е айқын  көрін еді.  Осы  бір егей  м үраны ң коптеген  алтын тоғаларында 

жыртқыш андар мен құстарды ң жылқыларға, текелерге, бұғылар мен бұлан - 

дарға  ш абуылдары,  жы ртқы ш тарды ң  ө зар а  таласы ,  жы ртқы ш тарды ң  ж ы - 

ланмен, түйем ен  ш айқастары бей н ел ен ген .  К азакстан аумағы нан табылған 

баска да археологиялы к олжаларда да әл гін дей  нышандар байкалады. А лайда 

бұл аумактагы сақтар өн ер ін ің  оны Евразиянын аң стилі тараган басқа аймак- 

тарынан  айыратын ерекш е сипаттары да бар. М үн да қозгалм ай тұрған хай у- 

андар  бей н есі  бірш ам а  ұзак   уакыт  сақтадады ,  ол  кейбір  ж агдайларда  к әп  

м үсін ді  ком п ози ц и я  түрінде  к о р ін ед і.  М ә с е л е н ,  Ж етісуды ң  к ей бір   к үр ба- 

ндык ыдыстары  мен  қазандарындағы   андар ш ер уі  к өрін істер і  осы ндай.

Есік  обасы нан  табылған  сак   қанж ары ны ң  ж ұк а  алтын  каптырмалары- 

нда  жаткан  күйінде  бей н ел ен ген   андарды ң  ширатылуы  оры ндау  ш ебер л ігі 

ж е н ін е н   б ір егей   д ү н и е.  А қ и н ак   ж ү з ін ің   ек і  ж ағы на  алтын  каптырмалар 

кем керілген;  оларды ң  бір ін де  ж ұ к а   б ед ер м ен   о н   екі,  ек ін ш ісін д е  -   тогы з 

бей н е  бар.  Олардын  арасы нда ж ы ланны ң,  т үл к ін ің ,  каскы рды ң,  аркарды н, 

киіктің, таутекенің, қ оянны ң ш ағын м үсін д ер і к езд есед і,  оларды н барлығы 

ерте к езең  ен е р ін е  т ән   кейіпте  аяқтарын  бүгіп  ж аткан к үй ін де  б ер іл ген .

Б.  з.  б.  I ll—II  гасырларда аң  сти ліндегі  о н ер   бір тіндеп  күлды рай  бастай ­

ды. А ң  стилі о ю -е р н е к к е  айналады.  О ны ң орны на түрлі-түсті тастарм ен к е з  

салып  безен д ір у  техникасы   ж ә н е   б аск а д а  әш ек е й л е у  т әсіл д ер і  қолданы л- 

атын полихром ды қ д еп  аталатын стиль к ел еді,  колданбалы  е н е р  туы нды ла- 

ры  пайда болы п,  оларда ж ануарлар д ү н и е с ін ін   б ей н ел ер і  схем ага  айналы п, 

полихромды к бай  ор н ек п ен  арадасы п  кетеді.

Бұл  е н е р   дайы н  к үй ін де  сы рттан,  б ір   ж ак тан   ә к е л ін г е н   ж о к ,  ол   сак 

ен ер ін ің  койнауынан шыккан. О ю -ер н ек т ік  полихром ияны ң кейбір  әдіст ер і 

б .  з.  б . V II—V I  ғасырларда-ақ ж етіл е  бастады.  М ә с е л е н ,  түрлі-түсті  тастан 

к ө з  салу,  б едер л еу  (алтын  түйірш іктерін  д ән е к ер л е п   б ек іту ),  т осп а  эмаль 

(ж ек ел еген   үяларды  арнайы  құрамдағы   заттарм ен  толтырып  к үю )  Ш ілікті 

(Ш ы ғы с  Қ азақстан),  Ж ыланды  (Орталы қ  Қ азақ стан ),  А расан   (Ж ет ісу )  ес - 

керткіш тері мен баска да ескерткіш терінде белгілі болған. Б. з. б. V —IV  ғасы- 

рлардағы полихромдық өнер туынды лары ның Қ азакстанны ң, Орта А зи я  м ен 

С іб ір д ің   бүк іл  аумағынан  ондаған  үлгілері  табылды.  Б әл к ім ,  нақ   осы   үш  

аймақта б.  з. б . I мыңжылдықтьщ  аяғы нда сақтар е н е р ін д егі аң стилін ы ғыс- 

ты рған  полихром ды қ ен е р д ің  қуатты  ош ағы ны ң н ег ізі  қалы птасқан  да  б о ­

луы  м үм к ін .  Б ірақ оны ң реалистік б ей н ел ер і із -т ү з с із  ж оғалы п к етк ен  ж ок-

236

А ң   ст и л ін ін   ш ығуы  ж ө н ін д е  тарихи  әдеби етте  екі  н егізгі  көзқар ас  бар. 

Бірінш і  бол ж ам ды   жактауш ы лар  ск и ф -са қ  тайпалары бұл  ен ер д і  Алдыңғы 

А зиядан кабы лдаған деп сан ай ды 144.  Евразияда он ы ң  пайда бол у м ер зім ін  б. 

з.  б. V II  ғасы рды ң 70-ж ы лдары нда  М ан н ей   патшалығы  мен  М идияны ң  с о - 

лтүстігіне  таман  орналаскан  аймаққа  ск и ф   тайпаларының  басы п  кіруім ен 

байланыстырады. М идиялы ктармен этникалы к жағынан туыстық пен м әд е- 

ни ж акы нды қ скиф -сақгар  арасы нда к өн е шығыс ө н ер ін ің  кейбір үлгілерінің 

т ез  тарауы н а  с е б е п ш і  б о л д ы ,  к ей ін   бүл   үл г іл ер д і  ск и ф т е р   м ен   сақтар 

ө зд е р ін ің   талғамдары  м ен  каж еттер ін е  бей ім деп   алды.  Одан  әр і,  ш амамен, 

б.  з.  б.  V   ғасы рдан  бастап  европалы к ж ә н е   азиялық ө н ер д ің  дам у ж олдары  

т үбегей л і  ажы райды ,  ғалымдардың  пікірі  бойы нш а,  м үны ң  ө зі  К ара  т ең із 

жағалауы ндағы   ск и ф терге  к өн е  Грекия  ықпалының  к үш ею ін ен   болған,  ал 

сактарды ң м әд е н и ет і м ен  ө н ер ін е  Алдыңғы А зияны ң А х ем ен и д  ө н ер і тіке- 

лей  ыкпал жасады .

Е к ін ш і  п ік ір ді  ж актауш ы лар  аң  стилі  о н ер ін ің  калыптасуына  Алдыңғы 

А зи я м ә д е н и е т ін ің   ықпалы  болғаны н  тер іск е  шығармайды.  Бүл  ықпал  б.  з. 

б. VI ғасы рды ң соң ы н ан   бастап,  А хем ен и д уакытында ерекш е  күш ті болды  

д ел ін еді.  Н ақ  осы  к е зе н д е   сак  ен е р ін д е  оған  бұры н т ә н   болмаған  арыстан- 

ның,  ж арты   д ен ел і  арыстан  самүры қты ң  бей н ел ер і,  н егізгі  м үсін і  қасиетті 

ағаш н е   кұдайды ң м үсін і  болы п табылатын геральдикалы кком позициялар, 

гүлдер н ем е се тұтас алғанда л от ос түйнегі түріндегі өсім дік  тектес о ю -өр н ек - 

тер  пайда  болады .  /„лайда,  аң стиліндегі  өн ер д ің  ш ығуын  бұл  зерттеуш ілер 

ж ергілікті  ор там ен  байланыстырады  да,  он ы н   тууы н  соңғы   қола  д әу ір ін е  

ж атқы зады ,  се й т іп   он ы ң   ш ыккан  н егізі  карасук  м әд ен и ет і  д еп   аталатын 

м әд ен и ет тің   м ү сін д ік   б ей н ел ер і  ж ә н е   неғұрлым  арғы  замандағы  тотемдік 

бей н ел ер  д еп   санайды 145.

А ң   стилі  ө н е р ін ің   м азм үны н  аны ктаумен  байланы сты  м әсел ел ер   әл і  де 

бол са айкы н ем ес.  О ны ң дін и  наным сипаты нда болуы  ықтимал.  С к и ф -са к  

ө н е р ін ің   м азм үны на  кіретін  хайуандар  бейнелері  нақты  этникалы к  ж ә н е  

тайлалы қ топтарды ң тотем дік   арғы тегін  бей н ел еген .  Ә р   түрлі  бұйы мдарға 

салы нған  бұл м ү сін д ер  ө зін ш е  бір  үлгідегі бойтүмарлар (ап отр оп ей л ер )  мен 

түмарш алар болды.'  С он ы м ен  бір ге ац стилі  он ер і м азм үны   ж ағы нан  м и ф о - 

логиялы к е н е р   болдь:.  Бүл  ө н ер   аллегориялык  ф орм ада,  андар  таласы ны ң 

к өп теген   сю ж ет тер ін д е  ш и ел ен іск ен   тартысқа толы  рулы қ ж ә н е  тайпаара- 

лык к ү р ест і, ер лік даңқы  м ен  ж аулап алушылықтың каты гездігін бей н ел ед і.

С ақ   зам аны нда,  алғашқы  қауы мды қ  кұры лысты ң  ыдырауы  к е з е ң ін д е  

дала тайпалары нда батырлар жы ры  пайда болады .  Е ртедегі эп о с т ы ң  к ей бір  

бей н ел ер і м ен   сю ж ет тер і бары нш а ө згер ген  ж ә н е  т үр л ен ген   к ү й ін д е  б із д ің  

заманы мы зға д ей ін  ж е т гі146. Батырлар ж ы рыны ң к ей бір  такырыптары, м ә с е - 

л ен ,  аңш ы лы қ  ер лік терін ің ,  баты рды ң  қайта т ір іл у ін ің   к о р ін іст ер і,  баты р- 

ларды ң  соғы с  ж оры ғы нан  оралуы   I  П етр д ің   С ібір   колл екциясы ндағы   сақ- 

тарды ң алтын тоғалары нда б е й н е л е н г е н 147.

Сақтардың қолданбалы өнерінің маңызды түрі  ою-өрнек  болды,  ол аң 

стилі  өнерімен катар, онымен өзара байланыста дамыды.  Көркемдік мета- 

лға  қарағанда  ою-өрнек  өнерінің  ескерткіштері  аз  сақталатыны  мәлім, 

өйткені ою-ернек салынатын органикалық негіз (тері, киіз, ағаш, жүн мата- 

лар)  тез  шіриді.  Сондықтан  да  ою -өрнек  шығармашылығының  кейбір 

үлгілері тек ерекше қолайлы жағдайларда ғана, мәселен, оба тоңында сак- 

талған, оның ішінде бұл үлгілер Алтайдың Пазырық қабірлерінен табылған.

237

С ақ заманындағы ою -өрнектің бірнеше түрін: геометриялык, өсімдік 

тектес,  зооморфтық,  символдық түрлерін беліп  керсетуге  болады.

Сақтардың металдан, киізден жасалған бірқатар бұйымдарында және 

керамикасында  сақталған  геометриялық  ою -өрнек  өзінің  бастамасын 

андронов  тайпаларының  өнерінен  алады.  Ол  сақ  бұйымдарында  үш 

бұрыштар,  шеңберлер,  ромбылар,  шаршылар,  шыршалы,  меандрлық 

ж әне  шеңбер бөліктері тектес  ою-өрнек түрінде  болып келеді.  Өсімдік 

тектес ою-өрнектің мұншалықты көне жергілікті дәстүрлері жоқ. Оның 

басты-басты  әуендері  лотостың  түйіндері  мен  гүлдері,  гүл  тізбе,  шыр- 

мауы қ  есімдіктерінің  өрмесі,  үш  салалы  жапырақтар  түрінде  болды. 

Кейбір ою-өрнек әуендері, мәселен, лотос Ежелгі Шығыс өнерінің ыкпа- 

лынан туған.

Символдық ою -өрнектің негізі табиғат күштері  мен  аспан шырақта- 

рына  сыйынушылыктан  туды.  Ш еңбер,  бұрама,  айқыш-үйқыш  сызық 

үлгісіндегі  сарын  күннің  эмблемасы  болды;  бұйра  толқындар  сарыны 

бүрама  ирек  түріндегі  қисық  сызы қ  белгілерімен,  S-тәріздес  сипатта 

берілді.

Зооморфтық ою-өрнек аң стилінің көптеген сюжеттеріне негізделді. 

Мүнда хайуандардың, дала қыранының бастарын, теке, бұлан, бүғы, тур 

мүйіздерін схемалық түрде бейнелеу  көп тараған әдіс  болды.  Кайсыбір 

затта бірнеше  ою-өрнек сарындарының араласып келуі де жиі ұшырас- 

ады.

Қазақстан аумағында жаппай тараған петроглифтер — жартастардағы 

суреттер  де  сақтардың  бейнелеу  өнерінің  ескерткіші  болып  табылады. 

Әдетте олар күнге  күйіп, бетін қоңыр тат басқан жартастарға үшкір ме­

талл құралдармен қашап салынған. Жартастағы гравюралар түрлі әдісте- 

рмен: бейненің бүкіл көлемін тескілеп ою, сызық нобайы, ойып түсірген 

сызықтар,  қырып  түсіру  аркылы  салынған.  Кейде  бір  бейненің  өзі  әр 

түрлі екі-үш әдіспен салынатын болған.

Жалпы алғанда  жартастағы  суреттер  әр түрлі тарихи дәуірлерде  са- 

лынған,  бірақ  олардың  ең  көбі  -   сақтар  салған  петроглифтер.  Оларды 

аң стиліндегі қолданбалы өнерде  жақсы мәлім бейнелер  мен  сюжеттер 

бойынша белуге болады.

М әселен, талай ғасырлар бойы тайпалардьщ киелі орны, алуан түрлі 

ғұрыптық мейрамдар еткізілетін орын болған Таңбалы аңғарының (Ал­

маты  облысы),  Қойбағар,  Арпаезен  атыраптарының  (Ш ымкент  облы- 

сы) жартастарында сақтардың ондаған бейнелері  бар.  Олардың арасын- 

да сақгар суретшілеріне ұнаған (түяқтарының ұшымен тұрған және аяқ- 

тарын бүгіп  жатқан)  кейіпте  салынған  бұғылардың суреттері, археоло­

гиялык казбалардан табылған  қола  мүсіндерге  ұқсас  жабайы  қабанда- 

рдың суреттері, түйелердің шайнасқан көріністері, аю мен басқа да жыр- 

тқыштардың бедерлері  бар,  бұлар  осы  мүсіндердің металдан  құйылған 

түрлеріне  үқсас.  Сонымен  бірге  жартастағы  гравюраларда  сақтардың 

қолданбалы өнер бұйымдарында аз немесе мүлде ұшыраспайтын сюжет­

тер  бар.  Бүлар  — адамның  аң  аулап  жүрген  кезінің  көріністері,  желіп 

келе  жатқан  түйелердің  бейнелер і,  соғыс  ж әне  ж үк  арбаларының  су- 

реттері, адам бейнеленген композициялар ж әне басқалары.

Жартастардағы  суреттер  сақ  тайпаларының  күрделі  де  сан  салалы 

керкем дік шығармашылығының керінісін едәуір толықтыра түседі.

238

1  Тревер  К.  В.  Этнический состав населения Средней А зии в V I—V вв. до н. 

э.  -   СЭ,  1947,  V I—VII,  307-6.;  Толстов  С.  П.  Древний  Хорезм.  М.,  1948,  243-6.; 

Руденко  С.  И.  Культура  населения горного Алтая в скифское время.  М. -Л.,  1960, 

175-6.;  Акишев  К.  А.,  Кушаев  Г.  А.  Древняя культура саков и усуней долины р. 

Или.  А .,  1963,16-6.

2  Струве  В.  В. Этюды  по истории Северного Причерноморья, Кавказа и Сред­

ней Азии.  Л.,  1968.

3 Дьяконов  М.  М.  Очерк истории древнего Ирана. 

М., 

1961,  75-6.;  Струве В.  В. 

Этюды по  истории  Северного Причерноморья..,  135-6.

4 Мына әдебиетті  караныз:  Оранский  И.  А. Изучение  памятников древнеиран­

ской письменности в СССР (1917—1970). Сб. История Иранского государства и куль­

туры  (к 2500-летию Иранского государства), М.,  1971, 45-50-6.

5 Геродот. История в девяти книгах. Перевод и примечания Г. И. Стратановско- 

го, Л.,  1972; Известия древних писателей греческих и латинских о Скифии и Кавка­

зе. Пер. В.  В.  Латышева. -  ВДИ,  1947,  №  1 -4 ;  1948, №   1 -4 ;  1949, №   1-4.

6 Известия древних писателей греческих и латинских о  Скифии и Кавказе. Пер. 

В.  В.  Латышева.

7 Абаев  В.  И. Скифский быт и реформы Зороастра.  — «Arhiv Orientalni», Praha, 

XXIV, J 956,  №   1.

8  Струве  В.  В. Этюды по  истории..,  51-66-6.

9 Григорьев  В.  В. О скифском народе саках.  СПб.,  1871,13—15,50-59-6.

10 Дандамаев  М..  А. Поход Дария против скифского племени Тиграхауда. КСИ- 

НА,  1963, вып.  61,179-6.

11 Дандамаев  М.  А. Иран при первых Ахеменидах.  М.,  1963,269-6.

12  Струве  В.  В.  Этюды  по  истории..;  Пьянков  И.  В.  К  вопросу  о  маршруте 

похода  Кира II на массагетов.  — ВДИ,  1964, №  3.

13 Григорьев  В.  В. О скифском  народе саках,  50-59-6.; Тревер К. В.  Этнический 

состав населения Средней Азии в VI—V  вв. до  н. э.  — СЭ,  1947, VI—VII,  307-6.; К о­

пылов  И.  И.  Сакские  племена  Сыр-Дарьи  и  Семиречья  по  археологическим дан­

ным. — Автореф. на соиск. уч. степени к. и. н. А ., 1953,6-6.;  Акишев  К.  А.,  Кушаев 

Г.  А. Древняя культура саков..,  16-20-6.

14 Дандамаев  М.  А. Иран при первых-Ахеменидах,  115—J 16-6.;  Пьянков  В.  И. К 

вопросу о  маршруте похода Кира,  124—125-6.

15 Деректердің накты мәліметін караныз:  Литвинский Б.  А. Кочевники «крыши 

жүктеу/скачать 21,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: