Министрлігі ғылым академиясы ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология инст
жүктеу/скачать 21,27 Mb. Pdf көрінісі
|
15 - Қ азақ стан тарихы , т.1 449
52 Бартольд В. В. Соч., т. V, 272-6. 53 «Юань-ши», цз. 27375 (1423)-б. 54
Сборник летописей, т. I, кн. 1, 140-6.; Бартольд В. В. Исто
рия Туркестана. Сочинения, т. II, ч. I, М., 1963; Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов;
Рашид ад-Дин. Сборник летописей, т. I, кн. 1. М.-Л., 1952. 55
Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народ ностей и сведения об их численности, «Живая старина», вып. Ill, IV. СПб., 1896.
Сборник летописей, т. I, кн. 1, 140-6. 56
Uber de nestorialischen inder Inner Mongolei und Sudchina. - “l’Oriente nella Storid della civilta, Roma, 1964, pp. 77-80. 57
Рашид ад-Дин. Сборник летописей, т. I, кн. I, 102-6. 58 Бұл да сонда, 137-6. 59 Бұл да сонда, 77-6. 60
Аталған еңбегі, 107-6. 61 Козин С. А. Сокровенное сказание, § 101—115,98-105-6. 62 Бұл да сонда, § 178,136-6.;
Сборник летописей, т. I, кн. 2,249-6. 63
Бұл да сонда, § 133, 113-6 .; Рашид-ад-дин. Сборник летописей, т. I, кн. 2,249-6. 64 Бүл да сонда, § 139, § 136. 65 Бүл да сонда, § 158-164, 125-127-6. 66 «Юань-ши», 118. 67
Образование монгольского государства и Чингиз-хан. Татаро- монголы в Азии и Европе. М., 1970, 22-46-6. 68
Козин С. Сокровенное сказание, 142-150-6. 69
Китайские источники о народах Южней Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. М., 1961, 283-6. 70
Школяр С. Г. Китайскаядоогнестрельная артиллерия. М., 1979,285-6.^Юань- ши», 151. 71 Материалы по истории киргизов и Киргизии. Вып. I. М., 1973, 65-6. 72
Очерк истории Семиречья. Соч. Т. II, ч. I, 51-6. 73 Цзинь ши, гл. 121,1100-6.; Низами Арузи Самаркинди. Собрание редкостей, или четыре беседы. Пер. с перс. С. Баевского и 3. Н. Ворожейкиной М., 1963,40- 50-6. 74 Материалы по истории киргизов и Киргизии, 66-6. 75 Джузджани. Табакат-н Насири. Изд. Раверни. Т. I. Лондон, 1881, 90-6. 76 Бұл да сонда, 914-6. 77
Рашид ад-Дин. Сборник летописей, т. I, ч. I, 148-6. 78
Очерк истории Семиречья, 51-6. 79 Жыл сайын Хорезмнен 30 мын динар алым алынып тұрған: 1958, р. 927. 80
Бартольд В. В. Очерк истории Семиречья, 51-6. 81 Мына есімді билеушілер Таянку, Има, Арбаз, Тума, Шаукем (Джузджани, т. 1.911-6.). 82 Цзинь ши, гл. 121,1100-6. 83 Қараңыз: Бартольд В. В. Очерк истории Семиречья, 51-6. 84
The History of Chinese Society. Liao (907-1125). Philadelphia, 1949, p. 114. 83 Ляо ши, гл. 30,137-6.; Материалы по истории киргизов и Киргизии, 73-6. 86 Материалы по истории киргизов и Киргизии, 70-6. 87 Бұл да сонда, 68-6. 88 Бұл да сонда, 74-6. 89
Джузджани, т. 1,984-6. 90
Кыпчаки. Соч., т. V, М., 1968,550-6. 91
Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. А., 1989, 450 280-6.; Кадырбаев А. Ш. Тюрки и иранцы в Китае и Центральной Азии XIII—XIV вв. А., 1990, 34-6.
Из истории взаимоотношений кыпчаков и Хорезма. / / Археологические исследования в Казахстане. А., 1973, 59-70-6. 93
Кудряшов К. В. Половецкая степь. М., 1948; Федоров-Давыдов Т. А. Кочев
ники Восточной Европы под властью золотоордынских ханов. М., 1966; Плетнева С. А. Кочевники средневековья. М., 1982; Соныкі. Половцы. М., 1990. 94
Introduction to the History of the Turkic Peoples. Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. Otto Har- rassowitz. - Wiesbaden, 1992. 95
Государство кимеков IX-XI вв. по арабским источникам. А., 1972. 96
A General of the Muhammadan Dinasties of Asia, including Hindustan from A. H. 194 to A. H. 658, and the infidel. Mugals into Islam by H. G. Raverty. London, 1881, t. II, p. 961,10097. 97 Бұл да сонда, p. 791. 98 История Казахстана с древнейших времен до наших дней (очерк). А., 1993, 76-6. 99
Рашид ад-Дин. Сборник летописей, т. I, Кн. I, 67-6. 100
История Тувы в средние века. М., 1969,164-6. 101
Государство Сельджукидов и Средняя Азия в XI-XII вв. М., 1991, 88-6. 102
Махмуд ал-Кашгари. Диван лугат ат-турк. Т. I, Стамбул, 1915, 116, 317-6. 103
Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. Т. I, М., 1963, 387-6. 104 Бұл да сонда, 393-6. 105
Китаб ат-тавассул ила-т-тарассул. Тегеран, 1936,165-6. 106
Кыпчаки... 207-6. 107
Туркестан в эпоху Монгольского нашествия. Соч. Т. I. М. 1963. 108
Кумеков Б. Е. Об этнонимии кыпчакской конфедерации Западного Дешт-и Кыпчака XII - начала XIII веков. / / Известия НАН РК, 1993, № 1, 67-6. 109
Ан-Нувайры. Нихаят ал-араб фи фунун ал-адаб. / / Тизенгаузен В. Г. Сбор
ник. материалов, относящихся к истории Золотой Орды, I, СПб., 1884, 539—540 (техст), 540-541-6. (перевод); Ибн Халдун. Китаб ал-ибао, т. 5, Каир, 1284,.г. х., 372-6. 110
Ад-Димашки. Нухбат ад-дахр фи аджаиб ал-барр ва-л-бахр. Изд. Мерена. СПб., 1866, 264-6. 111
Кумеков Б. Е. Об этническом составе кыпчаков XI — начале XIII вв. по арабским источникам. / / Проблемы этногенеза и этнической истории народов Средней Азии и Казахстана. М., 1990, 126-6. 112
Reconnaissance en Haute Asie Septentrionale par cinq Envoyes ouig- ours au VUIe siecle. / / Journal Asiatique, t. 224,1956, p. 146,152. 113
Махмуд ал-Кашгари. Диван лугат ат-турк, т. III. Стамбул, 1917, 379-6. 114
О слове «казак». / / Сб. «Казаки. Антропологические очерки. JL, 1927, 13-6. 115 Китаб Маджму тарджуман турки ва аджами ва магули ва фарси. Изд. Хаутс- ма. Лейден, 1894, 25-6.;
Исследование по лексике «Тюркско-араб ского словаря». А., 1970, 154-6. 116
Ибн ал-Факих. Китаб ахбар ал-булдан. Фотокопия Мешхедской рукописи. ИВ РАН, ФВ-202, л. 171-6. 117
Togan Z. V. Londra ve Tahrandaki islami yazmalardan bazilarina dair./ / Islam Tetkikleri Enstitusu dergasi, cild III, cuz 2-4, Istanbul, 1960,156-6. 118
Кумеков Б. E. Средневековые мусульманские карты как источник по рас селению кыпчаков. / / Источники по средневековой истории Кыргызстана и со предельных областей Средней и Центральной Азии. Бишкек, 1991, 63-6. 451 119 Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения. М., 1974,455-457-6. 120
Ал-Омари. Масалик ал-абсар фи мамалик ал-амсар. / / СМИЗО, т. I, 236-6. 121
Тухфат ан-нуззар фи гараиб ал-амсар. / / СМИЗО, т. 1,282-6. 122 Бүл да сонда, 287-6. 123
Бартольд В. В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. I, 522-6. 124
Тухфат ан-нуззар фи гараиб ал-амсар, 281-6. 125 Путешествие в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. А., 1993, 95-6. 126
Масалик ал-абсар фи мамалик ал-амсар, 233-6. 127
Три еврейских путешественника ХІ-ХІІ вв. Ч. III, СПб., 1881,4-6. 128
Памятники средневековья (раскопки на городище Баба-Ата), Цитадель. Оборонительные сооружения и рабады. Некрополь. Общий обзор на ходок. / / Археологические исследования на северных склонах Каратау. Труды ИИАЭ АН КазССР. А., 1962. Т. 14;
Отчет Павло дарской экспедиции 1955 г. //Труды ИИАЭ АН КазССР. А., 1959, т. 7;
Бобровский могильник. / / Известия АН КазССР, ист. арх. и этн., А., 1963. Вып. 4;
Памятники Павлодарского Прииртышья (VII—XII вв.). / / Новое в археологии Казахстана. А., 1968;
История хазар. Л., 1962; Архе ологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС. А., 1987;
Об этническом составе кипчаков средневекового Казахстана. / / Про шлое Казахстана по археологическим источникам. А., 1976;
Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. А., 1989;
История киргиз и Киргизстана с древнейших времен до монгольского завоевания. / / Краткие сооб щения Ин-та материальной культуры. М., 1947. Вып. XIV; Бернштам А. Н. Ос
новные этапы культуры Семиречья и Тянь-Шаня. / / Советская археология. 1949, №11
\ Вайнштейн С. И. Некоторые вопросы истории древнетюркской культуры (в связи с археологическими исследованиями в Туве). / / Советская этнография. 1966, N
2 3;
Соныкі. Мир кочевников центра Азии. М., 1991; Винник Д. Ф. Тюрк
ские памятники Таласской долины. / / Археологические памятники Таласской долины. Фрунзе, 1963; Грязное М. Л. История древних племен Верхней Оби. / / Материалы и исследования по археологии. М., 1956, № 48;
Этно-
сфера. История людей и история природы. М., 1993; Заднепровский Ю. А. Архео
логические памятники Юга Киргизии в связи с вопросом о происхождении кир гизского народа. / / Труды Киргизской археологе-этнографической экспедиции. Фрунзе, 1959. Т. III;
Древнеземледельческая культура Ферганы. / / Мате риалы исследований по археологии. М., 1962, № 118;
Древняя исто рия Южной Сибири. М., 1951;
Этапы средневековой истории Тувы. / / Вестник Московского университета, серия IX, история. М., 1964. Вып. 4;
История Тувы в средние века. М., 1969; Кляшторный С. Г. Древнетюркские рунические памятники. М., 1964;
С,
Г., Султанов Т. И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. А., 1992;
Государство кимеков ІХ-ХІ вв. по арабским источникам. А., 1972;
Средневековые погребе ния Семиречья.//Новое в археологии Казахстана. А., 1968;
Древняя культура племен Централь ного Казахстана. А., 1966;
Катакомбы Борижарского мо гильника. / / Древности Казахстана. А., 1975;
Печенеги, тюрки, половцы в южнорусских степях. / / Материалы исследований по археологии. № 62;
Пищулина К. А. Юго-Восточный Казахстан в середине XIV - начале XVI веков. Вопросы политической и социально-экономической истории. А., 1977;
Народы Южной Сибири в древнетюркскую эпоху. Л., 1984; Сени гова Т. //. Средневековый Тараз. А., 1972; Толстое С. П. Города гузов. / / Совет ская этнография. 1947, № 3;
Древний Хорезм. М., 1948; Черников С. С. К
изучению древней истории Восточного Казахстана. / / Краткие сообщения Ин-т истории материальной культуры. М., 1957. 452 129 Алексеев В. 77. Палеоантропология лесных племен северного Алтая. / / Крат кие сообщения Ин-та этнографии АН СССР. М., 1954. Вып. XXI;
Палео
антропология Алтая эпохи железа. / / Советская антропология. 1958, № 1; Соныкі. Палеоантропология Хакасии эпохи железа. / / Сборник Музея антропологии и этнографии. JI., 1961. Т. XX; Антропологические типы древнего населения на тер ритории СССР. По материалам антропологической реконструкции. М., 1988. 130
77. Очерк этногенеза южных алтайцев. / / Советская этногра фия. 1952, № 3;
К вопросу об уйгурах. СПб., 1893; Розов Н. С. Материалы по краниологии чулымцев и селькупов. / / Труды Ин-та этнографии АН СССР. М., 1956. Т. XXXIII;
Расселение кимаков в IX—X веках по данным археологических источников. / / Прошлое Казахстана по археологи ческим источникам. А., 1976. 131
Палеоантропология СССР. / / Труды Ин-та этнографии АН СССР. M.-JL, 1948. Т. IV;
Антропологический состав древнего и совре менного населения Киргизии. / / Труды Киргизской археолого-этнографической экспедиции. Фрунзе, 1959. Т. III; Дремов В. А. Этнические связи племен среднего Приобья. / / Известия Лаборатории археологических исследований. Кемерово, 1967. Вып. I.
132 Байпаков К. М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. А., 1986. 133
Гинзбург В. В. Материалы к антропологии древнего населения Южного Казахстана. / / Советская археология. 1954, XXI;
Черепа из зороа- стрийских погребений в Средней Азии. / / Сборник Музея антропологии и этно графии. Л., 1949. Т. X. 134
Некрополь древнего Миздажана. Ташкент, 1970. 135
Туркевич Г. Б. Черепа из зороастрийского костехранилища в Фринкенте под Самаркандом. / / Антропологический сборник IV. Труды Ин-та этнографии АН СССР. М., 1963, т. 82. 136
Черепа из зороастрийского кладбища XIII в. в Фринкенте. / / Сборник Музея антропологии и этнографии. Л., 1949, т. X;
Материалы к антропологии древнего населения Юго-Восточного Казахстана. Черепа усуней и тюрков из погребений на правом берегу среднего течения р. Или. / / ТИИАЭ АН КазССР. л ., 1959, т. 7;
Палеоантропология Средней Азии. М., 1972. 137
Гинзбург В. В., Дебец Г. Ф., Левин М. Г., Чебоксаров П. Н. Очерки по антропологии Казахстана. / / Краткие сообщения Ин-та этнографии АН СССР. М., 1954. Вып. XVI. 138
Население Казахстана от эпохи бронзы до современности. А., 1970;
О. Антропологические аспек ты происхождения казахского народа. / / Известия НАН РК, серия общественных наук. А.. 1993, № I ;Ярко А. И. Алтае-Саянские тюрки. Антропологический очерк. Абакан, 1947. 139
Кычанов Е. И. Жизнь Темучина, вздумавшего покорить мир. М., 1972. 1993 °
Государственный строй Монгольской империи XIII в. М., 141 «Юань-ши», Пекин - Шанхай, 1958. 142 СМИЗО. Т. I, т. 2. СПб., 1884,1941. 143
Жизнеописание Джалал-ад-дина Манкбурны. Баку, 1973. 144 История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. А., 1979, т. 2. 145-6. 145
Султанов Т. И. Кочевые племена Приаралья в XV-XVIII вв., М., 1972. 453 Т ө р т і н ш і т а р а у IX ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШ І ЖАРТЫСЫ - XIIIҒАСЫ РДЫ Ң БАСЫНДАҒЫ ОТЫ РЫҚШ Ы, ҚАЛА Ж ӘНЕ ДАЛА ХАЛҚЫНЫҢ МӘДЕНИЕТІ 1. ҚАЛАЛАР САНЫНЫҢ ӨСУІ Археологиялык зерттеулер мен материалдар қалалар санының көбей- генін айқын көрсетеді. Егер осының алдындағы кезеңде Оңтүстік Қазақ- станда 30 қаланың орны бар деп саналса, бүгінде олардың саны 37-ге жетіп отыр. Егер осының адцындағы кезеңнің жазбаша деректемелерінде 6 қала ғана аталса, қазір олар — 33. Мұның езі бұл аудан туралы тарихи және гео- графиялық әдебиетте мағлұматтың мол екенін ғана емес, сонымен қатар ІІІығыстың экономикалық және мәдени байланыстар жүйесіне кеңінен араласқан қалалар маңызының артқанын да білдіреді. Деректемелерде тау етегіндегі белдеулерде жаңадан Жумишлагу және Манкент қалалары аталады, сол кезде Арыстың орта ағысында орталығы Осбаникет болған Кенже округі құрылған. Фараб округінде орта ғасырла- рдағы авторлар Отырардан басқа, жаңа астана Кедерді, Весидж және Бүрык қалаларын атайды. Шауғарда Ясы және Шағылжан, Қарнақ, Қарашық және Шур (Сури) калалары пайда болады. Сауран қаласы, Сырдарияның төменгі ағысында Сығанак, Ж анкент, Жент, Аснас, Баршыкентбелгілі болады. Қар- атаудыңтеріскей беткейінде — Балаж бен Берукет, Сырдарияның орта ағы- сында Сүткент қалалары орналасты. Сырдарияның төменгі ағысы мен Қар- атаудың теріскей беткейлерінде қалалардың қалыптасу үрдісі мейлінше шапшандай түседі. Қалалардың аумағы ұлғаяды. Отырар рабадының келемі 170 гекта- рға дейін жетті, ал бұрын ол 5 - 7 гектардан аспаған еді. Әрине, бұл циф- рларды кең көлемде қазу жұмыстары жүргізілгенге дейін түпкілікті деп санауға болмайды, бірақ рабадтардың аталған ш екараларыны ң нақ IX— XII ғасы рларда қал ы п тасқан ы даусы з. Егер бұры н қал ал ар ж ұрты көпшілігінің жоғарғы қабаттары V I—VIII ғасырларға жататындарын қо- спағанда жалпы көлемі белгісіз болып келсе, қазір барлық дерлік ес- керткіштердің көлемі туралы нақты деректер бар, олар Оңтүстік Қ азақ- стандағы қала м әдениеті е с к е р т к іш те р ін ің ти п о л о ги я сы н ж асауға мүмкіндік береді. Бірінші топқа көлемі 30 гектардан асатын қала жұрттары кіреді. Бұлар - Сайрам, Отырартөбе, Ш ортөбе (Қараспан), Қүйрықтебе, Сунақ-Ата, Сауран, Ж анкент, Ж анқала, Құмкент. Бірінші топтағы қала жұрттарын салыстыру мынадай керініс береді: Сайрам қаласының жұрты Испиджа- бка сәйкес келеді, Шортөбе (Қараспан-1) — Осбаникет, Отырартөбе — Оты рар, Құйрықтөбе - Кедер, Шойтөбе — ПІауғар, Ж анқала — Ж анкент, Су- нақ—Ата — Сығанақ, Сүткент - Сүткент деп саналады. Ж азбаша деректе- 454 Онтүстік Қазақстандағы қалалар мен кала жүрттарының картасы. 1X-X1II ғ. басы. мелердің мағлұматтарына қарағанда, бұл калалардың бәрі, Сауран мен Сүткентген баскалары округтердің астаналары, ал Испиджаб бүкіл Оңтүстік Кдзакстанның басты қаласы болған; Ж анкент — ғүздардың астанасы, ал Жент пен Сығанак XII—XIII ғасырдың басында қыпшактар иеліктерінің орта- лыктары бодцы. Бірінші топтағы кала жүртгары аймақтар, жеке иеліктер ор- талықтарыньщ немесе жай ірі калалардың орындары болып табылады. Екінші топ ескерткіштерінің көлемі 15 гектардан 30 гектарға дейін же- теді. Олардың көпшілігі Испиджаб қалаларьшың тізіміне енетін қалалар деп саналады. Орта ғасырлардағы авторлардың бүл калалар туралы еипат- тамалары үстірт болып келеді, оларда мешіттер мен базарлардың болуы атап өтіледі. Бурух - «үлкен кала», Хурлуг - «күмбезді мешіті бар үлкен кала» деп аталады. Жумишлагу да «үлкен әрі көлемді қала» делінеді. Олардын бәрінде де каланың маңызды белгісі — күмбезді мешіттер болған. Оңтүстік Қазақстан қала жүртгарының екінші тобын келемі орташа қалалардың қа- лдықтары деуге болады. Үшінші топтағы қала жұрттары мейлінше көп. Олардын бір белігі жазбаша деректемелердегі калалармен: Ш арапхана - Газгирд, Бүлақ-Қоғал - Манкент, Тамды - Берукет, Қазатлық - Будухкет деп салыстырылады. Ескерткіштердің бұл тобы - шағын калалардың, кал- ашықтардың калдықтары. Тамтаж, Абараж, «Барысқауыптағы бекет» си- яқтыларды керуен-сарайлар деп санаған жөн тәрізді. Оңтүстік-Батыс Жетісудағы деректемелерде белгілі болған калалар саны 26-ға дейін көбейді. Қалалар саны Ж ікіл, Балу, Ш елже, Такабкет, Көл, Кенжек қалалары қалыптасқан Талас аңғары есебінен артты. Біркатар көлемді терткүлдер - 36 терткүл табылды. Қалалардың орталық қираған жүртының көлемі бүрынғы күйінде қалған, оның есесіне үзын дуалдар ішіндегі құрылыстар неғүрлым тығыз бола түседі, онда тұрғын үйлері бір-біріне қаратылып тұрғызылған ж эне аулалары бар жүйелі түрде жоспарланған усадьбалы учаскелер қалыптасады. Бүлайша жоспарлау қазіргі құрылыс жүмыстары аз жүргізілген Ақтөбе, Степнин- ское, Төлек және Сретинское қала жұрттарында сақталған. Ертедегі орта ғасырларға арнап жасалған кала жүрттарыньщ типодо- гиясы бойынша Текабкет пен Сус (Талас Ақтөбесі ж әне Шалдобар калал- арының жүрттары), сондай-ак К енжек-Сеңгір (Шаруашылык) ж эне Ш ел же орташа калаларға жатады. Шу аңғарында Баласағұн қаласы жетекші орынға шығып, астана рөлін аткарады. Ол X—XII ғасырларда хан ордасы ретінде калыптасады1. Алайда оның орнында неғұрлым ерте кездегі қала жүрты жатыр. «Ескі» қала жұрты- мен қатар мұнда қырық шакты төрткүлдер пайда болады, олар орда, бекініс және егіншілік қоныстар ретінде қабылдандьг. Талас ж эне Шу аңғарла- рында осынша көп жаңа калалардын пайда болуы ауданда отырықшылық пен кала емірінің дамығанын көрсетеді. Солтүстік-Шығыс Жетісуда IX—XIII ғасырдьщ басында қала мәдени- етінің жаңа ауданы қалыптасты. Erep ІХ -Х ғасырларда Солтүстік-Шығыс Жетісудың бүкіл аумағында 10 қала ғана болса, XI—XIII ғасырдың басында олардын саны 70-ке дейін кебейген. X ғасырдағы деректер Іле аңғарының сол жағалауында орналаскан екі қала — Талхиз (Талхар) ж эне Лабан калал- ары туралы хабарласа, XI—XIII ғасырдың бас кезінде мұнда, орта ғасырла- рдағы авторлардың мәліметтеріне карағанда, Екі-Оғыз, Қаялык, «аймақ» астанасы «Несторианское селение», Ілебалық калалары болған.
жүктеу/скачать 21,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|