Мысалы, кел-етін еді; кел-ген еді; кел-іп еді; кел-ер еді; келсе еді; келуші еді; кµр-ген екен; кµр-мек екен; кµр-се екен; кµ
жүктеу/скачать 283 Kb.
|
Дип.-Етістік-Ш.Мұртазаның-«Қызыл-жебе»-романы (1)
| Жедел өткен шақ іс-әрекет қимылдың дәл сөйлеп тұрған уақыт алдында ғана болып өткенін білдіреді. Мұнда іс-әрекеттің нақтылы анық болғандығы анықталады.
Жедел өткен шақ етістік түбірінің болымды және болымсыз түріне –ты//-ті, -ды//-ді жұрнақтарының қосылуы арқылы жасалады, олар одан әрі бірінші жақта –м, -қ//-к, екінші жақта –у, -ның//-ңіз, -ңдар//-ңдер, -ңыңдар// -ңіздер болып жіктеліп қолданылады. Мысалы «Қызыл жебе» романында жедел өткен шақтың мынадай түрлерін кездестіруге болады: ты//ті, ды//ді жұрнақтарының қосылуы арқылы жасалып, одан әрі бірінші жақта –м, қ//к болып жіктелетін өткен шақтар. Мысалы: Жүрегі тарс етіп жарылып, жаны жаһаннамға кеткендей болды (Ш.М., 1994, 64). Қабырғада көлеңкесі ебедейсіз сорайған қарауыл аңырып тұрып-тұрып, ақыры шығып кетті. (Ш.М., 1994, 64). Тесіктен симай пұшайман болды. (Ш.М., 1994, 69). Түсінде аспанның көк күмбезіне шашылған асқар-асқар тауларды көрді. (Ш.М., 1994, 66). Қайнар көздің бас жағындағы жалбызды аршып-аршып, әрірек өтіп, пісігі өсіп кеткен бір шоқ бүлдірген тауып алды. (Ш.М., 1994, 69). Бүлдірген ауқат болмады. (Ш.М., 1994, 69). Тас-тастың қуысында қақылықтап жүгіріп жүрген кекілік көңілін алаңдатты. (Ш.М., 1994, 69). Жуықтап жоламастан бұғып қана отырды. (Ш.М., 1994, 69). Қызыл жебе сияқты асыл жылқыны ешкім де соймайды. (Ш.М., 1994, 73). Әй, мырза-ай, осы жаман сандықтың ішіне біздің кісі сыйып кетеді деп ойладыңыз ба? (Ш.М., 1994, 75). Кәне, қақбас, інің қайда, қаныпезер, қашқын ініңді қайда тығып қойдың? (Ш.М., 1994, 75). Әлі өздерің келіп, аяққа жығылып айтасыңдар. (Ш.М., 1994, 77). Өздерің-ақ ұстап бересіңдер. (Ш.М., 1994, 77). Сай-сайды сүзіп шығыңдар. (Ш.М., 1994, 77). Онан да әлі кеш емес, көшейік. (Ш.М., 1994, 78). Аттаныстың табан астында асығыс болғандығы сонша, әдеттегі «ауылдың алты ауызы», тіпті «жар-жар» да айтылмады. (Ш.М., 1994, 83). А.Ысқақовта өткен шақтың бұл түрі анық (айғақты) өткен шақ деп аталады. Анық өткен шақ деп сөйлеушінің болған я болмаған амал-әрекетті өзі басы-қасында болғандай, өз көзімен көргендей, тыңдаушы (оқушы) әбден қанық боларлықтай, сенерліктей хабарлайтын формаларды айтамыз, - деген анықтама берілген. Сондай-ақ, анық өткен шақ формаларының мынадай көрсеткіштер арқылы жасалатының көрсеткен: 1) –ды (-ді, -ты, -ті) жұрнағы: Кеудесіне мылтық тіреген солдаттың бетіне қолын салып жіберіп, мұрнының үстін сырдыра орып түсті. (Ш.М., 1994, 101). Тұрар шыдай алмай шыңғырып жіберді. (Ш.М., 1994, 101). Албаннан тоқал алып келе жатқан жерінен атып кеттім. (Ш.М., 1994, 102). Төбеде жалғыз қыран қалықтап жүрді де қойды. (Ш.М., 1994, 104). Өң мен түстің арасын ажырата алмай, әрі-сәрі халде қалған Рысқұл Қара Иванның даусын естіген соң есін бірден жиып алды. (Ш.М., 1994, 105). Жан-жақтан қасқыр қамалағанда, шөмелесіне тығып пана болды. (Ш.М., 1994, 106). Мал қораны айналып шықты. (Ш.М., 1994, 108). Қара Иван қолына айыр алып, шөмеле төңірегіндегі кәшек шөп-шаламды жинаған болып, аймалшықтап жүріп алды. (Ш.М., 1994, 107). Аттың иесі аман-есен бір жерде жасырынып жатқаны белгілі болды. (Ш.М., 1994, 109). Анарбай мен Таубай бастап, болыстың адамдары да ауылдарына қайтты. (Ш.М., 1994, 109). –ған (-ген, -қан, -кен) жұрнағы; Таудан асып күн батқан. (Ш.М., 1994, 67). Тұрар сайдың қабағындағы жабайы алма ағашының ашасына мініп отырған. (Ш.М., 1994, 67). Бұталмаған жабайы алма ағаш балақтап, бұтағы ескіріп кеткен. (Ш.М., 1994, 67). Патшаның да айласы асқан. (Ш.М., 1994, 89). Қара Иван да Рысқұл сияқты осыдан отыз жыл бұрын Ресейден ауып келген. (Ш.М., 1994, 90). Бас аурудың үстіне мына меңіреу, бұлыңғыр тыныштық қосылып, миын шаға түскен. (Ш.М., 1994, 92). Төсекте қарындасын ойнатып отырған Тұрар жерге жалаң аяқ секіріп түскен. (Ш.М., 1994, 94). Түйметай төсек үстінде шашы сексиіп, қорыққанынан шырылдап қоя берген. (Ш.М., 1994, 94). Ол ағаштар алдақашан шіріп кеткен. (Ш.М., 1994, 95). –атын (-етін, -йтын, -йтін) жұрнағы; Тау – Шілмембеттің маңайындағы екі-үш құрым киіз үйдің ескі бақандары болатын. (Ш.М., 1994, 96). Сол шанаға Оразбақ таласатын. (Ш.М., 1994, 99). Ал, Шыныбек жәкесі шақылдаңқырап қалғанымен балажан, базардан ылғи тәтті әкеліп, балаларға тең бөліп беретін. (Ш.М., 1994, 99). Үйден гөрі түзде көп жүретін Рысқұлды жоқтатпауға тырысып, кейде басқа балалардан гөрі Тұрарға бүйірі тартыңқырап тұратын. (Ш.М., 1994, 99). Губернатор фон Таубе патшаға еліктейтін. (Ш.М., 1994, 119). Шашын да соныкіндей қырықтырып, мұртын да солай бастыратын. (Ш.М., 1994, 119). Қазына тіккен мундир шақ келмей, киімді ұдайы жеке ұстаға арнайы заказбен тіккізетін. (Ш.М., 1994, 122). Әкесінің мейірімі түсіп еніренген кездері аз болатын. (Ш.М.,1994,123). Рас, түрме түбіндегі нар еменнің бір бұтағы көлбеңдеп, жасыл жапырақ көз алдайтын. (Ш.М., 1994, 124). –ып еді (-іп еді, -п еді) форманты; Қанша жыл болған, құдай-ау, туған жері Түлкібастан кетер жылы Қатшагүл жеңгесі тігіп беріп еді. (Ш.М., 1994, 126). Алау жалды ат енді кісінеп жіберетіндей шапшып тұр еді. (Ш.М.,1994, 132). Тары қоритын уақыт болып қалып еді. (Ш.М., 1994, 134). Жігіт құлақ салып еді. (Ш.М., 1994, 134). Әнеу күні де бір қасық суға бола Дауылбай ауылымен керілдесіп қалғанда, кедей Сәліктің бас көтерері осы Рысқұл боп қоқайқаптағысы қозып, қаны бір қайнап еді. (Ш.М., 1994, 134). Әне сонда барып оның есіне баяғыда өткен Әлімбек батырдың күміс ер-тоқымы сап ете түсіп еді. –ған еді (-ген еді, -қан еді, -кен еді) форманты: (қалаған еді, білген еді, шашқан еді, түскен еді, сүрініп кеткен еді, ашылып қалған еді). – ушы еді (-уші еді) форманты: Күндіз-түні желдемейтін қапаста не иіс болушы еді. (Ш.М., 1994, 64). Үшеуінің ішінде Тұрар әсіресе Қорған жәкесін жақсы көруші еді. (Ш.М., 1994, 100).Бір ауыз жылы сөзден іші-бауыры елжіреп, әлдеқандай аяныштан көмейіне түйіліп жас тығылып қалушы еді. (Ш.М., 1994, 114). Қапаста аспаннан басқа көрінуші еді. (Ш.М., 1994, 14).Осы әуеніне бола Тұрар қолына кілт түскенде сандықтың аузын қайта-қайта бұрай беруші еді. (Ш.М., 1994, 71).Бар ықыласы баласына ауып, жас келіншекке кейде керенау қарап кетуші еді. (Ш.М., 1994, 14).Бұрын қанша сапарға аттанса да ала кет деп айтапушы еді. (Ш.М., 1994, 33). тұр, жүр, жатыр, отыр етістіктері мен есімдіктерге еді көмекші етістігі тіркеседі; (жүр еді, отыр еді, тұр еді, жатыр еді) т.б. Ш. Мұртазаның «Қызыл жебе» романында аталған өткен шақтың бірнеше формалары кездеседі; ал кейбіреулері сирек, кейбіреулері жоқтың қасы. Мәселен, ған еді (-ген еді, -қан еді, кен еді) немемсе тұр, жүр, жатыр, отыр етістіктері мен есімдерге еді етістігі тіркесу арқылы жасалған формалары ұшырасады. жүктеу/скачать 283 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|