Монография \ 3 «санат» а л м п и 1МП
жүктеу/скачать 12,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| 0
л 1 м 1 жещспен уштасатын кдЪармандар. Кдзак эдебиетшде трагедиялык образдыц He6ip керемет yminepi бар. Bcipece эйел образы айрыкща галерея курай алады: Кыз Ж16ек пен Баян сулу, Кдмар мен Шуга, Ецшк пен Сулушаш, Куралай мен Кулэнда... Осылардьщ кдй- кдйсысын алмацыз, кдсфетп, кнын тагдырлары окырманды енжар кдлдырмайды, оньщ ой-сез1мш тугкындап, баурап алады, жан дуниесгн теб1ренте сшкш-сшкш кдлады, оны оркдйсысы ез тагдырына ортак. етедо. Задында, трагедиялык; образдыц езгеше эстетикалык м е т осында жатса керек. Геройлык, образ — унамды кейшкер: адамга твн He6ip тамаша сипаттардыц синтез! секида сом тулга, ез flayipiHiH ец аяулы, асыл мураттарынан туган тарихи тип. Эдебиет —* едебиет болгалы алдына тартылып, ер туста ер дэрежеде шешшп келе жаткдн унамды кейшкер пробле- масыньщ еткен-кеткешн шолып кдрасак, ер fleyipneii ер алуан сез шеберлерщщ кейшге мура етш кдлдырган талай тамаша туындысын, талай тамаша тулгасын квруге болады. Расырлар туктрш де мунартып, адамзаттыц сонау себшпк шагыныц санасы мен сез1мш куэландырып Ахилес пен Прометей тур. Булар да — унамды кейшкерлер, геройлык, образдар. Орта гасыр схоластикасын акуарып-тецкермей- ак, ренессанс алыптарына кез салсак, бул тустьщ шуак сырлы едеби типтер! -де алуан-алуан. Оны да ез алдына койып, еэгмгздщ орыс эдебиетшщ еткен гасырына 6ip кдралыкщы: Рудин мен Рахметов... Тамаша тулгалар! вз деуйршщ езгеше екЫ боларлык унамды кейшкерлерд1н yminepi осылардай-ак болар. Унамды кейшкер — тарихи категория. Ахилес пен Прометей заманында Рудин мен Рахметовтщ болуы мумкш емес. Сондай-ак Рудин мен Рахметов eMip сурген дэу1рде Ахилес пен Прометей сиякты образдар жасау eHepi болмас едь Демек, осылардьщ еркдйсысы 6ipiH-6ipi кдйталамай, тек ез дауфшщ шындыгы мен сипатын сеулелендаргенджтен гана типтк тулга, унамды кдЬарман дэрежесше кетерщщ. Рудин мен Рахметовте Ахилес пен Прометейде жок мулде жаца кдсиеттер болгандыкган гана булар унамды кешп- 142 керлер галереясын толыктырар ripi тулгаларга айналган- ды. BipaK осылар 6ip-6ipiHeH кднша аулакжаткднмен борше ортах. 6ip элслздгк бар еда: булардыц кдй-кдйсысы да ез тагдырыньщ еры ез крдцарыццагы азат адамдар емес-й. TipuibiiKTi ripi Kici емес, Tipi Kicim й р ш т к билейтш. Сон- дыкган олардыц epeci де, epici де тар еда. Ал б1здщ жаца дэуфдщ жаца геройы ше? Максим Горькийдщ Павел Власовы XX гасырдыц басында буюл дуние пролетарларына жар салып: — Б1здщ рухани отакымыз... — социал-демократиялык жумысшы партиясы жасасын! — деп уран тастады. Бул уран тарих сахнасына жаца адам шыкханына, керкем едебиегке жаца кдЬарман келгенше хабаршы болтан. Ол жаца кдЬарман — ез тагдырыньщ билшн ез крлына алган азат адам, зулмат дуниесшщ кулщ кекке ушырып, бакыт дуниесшщ ipreTacHH ез колымен кдйта кдлаган кдЬарман революционер ед1. Содан бастап 61здщ едебиейм1здщ алдында жаца проблема — .дуние туткдсын ез крлына устаган азат адам образын жасау проблемасы турды. Ол кдндай адам? Ол — курескер жумысшы, ецбекпи шаруа, жацашыл интеллигент. Булардыц берше тэн 6ip ерекше кдсиет бар: булар — ец алдымен сара сананыц адамы, яки партия адамы. , Bip кезде В. И Ленин езшщ “Не ютеу керек?” деген данышпандык ецбепнде: “взара ныгыз кол устаскдн б 1 здщ тыгыз топ ойлы-кырлы киын жолмен келедг Б1здщ жан- жащмыз анталаган жау, 6i3 солардыц огыныц астымен ж урт етпектз” , — десе, одан 6epi талай ондаган жылдар етп. Коммунист партинсыныц 6ip кездеп шагын гана “тыгыз тобы” — сан миллион куатты армияга айналды. СОКП — халкымыздыц саналы, уйымдаскан, озык отряды; зама- нымыздыц акыл-ойы, абыройы, ар-ожданы деп бщдак. Демек, кецекесек тулганыц бвршен бурын “партия адамы” болтан ce6e6i осы ед1. Горький, мен Маяковский Лениннщ ез образынан бастап, лениниил болыдевиктердщ б1рнеше тишн жасады. Бул меселе Орафимовичтщ “TeMip таскынында” да кед1м- одей керкемдйс шешмш тапты. Фурмановтьщ Клычковы, Гладковтыц Чумаловы, ПанферовтыцЖ5|аркит, Шолохов- тыц Давыдовы, Островскийдщ Корчйгиш, Фадеевтщ Левинсоны, Фединнщ Извековы, Павленконыц Воропаевы, Полевойдыц MepecbeBi... — осылардыц 6epi жаца дэу1рдщ жаца кдЪармандары. Сейфуллин мен Майлиннщ, Жансуп- ров пен Эуезовтщ, Мукднов мен MycipenoBTiH, Мустафин 143 мен Есенжановтъщ 61ркдтар шыгармаларындагы алуан турш абзал адамдар — тагы да элпдей — жаца дэу 1 рдщ жаца кдЪармандары. Кеп ултты кецес эдебиетшде гасырымыздыц взгеше сыры мен сипатын танытатын замандас тултасын жасау мшдеп осылайша шепплш жатты. Осы айтылгандардыц 6api кешеп Кецес кезщцеп угым. Демек, тарихи шындык,. Ал тарихи шындыкгы бупнп сипатка кенарем деп ещн айналдыру — кцянат; вз кезщцеп уакыт пен кещстгк аясында e3repicci3 байыпталганы дурыс. Геройлык образ туралы эцпме крзгаганда жалпы унамды кейпжер проблемасына арнайы назар аударып, оньщ кешеп хал! мен бупнп жайын, мше, дэл осы тургыдан байыптаган жен. . Эдебиеттеп геройлык Дегеннщ 63i — кргамдык, адамдык бшк максат жолындага ерлйс пен ерлжп, кайсарлык пен кдЬармандыкгы жырлау. Адам рухыныц улылыгын кдстер- лейпн эдебиеттеп геройлык сез енершщ ец сулу Ьэм сырлы кдсиеттершен 6ipTyrac. Бул ретте, геройлык образ — сурет кердщ ец бшк идеалыныц, яки асыл муратыныц керкем жинакгалуы. Геройлыкгыц кдйнар кез1 кеп жэне эр алуан: элеуметтис тецйздйске кдрсы курес, туган елд! жаудан коргау, халыктыц азаттыгы жолындага аскдк эрекеттер, адамгершишс ардыц тазальны ушш тартыс, эдшдйс! пен адалдык, достык пен махаббат жолындагы харекеттер... Адам баласыныц езшей элденеше есе к у п т душпанымен айкдсу устгндеп трагедия лык окигалардыц геройлык кубылыстарга айналатын да жайлары бар, Бул ретте, “философиялык календардагы нагыз асыл эулие Ьэм азапкер — Прометейдщ”* трагедиясы геройлыкка уласкдны секшд1, Телеген Токтаров пен Александр Матросовтыц, Мэншук Мэметова мен Зоя Космедемьянскаяныц ел1мдер1 де елмес eMipre, кдйгылы кззалары кдЪармандыккд уласкдны магам. Муньщ ез1, юмор мен сатираныц арасы секивд, трагедия мен геройлыкгыц арасында да еткелаз бегет Жок екенше далел. Геройлык образ — едбек пен курес адамыныц керкем эдебиеттеп ец кернекп тшп, улагатты Typi, бшк улпсь Сез енершдеп геройлык дегеннщ орасан зор тэрбиелйс мэш де осында жатыр. • К.Маркс и Ф. Энгельс. Об искусстве в двух томах. М., “ Искусство” , 1957, т. I, стр. 298. 144 |