*  Н.В.Гоголь. Соч., М., 1889, т. V, стр. 210

жене 6ip адамнъщ тагдырьша курылуы, дэшрек айткднда, 
бас кдЬарманнын; мшезш ашып, бейнесш даралауы деп те 
тусшдаредо.
Бул пЬарде азын-шогын логика болганмен, булайша 
кесш-шшудщ кджеп жок, Жалпы эдеби шыгарма жазуга 
рецепт бершмейпш секицц, повесть жазуда да штамп 
болмайды. Bp6ip нускдлы повесть eMipre тек кдна ез 
езгешелшмен келедь Осыны еске ала парыкуасак,, орта 
келемд1 эпикалык, турдщ ymici болып табылатьш повестщ 
журт таныган кейб1р жанрлык, сипаты — мунда шагын 
эпостагыдай 6ip емес, б1рнеше окита, адам ем1ршщ 6ip, не 
6ipep эпизоды гана емес, 6ip алуан кезещц кубылыстарды 
кещрек, 6ipa3 дамьггыла суреттеледь Сондыкхан, эндмеге 
Караганда, повестщ келем! де улкен, сюжеп де курде./п, 
ондагы ем1рлгк тартыстардьщ окигаларга тугаса басталуы 
мен байланысы, шиеленка мен 
meiiiiMi 
де элдекайда табиги, 
завды, окигаларга кдтынасатын кдЬармандар да 6ipey емес, 
б1рнешеу, кейде титл ондап саналады. Персонаждардьщ 
iiiiKi-сырткы 
б т м бейнелер1 бедерл1, аракдтынастары 
арналы, эжептеу1р ерше, ерютетше, калыптасу, даму устшде 
керсетшедь Повесть мазмунындагы ец езекп шындык, 
ерине, бас кдЪарманньщ 
eMipi 
болмак- Мысалы, Ш.Айтма- 
товтыц “ Кус жолы” повесшщ непзп желта — Толганай 
тагдыры болса, Т.Ахгановтын, “Дала сыры” (кешн “ Боран” ) 
повесшщ аркауы — К,оспан ем1ршщ композициялык, 
жагынан тугаскдн 6ip алуан келел1 Ьэм кезещц эпизодтары.
Орта келемд1 эпостьщ повестей баскд тагы 6ip Typi — 
поэма (грекше poiema — туынды) — еленд1 повесть, ем1рде 
болтан, не болуга тшс курделг кубылыстар мен келел! 
окцгаларды, алуан-алуан адам тагдыры мен заман шындыгын 
квлемд1, желт, эпикалык, не лирикалык сипаттагы влецмен 
суреттеу. Поэмалар турльтурлк сюжеги поэмалар да, 
сюжетаз поэмалар да болады. Поэмаларда жасалатын адам 
образдары да эр алуан: эпикалык, образ да, лирикалык, образ 
да, романтикалык, образ да, реалиспк образ да болады.
Поэма езшщ туу, даму тарихыньщ эр кезещнде эр 
сипатта бодцы. Кене дуние эдебиетшде классикальпс, хальпс, 
эпосы (“Илиада” , “Одиссея” ) туршде туган болса, ауыз 
эдебиетшде батырлар жыры (“ Крбыланды батыр” , “Ер 
Таргын” ) лиро-эпос (“ Козы Керпеш-Баян сулу” , “Кыз 
Ш бек” ) немесе тарихи жырлар (“ Бекет” , “ Бекболат” ) 
туршде дамып, жазба эдебиеттеп романтикалык, дастандар 
(“Медгат-Кдсым” , “Адаскдн eMip”) мен реалиспк поэма- 
ларга (“ Сулушаш” , “ Кулагер” ) уласты.
307

Поэма — Ka3ipri кдзак поэзиясындагы мол еркендеп, 
кец еркке шыккдн шешугш жанрлык турлердщ 6ipi.
Зертгелш отырган жанрдьщ уцшвш саласы — кецквлемд! 
эпикалык, тур.
Кец келемгй демеюш, эпостьщ бул туршде жазылган 
шыгармалар шындыкхьщ жекелеген эпизодтарьш суреттеу- 
мен тьшбайды, эдеби шыгармага аркду болтан адам мен 
котам пршшшн мейлшше кец кдмтьш, алуан-алуан даму 
кезендер1мен тутас жуйелеп, толассыз кимыл-козталыс 
кдлпында жан-жакгы жинакгайды. Адам мен котам ем
1
ршщ 
кдндай акдкдты болсын мунда букш тамыр-терендмен 
копарыла керсетшед1 де, окырманныц коз алдында езгеше 
6ip элем, бутш 6ip пршш к дунией пайда болады.
Эпостьщ осы турш кебше роман деп атап жур. “ Роман 
деген сез — дещд Пушкин, — ойдан ерб1те баяндалган 
тарихи дэу1р угымьш беред1”. Белинский де романды “жаца 
дэу1р эпопеясы” деп туейадрген болатьш. Ал дэу1рлж 
шындыкты керкем жинакхау ушш жекелеген адам тагдыры 
жеткишялз, эр алуан элеуметтЬс топтардыц кьш-кигаш 
курдел1 кдрым-кдтынастары, олардыц максат-мудделерщцеп 
б1рлЬсгер мен кдрама-кдрсылыктар, eMip пршшгктершдеп 
езекп окигалар мен кезецд1 кубылыстар кец кдмтылып, 
терец тугасшрылуга, сол аркылы жалпы когамдык дамудьщ 
зандылыктары танытылуга тшс. Романныц келем1 улкен, 
мазмуны кдт-кдбат, сюжеп мен композициясы орасан 
курдел1 болу ce6e6i де осыган байланысты.
Бул айтылгандар — романныц бугшп сипаты. Роман 
мундай кенен халге, эрине, б1рден жете койган жок, 
гасырлар бойы ем1рдщ ез1мен 6ipre езгерш, ешу-есу, сену- 
жану, еейру-жацару секида api киын, epi кызык даму 
процестерш бастан Keinipe кемелденш келш жегп.
Романныц туу тарихын топшылаудагы эр тарап пйарлер- 
д1 ез алдьша койганда, дэл осы атаудыц шыгу тегшщ езш 
эрим эр турл1 пайымдайды: 6ipeynep орта гасырдагы эпика­
лык шыгармалардыц роман (conte roman) тщдершде жазы- 
луына байланыстьфса, енд1 б1реулер келемд1 эпостьщ кене- 
дуниедеп Рим (Roma) сулулыгына уксастыгынан пайда 
болтан термин деседь
Романныц тууы туралы пЬарлер де эр тарап: б1реулер 
бул жанрдьщ алгашкы белгшерш антик дэу1ршщ аяк жагы- 
нан тауып жатса, 6ipeyrcep кене шыгыо эдебиетшен 1здевди 
де, ещц б1реулер Орта гасырдыц рыцарьлык эпосынан 
е р б т п шыгарады. Ал роман теориясы мен тарихьша сощы 
кезде кеб1рек уцшген В.Кожинов болса, элп тирлердщ
308

бэрше карама-карсы, бурыннан келе жаткан “дестурлерд1 
роман белгип магьшада Tiirri жокда шыгарып, ез бепмен 
окщау, осы кунп ем1рдщ туп-тура ез топырагынан ecin- 
ендГ’* деген жаца концепция усынады. Мундагы максат — 
жанрдыц тууын элдеб1р тштнщ тштге квш-yi тэр^здд тайыз 
угынбай, терец мазмун метаморфозасы ретшде парыкгау.
Сез жок, романныц тууы — кездейсок кубылыс емес, 
жалпы когам eMipi мен адам тагдырыныц тарихи езгеру 
зандылыкгарына тыгыз байланысты нэрсе. Прозалык эпос
— Ояну демарше дешнп сез енершде жецад орын тебе 
коймаган, Ken-Kecip ecci3 де кезс1з адуындыкка толы Кене 
дэу1р мен Орта гасыр эдебиетше тэн аскак вуендерден 
баскаша, деу1рдщ e3i тугызган “керкемдЪсжацалык” ; енде- 
ше, роман “эпостыц жацгырган сояуы емес, жаца бутагы” 
екеш де рас. Бул шындыкгы мойындай тура, романныц 
эмбрионалъ кушн Эллинизм тусына апаратын кейб1р 
гылыми топшылауларга багып тым epire кетпегенмен, б1здщ 
эраньщ II-III гасыр ларындагы Апулейдщ “Алтын eceri” мен 
Лонгтыц “Дафнис Ьэм Хлоясы” бул жанрдагы алгашкы 
адымдар екенш естен шыгармау керек. Сонда гана 6i3 бул 
жанрдыц туу, калыптасу, даму жолдарын тарихгык тургыдан 
барлап, белгип 6ip гылымдык жуйеге сала аламыз.
Романныц даму жолдары — ез алдына жеке тарих болса, 
сол тарихтыц кезец-кезендершде туып, кдлыптаскан жанр­
лык турлер1 тагы да кеп. Орта гасырдыц “Тристан мен 
Изольдасынан” Ояну дэу1ршщ “ Гаргантюа мен Панта- 
грэлше” келетш рыцарьлык эпостыц бар буралацьш тугел 
козгамай-ак, М.Сервантестщ “Дон Кихотындагы” с е р т к
сипатты айтканныц езшде 6ipa3 шеж1ре шерткен болар едж. 
Б1рак бул — эдебиеттщ теориясы емес, тарихына катысты 
эцпме. Сондыкган 6i3 романныц эр тустагы жекелеген 
жанрлык yrcruiepi ретшде Лесаж ден койган плуттык роман, 
Дюма кеп жазган авантюралык, роман, Вальтер-Скоттан 
басталатын тарихи роман, Бальзактан былайгы психология- 
лык, роман, Жюль Верн ербтсен фантастикалык, роман, 
Чернышевский тугызган публицистикалыкроман... болганьш 
атап кана тьшамыз. Ойткет романды булайша турлещдрш, 
эр тургне мшездеме берш тугесу 
Timi 
мумкш емес. Турлер 
шекшз; туган устше туындай бередь Мэселен, 6ip гана 
Б.Томашевскийдщ e3i утопиялык роман, семьяльпс, роман, 
мещандьпс, роман, бульварлык роман, роман-кунделж,
* 
В.Кожинов.
Происхождение романа. М., “Советский писатель”, 1963, 
стр. 125.
309

роман-фельетон... деп жшке пзе женелгевде ондаган турд1 

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: