49
келмейтін тұстарын ашық көрсеткен. Мысалы: «
Из двух рядом стоящих слов,
если первое кончается на п, қ, к, а второе начинатеся с гласного, то при
произношении п, қ, к, под влиянием гласного звука переходят в звонкие б, ғ, г.
Например: көп адам, произносится көбадам; ақ ұн – ағұн, көк егін - көгегін».
Сауатты жазуға, таза сөйлеуге үйрету үшін осы тілдік ерекшеліктерді
міндетті түрде жазылым және айтылым формасында салыстырып көрсету
қажет.
Н.Сауранбаев айтылым мен жазылым арасындағы айырмашылықтарды
оқулыққа толық енгізген десе де болады. Себебі, оқулық құрастыруда оның
мақсаты қазақ тілінің теориялық құрылымын үйрету емес, қазақша дұрыс
жазып, дұрыс сөйлеп үйренуге баулу болатын. Қазіргі өзге ұлт өкілдеріне
арналған қазақ тілі оқулықтарының негізгі көздегені осы мақсат болғанымен,
қазақ тіліндегі айтылым мен жазылым арасындағы сәйкес келмейтін
уникалий ережелерге баса назар аудара бермейді.
Мысалы, Н.Сауранбаев қазіргі қазақ тіліндегі ілгерінді, кейінді,
тоғыспалы ықпалдардың ерекшеліктерін (түбір мен қосымша арасындағы
дыбыстардың бір-біріне әсерін, қосымшаның сөздің дыбысына байланысты
жалғанатынын) орыс топтарына ыңғайлап отырып түсіндірген.
Н.Сауранбаев ілгерінді, кейінді ықпал деп арнайы атамаса да, қай
дыбыстан кейін қосымша жалғанғанда айтылымында өзгерістер болатынын
көрсете отырып, мысалмен дәйектей түседі. Және сондай айтылымы мен
жазылымы тең келмейтін сөздерге толық машықтану үшін жаттығуларды
көптеп ұсынады. Мәселен, ілгерінді ықпалға қатысты ережені автор былайша
түсіндіреді: «
Между двумя словами, после гласных, сонорных и звонких,
глухие қ,к становятся звонкими, после глухих звонкий б становится глухим;
впереди ж звук с переходит в ш. Например: Жылы күн – жылы гүн
Алып бар – алып пар
Тас жол – таш жол»
Ал кейінді ықпалға қатысты ережені былайша түсіндіреді: «
Внутри
слова или между словами звуки с и з перед ш произносятся как ш; звук з
перед с произносится как с. Например Жұмысшы – жұмышшы
Бес шана – беш шаша
Тұз сал – тұс сал»
Осылайша өзгеретін сөздердің барлығы дерлік бұдан кейінгі
жаттығуларда берілген. сондықтан оқушы кейінді ықпалдың әсерінен
айтылуы басқаша болатын сөздерден шатаспай, орфографиялық заңдылығын
сақтап жазатыны айдан анық.
Автордың осы оқулықты құрастыруда оқушының сауатты жазуға
ерекше ден қойғанын мына ережелерден байқай аламыз. «
Если слова
оканчиваются на звонкие б, д, г, в, то приставки начинаются с глухих звуков.
Например: Ленинград+та, Иванов+та. В слове или между словами звук н
перед к, ғ, г произносится как ң, а перед б как м. Например:
Достарыңызбен бөлісу: