Монография алматы, 018ж Әмірбекова Айгүл Байдебекқызы
жүктеу/скачать 1,41 Mb. Pdf көрінісі
|
| өкірік, расход, сот, мастер, штраф, нөмір сияқты. Бұл сөздер бір ғасыр
бойы қазақ тілінде қолданылып, белгілі формада қалыптанды. Орыс сөздерінің көпшілігі революциядан кейін енді. Мысалы, революция, вагон, институт, совет, бригадир, корреспондент, план, бюро, председатель, депутат, коммуна, машинист, комиссариат, телефон, телеграф, т.б. Мұндай сөздер тұлғасын онша өзгерте қойған жоқ. Бұлардың әдебиет (жазу) тілімізде сөйлеу тілімізде де орысша формасы сақталып келеді. Сөйтіп жазу тәжірибемізде революциядан бұрын енген орыс сөздерінің формасы өзгеріп, революциядан кейін енгендерінің формасы сақталғанын байқаймыз. Бұлай болуының да мынадай себебі бар. Бұрын патша заманында қазақтың жазба тілінің кең өріс алмағандығынан орыс тілінен енген сөздер байырғы сөздер формасына түсіп, өзгеріп қалыптанды. Ал енді революциядан кейін енген орыс сөздерінің формасы көбінесе сақталған себебі - орыс халқы мен қазақ халқының достық қатынасының нығаюы, қазақ халқының саяси-мәдени, шаруашылық тұрмысында орыс тілінің қазақ тілімен бірдей қолданылатындығынан, орыс әдебиет тілі мен қазақ әдебиет тілінің бір жағдайда қатар өсуінен, қатар қолданылатындығынан. Сөйтіп орыс тілінен енген сөздердің қазақша жазылуын бір ізге салуда осы екі дәуірдегі сөздердің формалдық өзгешелігін ескеруіміз керек, яғни қазақ тіліне бұрын еніп, формасы өзгеріп қалыптанған қарапайым сөздерді сол өзгерген формасында жазуымыз керек. Мысалы: пәтер, шай, шайнек, газет, сот, ушаске, орыс, галош, шкаф, пеш, шәшке, шемішке сияқты. Ал енді революциядан кейін енген сөздер орысша тұрпаты сақталып жазылуы тиіс. Бұлар көбінесе әрбір өнердің, ғылымның, техниканы түрлі саласында қолданылатын терминдер. Оларды қазақша да, орысша да бірдей жазу қиын емес. Өйткені терминдер жалпы сөйлеу тілінде көп қолданылмайды. Сондықтан барлық адамға бірдей ұшыраса бермейді. Ал орысша қазақша білетін адамға екі тілде бірдей жазу қиын емес. Мысалы алгебра, типография, полиграфия, кафедра, лаборатория, пирамида, хирургия, социалист, редактор, комиссия сияқты» »[17]. 25 Ғалымның осы пікірінен кейін даулы сыни көзқарастар айтылды, қарама-қарсы тұжырымдар жасалды. Біреулері кірме сөздер қазақилану керек деді, біреулері жүйелі принципке қайшы болады, барлық шеттілдік сөздерді сол қалпында жазу керек деді. Осындай тартысты көзқарастарды ортақ ырымаға келтіріп, орфографиялық емлеге сай дұрыс заңдылықты дәйектеу үшін Н.Сауранбаев өз мақаласында мынадай ұсыныстарын жариялайды: «Меніңше бұл екеуі де шеткері, солақай пікір. Орфографияның тәжірибелік жағын ескермегендік. Орыс тілінен енген сөздерді не ылғи қазақша өзгертіп жазу, не ылғи орысша жазудың қандай қайшы жағы бар? 1. Егерде орыс тілінен енген сөздерді ылғи орысша жазатын болсақ, мынадай үлкен қиыншылыққа ұшыраймыз. Сөздерді біртүрлі айтып, екінші түрлі жазатын боламыз. Яғни сөздің айтылуы мен жазылуында жер мен көктей ажырам болады. Мысалы: кеңеся деп айтып концелярия деп жазу сияқты. Орыс тілін білмеген адам ол сөзді дұрыс жаза алмайды. Мұның үстіне әдебиет тілінің емлесі халықтың тілінен қашықтаған болады. Ағылшын жазуы мен емлесі сияқты. Ал енді орыс тілінен енген сөздердің барлығын қазақша жазсақ мынадай қиыншылық туады. Екі тіл де бірдей бір мағынада қолданылатын сөздерді бір алфавитпен екі түрлі жазушылық туады. Мысалы орысша колхоз, совет, касса деп – қазақша: қалхоз, сәбет, кәссі деген сияқты. Әрине бұл тіпті дұрыс болмайды. Сөйтіп орыс тілінен енген сөздердің қазақша жазылу принципін былай деп анықтаймыз: қазақ тіліне бұрын еніп тұрпаты өзгерген сөздерді сол қалыптанған түрінде жазу дұрыс. Бұлар көбінесе қарапайым сөздер. Мысалы, самаурын, шай, шайнек, пеш, анкет, қамыт, сіріңке, жүктеу/скачать 1,41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|