Монография «Тұран-Астана»

әрекетін қолдаушы, эрине, христиан дінінің дүмшелері, олар бак 
құмар, мансапқор экімдері. Соны түсінген өмір шындығын іздеген 
даналар сол дүмшелердің арам пиғылын әшкерелеп, олардан безді. 
Мысалға, Ш. Маржанидің замандасы JI.H. Толстойды алайық. Ол 
кісіге әділеттігі үшін шіркеу адамдары қудалау салды. Ал шындык 
іздеген  Ш.  Маржани  мен  J1.  Толстой  сыйлас,  тілектес  жандар 
болатын. Абай мен Шәкәрімнің Маржани мен Толстойды жоғары 
қүрметтеуі,  оларды  бірдей  ұстаз  тұтуы  сол  шындық  іздеу 
жолындағы  ортақ  пиғылдарының дэлелі.  Бүл  даналардың діні 
шындықта» 
(Сонда,  90 б.).
2.3.4 ИСЛАМ ДШІ
Қазақ жерінде, бұл туралы Ақжан Машановтің ойлары. «Ш. 
Маржани медреселері Қазақстанда үлкен ағартушылық қызмет 
атқарды.  Тек  бүл  емес,  В.  Радлов  маңында  болған  баска  да 
шығыстанушы ғалымдар қазақтан шыққан талаптыларға зор эсер 
етті.  Мысалы,  Шәкәрім  Қүдайбердіүлы  жоғарыда  айтылған 
шығыстанушылардан көп тэлім алғанын, әсіресе, өзінің шежіре 
кітабын жазарда оларды пайдаланғанын айтады.
Екінші жағынан, Қазақстанда діни ұстаз-имамдар молдалар 
Орта Азия, Бүхара мен Тәшкентжағынан келетін-ді. Бүлардың дені 
исламның ғылыми-ғақли жағы емес, нақли-ғүрпы жағында тәрбие 
алғандар  болатын.  Расында,  Ұлықбек дэуірінде  ғылыми-ғақли 
бағытты құлатқан елдің сонан кейін ғылымды сыңаржак нақли, 
софылық  немесе  бос  бақас,  сөз  таластық,  жаттанды  түрге 
айналғаны белгілі. Абай мен Шәкэрімнің қарсы болатын, «қүранды 
теріс  оқитын»  дүмше  молдаларды  сол  Орта  Азия  жағынан 
келгендердің ішінде немесе солардан тэлім алғандар. Абайдың «Бүл 
заманның молдалары философияға қарсы болатыны -бүзы қ пиғыл» 
деп  отырғаны  солар.  Оны  әл-Ғазалиден  қалған  дәстүр  деуге
болады.» 
(Сонда,  90-91  бб.).
202

2.3.5 
ИСЛАМ МӘДЕНИЕТІНІҢ ӘЛЕМДІК 
ӨРКЕНИЕТКЕ  ҚОСҚАН ИГІЛІКТЕРІ  ТУРАЛЫ
«Кейінгі  төрт-бес  жыл  ішінде  біз  бірсыпыра  арабтардың 
ғылыми,  діни  қайраткерлерімен  кездесе,  сұхбаттаса  жүріп,
--------  
Ш  л  
ф
мынындаи
дейді Ақжан Машанов. Ғалым
жалғастыра отырып аитқаны:
«Әдепкіде  ислам  мәдениеті  барлық  ғылымға  жол  беріп,
дамытқан-ды. Кейінде ғылыми бағыттан гөрі діни, нақли бағыт,
үстемдік алып, көп ғасырлар бойында ислам мәдениеті кешеуілдеп
қалды. Бұл софылық, дэруіштік, шырақшылдық эдеттер үстемдік
Ғазалисияқты
келді
ғалымдары керағар көзқарастарын қайта қарастыруца
Біз өзіміздің елдігімізді софылық жолмен қорғапала
Фарабиді
т   т
 
^
 
~  
—
----------------------  
^
 
^
 
^
 
^  
~  
—
 
—
алдыңғы  қатардағы  ғалым  деп  құрметтеп  бұл
Хорезми, эл-Беруни, Абу Али ибн Сина, ат-Туси, Үлыкбек, Маржани, 
Абайлармен толықтырады. Мен бұл арада Абайды өз жанымнан 
қосып отырғаным жоқ. Абай өлендері арабша аударылған ғой. Сол 
бойынша олар Абай біздің арабтың философы екен деп танып отыр. 
Сонымен бір  кезде эл-Фараби араб елінен ғылым үйреніп, оны 
дамытып дүниежүзіне ұстаздық етсе, соның ғылымынан тағылым 
алған Абайды араб елініңтануы екі үлы баба арасыныңбайланысты 
екенін дәлелдесе керек. Арабтар пайғамбарының бір хадисын олар
жаңа заманда қайта көтеріп отыр:
«Ман  ахаб  әл-ғылым  уа  әл  ғүлама  фаһуа  рафики  фи  әл-
Жанатты», «Кімде кім ғылымды жэне ғалымды сүйсе, ол жанатга
менің  көршім  болады».  Ғылыми  ислам  дүниесі  осы  дэрежеге
Қазақ жерінен шыққан осы екі ұлы
яня 
чяманла кайтадан адамдықтуын
Ш
203

философиялық гылыми қагидасын тұжырымдауда ұлы бабасынан 
тагылым алды деп нық айта аламыз.» 
(Сонда,_91-92_66.).__АБАЙ_БАҒЫТЫ.'>(Сонда,  91-92 66.).
АБАЙ БАҒЫТЫ.
  «Қазақстанда Абай бағытында осы екеуін
(ғақли жэне  нақпй исламды /қалам  иесі/) де сыңар жақ болмай,
қатар ұстау жолы болган. Абай жолы нақли-гакли исламнын бас
қосқаны, немесе гылымнын, ғадалаттың, ақыл, кайрат, журектің
бас қосқан ж олы»-деп, Ақжан Машанов ойын түйіндеген 
(Сонда, 
91  б.).
Абайдың өлең және философиялык сөздерін тұжырымдай, 
түйіндей келіп айтпагымыз: Абай Үшкілі мен гылым диалектикалык 
тұтастығына тікелей қатысты таным мен логика мәселелері.
204

ТӨРТІНШІ  ТАРАУ:  АБАИ  Ж¥МБАҚТЫҒЫ -
ФИЛОСОФИЯЛЫҚ  МӘСЕЛЕ
2.4.1  ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ.АБАЙ ҮШКІЛІ КӨЗІМЕН
Абай  философиясы  жүйесі  түсінілуі,  талдануы,  былайша 
айтқанда дамуы заңдылығы үшкіл теориясына байланысты деген 
өрелі үміт пікірді үсынамыз. Абайдың философиялық сөздеріне 
сүйеніп негіздеуге бет қойғанымызды айтып, ескерпп келеміз. Абаи 
философиясында өзіне тән жүйесі бар деген тың пікірді қуатгайтын 
келесі түлғалы мэселе Абай таным теориясы. Оқырманға мүмкін 
ерсі де көрінер, үстем пікірмен келіспес. Осы орайда айтпағымыз 
таным теориясының Абайлық талдауда, түсінілуде, үғылуца—ендігі 
әңгімеміздің арқауы. Бүпнгі оқырманды эдейілеп ескерткендей емес 
пе? Абайдың мына сөздері:  «Абайлаңыз,  байқаңыз» -  ол мына
сөздері еді
Шу дегенде цұлагыц тосаңсиды,
Өскен  соң мұндай сөзді бүрын  көрмей,
  - демей  ме!? Ақын, 
философ. Логика саласында ғалым Абайдың өзіндік жаңа ойы н- 
«мұндай сөзді» -  жаңа логикал ық үғым, жаңа ғылыми қағида деп 
қабылдасақ, сонда ғана мүның Абай философиялығын, яғни тың 
ғылыми, ұғымдык сөз деп қабылдауға ойлау мәдениетіміз бір табан 
болса  да  алға  ұмтылып,  жақындай  түседі.  «Ойсыз  құлақтың»
205

дәстүрлі философия «сиын» қабылдап ұғуға қазақша философиялық 
сауаттылығы жетіспейді.  КПСС-тің ұрандарымен,  сагым  қуған 
мұратгарымен уланган миымыз ескі сарынмен: «Біреу не айтады?» 
«Әй, тосалық!» -  деп жолсызбен сүрініп, қабынып элі де болса, 
сырқат дауысы: «Қашан?» деп арып тозуға қалды. Әлсіреген үнімен 
«Қайда?» деп су қараңғы көзімен, жан-жағына «елең-селең» болып, 
қарайды. Ғасырлар бойы билеген орыс патшалығы державашыл 
санасы, бұныңтабиғи жалгасы КПСС-тің таптық идеологиясы қазақ 
қоғамдық санасына жасаған кертартпа эсері міне осындай. Абай 
таным  теориясын  батыстық  та,  шығыстық  та  философиядан 
дараландыра,  ерекшелендіре  көрсететін  қасиеті  -   үшкіл  мен 
ғылымның біртүтастығы.
Ү шкіл -  ғылыми-теориялық, әдістемелік мэніндегі түтасты к 
«философиялық концепция». Дәстүрлі философия салаларымен 
салыстыра,  үшкіл  көзімен  Караганда  Абай  философиясының 
Абайлығы  ерекш еленіп,  айқы ндала  түседі.  Үшкіл  -   Абай 
философиясы жүйесі қалыптасуы мен дамуы зандылығын ашып,
ғылыми-әдістемелік  мэнін де тереңдете түсіп, үғуға мүмкіндік 
беретін таным теориясына да кезек келді. «Бүгінгі кезеңталаптары»
— «К іріспеде»  бастау,  бастам а  сөзде  Абай  ф илософ иясы
заңдылықтары  қалыптасуы  тарихы  мен  логикасы ,  оіздің 
түсінігімізше,  бір ұғымнан  (категория)  -  яғни  «үшкіл» үғымы 
ұясында туып, аяқтануға, дамуға өріс пен қоныс алады деген жаңа 
пікірді үсынып, негіздеуге тырыстық. Сонда, шексіз элем ойша 
алғанда бір нүктеден тарап, шексіз әлемдік кеңістікке жол табатын 
объективті  үдерістің  көшірмесі  іспеттес  қой.  Диалектиканың
тарихилық пен логикалық, аострактіліктен нактылыққа көтерілу 
эдістеріне сүйеніп жасаған логикалық қорытындының бірі: Абай 
философиясы ғылыми-теориялық және эдістемелік негізі -  үшкіл 
мен ғылым түтастығы.
Екінші бөлімнің үшінші тарауы осы аталған мәселеге арналмақ. 
Ендігі  талдауы м ы з  А байдың  тек  қана  А байлық  үғы луы , 
түсінілуіндегі Абай таным теориясы, мұның қалыптасуы, дамуы
206

заңдылығы -  осы мэселелердің орісін жайламақ. Абай философиясы 
жүйесін қалыптастырып жэне мазмұндық құрылымын жасайтын 
мэселелердін  басын  ашып,  тұжырымдау  қажет.  Сонда  талдап, 
тексеріп,  жан-жақты  зерттеп,  түйіндеп,  тұжырымдап  барып, 
ұсынатын  басты  ой:  ол  — Абай  философиясы  жүиесін  дәлелді 
негіздейтін — үшкіл мен ғылым диалектикалық тұтастығы. Абай 
философиясы жүйесіне «иман» келтіретін болсақ, осыған қатысты- 
ау деген мэселелерді ң эрбірінің аты-жөнімен таныстырып, бұларды 
логика  сипаты на  келтіретін:  «иә,  осылай,  басқадай  емес» деп, 
түжырым ойын қорытындылайтын қағида-ол үшкіл мен ғылым 
бірлігі. Here? Қалайша? деп, өзімізге сүрақ қойып, Абай мен Мұхгар 
Әуезов  шығармаларына  тікелей  сүйене  отырып,  «ниеттеніп
білмекке» бет алдық.
Таным үдерісі -  белгіліден белгісізге, Абай сөзімен айтсақ,
«эр білмегеннен білгенге» үнемі, үздіксіз өрлеп, үзіліссіз сатылап, 
жоғарлап отыратын өте күрделі де, қайшылықты-диалектикалық
үдеріс. Бүл дегеніңіз, элгі қарапайым тілде айтатын: «бірде бар, 
бірде жоқ» деген емес. Керісінше, үнемі бар деген—тіршілік, тарихи 
жэне гылыми үдерістер.  Себебі, таным — білім мен ғылымның, 
өндіріс пен техниканың тарихы жэне дамуы жолы, нэтижесі, эрі
қорытынды жиынтығы.
Сылдырлап өңкей келісім 
Тас бүлацтың суындай,
Кірпеген жүрек өз ішін 
Түра алмас әсте жуынбай -
Шифры—123(205)
демей ме Абай! Жүрек «кірлемес үшін» үнемі жуынып отыруы-  
бүл  деген  таным  қызметі.  Сонда  «тас  бүлақтың  суындай» деп 
табиғаттың ең таза молдір суына «жүректің» кірін жуатын білім 
мен ғылымды қастерлеп, қошемет көрсетпей ме, дана Абай?!
Адам дүниені: элем кеңістігін; табиғатты; адам қоғамын; өндіріс 
пен техниканы білім мен ғылым негізінде заттандырмай, рухани 
жэне заттай меңгермейінше, бүлардың омір сүріп, тіршілік 
құру
207

мүмкіндіктері  жоқтың  қасы  болар.  Сайып  келгенде,  білш  мен 
ғылымның  сығымдалып,  жиынтықталған  нәтижесі  — жаңа 
технология, ғылым мен білім. Қазіргі «олигархтар»түсінігі бойынша
дүниені  меңгеретін  күш  доллар  деп  санауы  да  мүмкін.  Бірақ 
философия түсінігінде дүниені затгай да, рухани да меңгеретін күш, 
Абайдың  «түбі  терең  сөз  артық»  дегендейін,  таным  үдерісі. 
Кдзактың қазіргі жүдеушілігінің сыры—білім мен ғылымнан, техника 
мен  жаңа технологиядан  кенже  қалуында.  Ғабит  Мүсреповтің 
«Оянған  олке»  деген  романынан  мына  бір  эпизодты  есімізде 
жаңғыртай ы қш ы. Игілік бай Қарағанды оңіріне жолы түскен бір 
сапарында, cap далада бықсып жанып жатқан тас көмір алқабына 
тап болады. Самаурын қайнатуға жарап қалар деп, үйіне келгенде 
Игілік бай келініне бір қапшық көмірді табыс етеді. Сонда гой, келіні 
бір күні самаурынның отгығына жанып жатқан тезекггің үстіне, тез 
қайнасын деп, толтыра тас көмір салады. Бір айналып келсе, келін
самаурын орнында балқып жатқан қойыртпақгы көреді.
Игілік бай жоғары білімді инженер болса, кім біледі, басқаша 
шешім қабылдар ма еді. Қазақ жерінде ғасырлар тарихы бар білім 
мен ғылым ордалары көп болғанда, шөміштеп білім алудың орнына 
қарыштатып ғылым мен ауыр өндірісті дамытқанда, сірә, «долларға» 
тым тәуелді болмас па едік, қалай? Осы ой еріксіз мазалайды.
XXI  ғасырда  қазақтың сенетіні  өзі  меңгеріп,  игерген  жаңа 
технологиясы мен алтынға тең теңгесі болса, өз қазағын «жүртым 
деуге» арланбас болар деген үміт көкірегімізге орнығып, жүрегімізді 
жылытқаңцай. Таным үдерісінің торапты-ау дейтін аялдамаларының 
эрбіріне тоқтап, ғылыми-теориялық мазмүнын, ішкі қүрылымын 
ашып,  бұған  деген  ойды,  сенімімізді  бекіте,  арттыра  түсу 
мақсатында Мүхтар Әуезовтің, тағы да қайталауға жалықпасақ, 
Абайдың:«... ойшыддықбелгілерін жеке философиясы деп атамасақ 
та, ақынның даналық, философиялық көзқарастары (философские 
взгляды) деген түрде, мейлінше түгел  қамтып, тексеріп, талдай 
білуіміз  керек» 
(20-т.,  181  б.)
  -   деген  ғылыми-әдістемелік
208

қағидасын  басшылыққа  алдық.  Абай  философиясы  жүйесін 
құратын  басты   қағида  —  үш кіл  мен  ғылым  тұтасты ғы . 
Философиялык қағидалар сапасында, эрі логикалық абстракция 
мәніндегі деп әрқайсысына жеке-дара тоқтауды орынды деп тагпық. 
Екінші бөлімніңекі тарауы үшкіл мәселесіне арналған. Талдауға 
үсынып  отырған  үшінші  тарау  — үшкіл  мен  ғылым  тұтастығы
мәселелері.
Үшкіл  қағидасы ны ң   Абай  ф илософ иясы   ж үйесін 
қалы птасты раты н  басты   бағы ттары н  қай таласақ  олар:
«Көзқарастық  он  бағыт»;  «Үшкіл  -   жүйелікке  жол»;  «Жүйе
үғымының  ғы лы м и-әдістем елік  мэні»;  «адамның  өзіндік 
жасампаздық күштері»; «мені» менен «менікі», «сенікі»; «Үшкщцің 
үш тірегі»;  «Таным теориясы».  Енді  осылардың бәрінің басын 
біріктіріп, бұларға түтастық сипат беретін басты мәселелердің бірі 
-  үшкіл мен ғылым бірлігі. Бүл мәселені үш салаға бөлдік:
-  
бірінш ісі-
 таным теориясы;
-  
екіншісі
 -  таным құрылымы;
-  
үшіншісі —
 таным заңдылығы.
Абай философиясы жүйесін тереңіне беттей түсіретін, эрі бұған 
жан-жақты дәлел келтіретін негіздің ең сүбелісі таным теориясы 
деп тың пікір ұсынсақ: «Е, Абай философ емес, ақын еді ғой. Таным 
жүйесі дс бар м& 
сді?
!»  деген қырсық сүрақ ші
д
ымыз 
д 
ан кесе- 
көлденеңдеп тұрып алса қайтеміз? Біздің берер жауабымыз. «Иә, 
бар демекпіз».  Абай  философиясы жүйесінің айшықты  қыры —
таным теориясы.
209

2.4.2  ТАНЫМ  ТЕОРИЯСЫ
Теория дегенде, Абай таным теориясы, тек Абайға ғана тэн 
жүйе құратын: 
t
-  
біріншіден, таным теориясы  құрылымы  мен зандылығын 
ашатын логикал ық ұгымдар, түсініктер кұрылымы;
—екіншіден, Абайдың өлең жэне философиялық сөздерін мұқият 
талдап барып, қорытынды тұжырым жасағанда, аныкбайқалатыны
— таным  ілімі,  мұның  құрылымы,  қалыптасуы  жэне  дамуы 
заңдылықтары.  Абай  таным  теориясын  Лениннің  бейнелену 
теориясымен неге салыстырмасқа? Қашанғы? Барды жоқ деуге 
дағдыланған әдеттен қашан арыламыз. Кеңес дэуірінде Ортал ыктан 
жазылып, «партиялығы», «таптығы»тексеріліп, бекітіліп келетін 
философия оқулықтары таным жэне логика дегеніміз -  диалектика 
деп, дұрыс қағидаға сүйенетін. Себебі: диалектика жалпы даму 
теориясы гана емес, сонымен қатар таным жэне логика теориясы 
деп, кеңес гылымында айтылып келді. КПСС үстемдігі шегіне жетіп, 
шыгандаган заманда Гегель, К. Маркс, В.И. Лениннің жогарыда 
келтірген дұрыс қагидасы партиялық пен таптыкгың идеологиялық 
қүрбаны болды. Философия да таптық саясат алаңына айналды. 
Тек паргиялық идеология гана бірден бір «данышпаңдыққа» ие болуга 
жанталасты.  КПСС-тің  партиялық  «көсемдігі»,  «даналыгы» 
заманында бірден-бір дүрыс қагида ретінде тек марксизм-ленинизм 
гана  саналатын.  Партия  съездері,  пленумдары,  Саяси  Бюро 
шешімдері марксизм-ленинизм атынжамылып гылымныңөзінежол 
бермейтін. Ең «данышпан», «мүлтіксіз» теория болып тек маркстік- 
лениндік теория саналатын. Мәселен, басқадай қандай да таным 
теориясына  марксизм-ленинизм  түргысынан,  бүның  дүрыс- 
бүрысына деген үкім шыгарылатын. Ал, Абай болса, марксизм- 
ленинизмге маңайламайтын. Абай таным теориясы деген түсінік 
ойга да кіріп шықпайтын. Шындыгында, Абай таным теориясы, 
бүның тек Абайлық сипаты бар таным теориясы заңдылықтары 
жабулы  қазан  күйінде  қалып  келеді.  Ғылымга  партиялық
210

кысымшылық 
көрсету  уақыты  дэуірлеп  тұрған  шақта,  әсіресе, 
ұлтты қ аймақтарда, шаруашылыққа тікелей қатысы бар ғылымдар 
болмаса, жалпы қоғамдық ғылымдардың мойнына партиялық қарғы 
бау тағылатын. Қоғамдық ғылымдарда, бұның ішінде, философияда 
да  «жалтаңкөздік»,  «көсемдікке»  табынушылық  пайда  болды. 
Ұлттык  аймақтарда  жеке  басқа  табынушылық  идеологиясы 
қоғамдықғылымдардың мүмкіндіктерін шектеп, дамуына кедергі
жасады емес пе?
— Үшіншіден,  «көсемдік»,  «жеке  басқа  табынушылық»
заманында  жүдеушілік  көргендердің  бірі  Абай  әлемі  ғылыми- 
теориялық мәселелері болатын. Абай даналығы ағартушылықпен 
қана  шектеліп,  бүның  қарауында,  бағуында  болды.  Абйдың 
философиялық көзқарастары жан-жақты зерттелмеді. Абайда «өз 
учениесі» болмады деген  қағида элі де  қоғамдық санада үстем
етуде.
Батыстың эмпиризмі, сенсуализмі мен рационализмі, Шығыстың 
исламизмі эсері бар, дін насихатшысы деп, Абайдың Абайлығын 
байқамай, ескермей жоғалтып алмайық. Батыстық философияда 
былай дейді: Шығыста да өзіндік үғымдар, түсініктер бар екен. Ал 
Абайда, «өз учениесі жоқ», «философиялық материализм» дэрежесі 
сатысына  көтеріле  алмады  деп,  алды-артымызды  негізсіз 
пікірлермен  арбап,  теріс  жолға  түспейік,  Абай  жанкүйерлері. 
Алғашқы зерттеушілердіңбірі, оның ішінде, «Абай пәлсапасын» 
жүйе тұрғысынан талдауға ниет қойған өзімізге таныс, Әуелбек 
Қоңыратпаев пікірінен ізденісімізді бастағанды жөн көрдік. «Абай 
ақыл мен қайратгы», - дейді зерттеуші, - «бірге қосып алды. «Пайда- 
залалды  айыра-түғын  қуатгың  аты  -   ақыл.  Бірақ  ол  бір  ақыл 
қуатымен тоқтатып болмайды. Әм ақыл, эм қайрат — екі мықты 
куат қосылып токтатады» дейді. Абайдың адам қайратын, талабын 
өзінің дүние тану жүйесіне қосуы -  айта қаларлық нәрсе. Әрине, 
Абай  қайратының  адамды  іске,  күреске  бастайтын  қасиет 
болғанмен,  оның мазмұны  мен  көлемі  кең ұғымда болған жоқ. 
Абайдың  ойынша,  адам  санасы  шындығының  өлшеуі  ғылым
211

сияқты. Мұнысы рационализмге бейім.» 
(Әуелбек Қоңыратпаев. 
«Абайдың пәлсапасы мен әлеуметтік көзқарасы.» «Қазақ елі». 
Еларалыц аптальщ. №  9 Тамыздыц 3-і,  1995 жыл).
Абай философиясы жөнінде Әуелбек Қоңыратпаев тартымды 
да, талас та пікір ұсынады. Солардың бірі -  Абай «адам санасының... 
өлшеуі ғылым сияқты», ал «мұнысы рационализмге бейім нәрсе» 
деуі. Бірақ зерттеушінің осы ойы негіздеуді, талдауды қажететеді. 
Ақыл,  қуатты  «пайда-залалмен»  шектеу  тым  тар  өрісті.  Абай 
түсінігінде ақыл да, қуат та логикалық ұғым ретінде жал пылық мэн 
атқарып,  үшкіл  жүйесіне  кіреді.  Абайдың  «біреуінің  күні  жоқ 
біреуінсіз» деп, ақылды үшкіл мен ғылымның ажыратылмас бір 
бөлігі есебінде қарайтыны осыдан болар. Сана -  тікелей таным 
емес, мүның басты  қүралы. Сана материализм түсінігінде адам 
миының қасиеті, ми еңбегінің жемісі. Адам миының өзі болса қогам 
жэне  жаратылыс  тану  гылымдарының  жиынтық  түжырымы  -  
материяның (заттар дүниесі /қалам иесі/) ең жоғары үйымдасқан 
түрі.  Бұл  дәстүрлі  философияның  көзқарасы.  Сана дегеніміз -  
материя емес,  яғни, заттың өзі  емес,  мүның мидағы  көшірмесі, 
бейнесі, суреті. Абай айтатын «сэулесі» дегентүсінік береді. Таным 
болса заттың сырт пішіні бейнесі, суреті гана емес, мұның ішкі 
қүрылымы, шексіз дүниемен байланысы адам миында үғымдар 
жүйесі арқылы бейленеленуі үдерісі, тарихы. Затгар логикасы, яғни 
бүның  пайда  болуы,  қозғалысы,  дамуы  т.с.с.  заңдылықтары, 
осылардың  адам  миында  логикалық  үғымдар  кестесі  арқалы 
бейнеленіп, тіл мен еңбек нэтижесінде идеалдыны заттандырып, 
материалдық игілікке, қазақша айтсак, дүние-мүлікке айналуынын 
тарихы. 
- 
-  і . ■   т 
ЩШ
Идеалды -  бүл философиялық үғым. Идеалды -  адам, адамзат, 
қоғам деген түсінікке бара-бар.  Осылай деп қабылдадық делік. 
Бұлай еткенде, белгілі бір қоғам, бұньің өңціріс технологигиясы мен 
техникасына (техника -  заттандырылған адам ойлау жемісі, яғни 
бүның қолы, көзі, ойы мен парасаты қызметі жалгасы /қалам иесі/), 
ғылымы мен біліміне, өнері мен мәдениетіне негізделіп, сүйеніп
212

жасалғаи адам еңбегініңтабысы, жемісі, нэтижесі. Сонда идеалды
дегенді қысқа қорытып түйіндесек-дүниені заттай да, рухани да 
танып, біліп, меңгерудің үздіксіз, үзіліссіз, толассыз қозғалыста 
болып, дамуы тарихы. Диалектика тіл інде -  таным теориясы дейміз. 
Теория түсінігіне таным қалыптасуы, қозғалысы, дамуы туралы 
үғымлар, түсініктер жүйесі кіреді. Сондатаным әрі үдеріс, яғни, 
қозғалыс деген,  эрі  ойлаудың дамуы -  логика деген тұжырым- 
қорытынды  түсінік,  яғни  дүниені  ойша  меңгеру тарихы  деген. 
Материалдық дүниені ойша меңгеру деген Абай айтқандай: «Екі 
көзің аларып, қүр қарайсың аспанга» деген емес. Сырт қараганда 
осы  бір  жүпыны  ғана  сөз  қүрамында  таным  диалектикасы 
бейнеленген. Абай танымды тарихи үдеріс деп санайды. Көк аспан 
деген  киіз үй түндігінен  көрінетін бұлттар гана емес. Ғылымға 
сүйенсек: шексіз элемді жайлаган не түрлі гарыштық денелердің
шекті, шексіздежүйелері.
Таным дегеніміз белгілі бір өндірістік күштер мен өндірістік 
қатынастар  негізінде  қалыптасып,  дамыған  адамдардың ойлау 
мәдениеті. Мэдениет деген -  таным  мен логикада рухани жэне 
заттай  да,  ойша  да  меңгерілген  табигат,  қогам,  өндіріс  пен 
технология,  адам  жан  дүниесі  мен  тіршілік  қозгалысы,  дамуы 
тарихы.  Таным  диалектика  тұргысынан  адам  миында  сырт 
дүниенің мақсатгы бейнеленуі үдерісі. Бұл шекті де, шексіз де, 
қайшылықгы, қауіп-қатерге толы тарих жолы, толассыз, белгіліден 
белгісізге, немесе, керісінше, үздіксіз, үзіліссіз мейлінше толық 
білімге  ұмтылатын  таным  тарихының  диалектикалық  жолы. 
«Сахара  үнсіздігінен»  шыққан  «қыр  ақыны»  Абайдың  таным 
теориясын  жан-жақты  талдап»,  танысқанда  осы  сурет  көз 
алдымыздан өткендей ойшабейнебереді. Таным қүрылымы Абай
талдауы мен түсінігі түрғысынан қарастырғанда, ескерілмей келе 
жатқан көптеген үғымдар жүйесінен түрады. Бұлардың көбін өлең 
сөзінде  тікелей  кездестірдік.  Енді  Абайдың  өлең  сөздерімен 
тұтасып,  байланысып,  жалгасып, сабақтасып жатқан -  бірінші 
сөзінен бастап Қырық бесін түгелдейін қамтитын философиялык
213

мэселе:  ол  -   Абай  Үшкілі,  бұның  құрамына  кіретін  таным 
мэселелері. 
^
Таным олкесіне тек Абайдың Абайлық философиясы жүйесі 
мазмұнын  ашып,  ойлау  (логикалық)  мәденеті  дәрежесімен 
таныстырып, жүздеген ұғымдарды қамтитын таным құрылымы 
мен жүйесін  құратын түсініктерді,  қағидаларды  кездестіреміз. 
Мэселен, философиялық сөздерін Абайдың жалпағынан басып, 
бұлардыңдиалектикалық түгастық сипатын, яғни үшкіл жүйесімен 
тығыз байланысын аңғармау деген үлы ойшылдың өзі ұстанатын 
«шын ақыл», «терең ғылым» қағидаларына сиымсыз. Абай өзінің 
философиялық ингеллектін:
Өмір,  дүние  дегенің
 - 
Агып жатқан су екен.
Жацсы-жаман көргенің -
Ойлай берсең, у  екен,  -
  деп түйді емес пе?! «Дүние» -  деген 
бір сөзге шекті де, шексіз де әлемді сиғызу үлгісі осы емес пе?! 
Дэл осы өлең жолдарында беттесіп, бір-бірімен жарасып тұрған 
дүние  ш ексіздігі  ж эне  ойлау  логикасы   тапқы рлы ғы   мен 
еңбекқорлығын танытып түрған жоқ па?! Осы бір өте ықшам, тас 
түйін ойлау үлгісі даналарға біткен қасиет. «Үшкілдің үш тірегінің» 
бірі-Абай шығармашылығы-ұлы ойшыл философтың даналығын 
іс  жүзінде  көріп  отырмыз.  «Үшкіл»:  «менің  философиялық 
сиқырлығымды  ұқ» -  деп,  философиялық  сөздерінің  эрбірі  өз
оағытын, озіндік мазмүнын ұсынып, оэрі оіріпп, оас қүрап, тілдесіп, 
табысып Абай философиясы жүйесін құрып,  қалыптастырады. 
Ф илософия  тарихш ы лары ны ң  айтуы нш а,  философ иялы қ 
козқарастар, негізінен екі ұлы бағытгың: идеализм мен материализм 
шеңберінде қалыптасып дамыды дейді. Тарихты жоққа ш ыгару- 
ақиқатқа ешбір жанасы жоқ жүгенсіздік болар. Осыған орай біздің 
айтпагымыз,  Абай  саналы  түрде  идализм  мен  материализмнің 
біреуін  қабылдады  ма,  не  қабылдамады  ма?  деп,  сұрақ  қою 
орынсыз. Себебі, бұны өзіне арнайы мақсат етіп қойған жоқ. Бірақ, 
философия  тарихындағы  аталған  бағыттармен  саналы  түрде

жүктеу/скачать 20,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: