Н. Ж. Жақашов, Ж. Ж. Бекмағамбетова, М. Е. Жоламанов, Қ.Қ. Тоғызбаева



бет120/296
Дата02.10.2023
өлшемі9,48 Mb.
#112645
түріОқулық
1   ...   116   117   118   119   120   121   122   123   ...   296
Байланысты:
Учебник Гигиена-каз

8.7. – кесте

Кейбір тағамдық азықтардағы микроэлементтердің мөлшері, мкг/100г


Өнім

Темір

Йод

Кобальт

Марганец

Мыс

Молибден

Хром

Мырыш

Сиыр еті

2900

7,2

7,0

35,0

182,0

11,6

8,2

3240

Тауық еті

1600

6,0

12,0

19,0

76,0

-

9,0

2055

Тауық жұмыртқасы

2500

20,0

10,0

29,0

83,0

6,0

4,0

1110

Май шабақ

1000

40,0

40,0

120,0

170,0

4,0

55,0

900

Карп

800

5

35,0

150,0

130,0

4,0

55,0

2080

Сиыр сүті

67

9,0

0,8

6,0

12,0

5,0

2,0

400

Майлы сүзбе

461

-

-

8,0

74,0

-

-

394

Қатты сыр (Голландский)

1200

-

-

100,0

90,0

-

-

5000

Қара нан

3900

5,6

-

1610,0

220,0

8,0

2,7

1210

Қара бидай ұнынан дайындалған нан

4200

-

2,8

1613,0

265,0

16,0

-

1310

Жоғарғы сорт ұнынан дайындалған бидай наны

1120

-

1,4

450,0

80,0

10,6

1,6

526

Ұнтақ жарма

960

-

25,0

440,0

70,0

11,3

-

-

Қарақұмық жармасы

6650

3,3

3,1

1560

640,0

34,4

-

-

Картоп

900

5,0

5,0

170,0

140,0

8,0

10,0

360

Қызылша

1400

7,0

2,0

660,0

140,0

10,0

20,0

425

Алма

2200

2,0

1,0

47,0

110,0

6,0

4,0

150

Қара қарақат

1300

1,0

4,0

180,0

130,0

24,0

-

130

Алмұрт

2300

1,0

10,0

65,0

120,0

5,0

-

190


8.8. - кесте


Микроэлементтерді қабылдаудың қауіпсіз деңгейі (тәулігі)



Халық топтары

Жасы

Микроэлементтер

Мыс,мг

Марганец,мг

Фтор,мг

Хром,мкг

Молибден,
мкг

Балалар

0-5 айлық

0,4-0,6

0,3-0,6

0,1-0,5

14-40

15-30

6 ай-1 жаста

0,6-0,7

0,6-1,0

0,2-1,0

20-60

20-40

1-3 жаста

0,7-1,0

1,0-1,5

0,5-1,5

20-80

25-50

4-6 жаста

1,0-1,5

1,5-2,0

1,0-2,5

30-120

30-75

7-10 жаста

1,0-2,0

2,0-3,0

1,5-2,5

50-200

50-150

11 жаста және одан жоғары

1,5-2,5

2,0-5,0

1,5-2,5

50-200

75-250

Үлкен адамдар




1,5-3,0

2,0-5,0

1,5-4,0

50-200

75-250

Марганецті қабылдаудың қауіпсіз деңгейі, емшек еметін жастағы балаларға тәуілігіне 0,3-0,6 мг-нан, 11 және одан үлкен жастағы балаларға және үлкен адамдарға 2,0-5,0 мг дейін (8.8.-кесте).


Тағамдық азықтардағы марганецтің мөлшері, ағзаға қажеттілігін қамтамасыз ету үшін әдетте жеткілікті. Осыған байланысты, марганецтің алиментарлық жетіспеушілігімен байланысты аурулар адамда кездеспейді деп айтуға болады.
Адамның тамақтануындағы марганецтің негізгі көзі- өсімдік азықтары – бидай, күріш, бұршақ тұқымдастар, петрушка, укроп (аскөк), қызылша, асқабақ, таңқурай, мұндағы марганецтің мөлшері 35 -тен 5000 мкг% дейін ауытқиды. Марганецке кофе мен шай өте бай (150-200 мг/кг). Марганецтің мөлшері 50-150 мкг% құрайтын бауырдан, бүйректен, кейбір балық түрлерінен басқа, жануартекті азықтарда аз – 3-40 мкг% (8.7.- кесте).
Хром - биологиялық белсенді элемент. Ол нуклейн қышқылының алмасуына қатысатын ферменттік жүйенің құрамына кіреді. Глюкозаға төзімді фактор аталған, төмен молекулалы кешеннің құрамында хром, инсулин реттейтін барлық зат алмасу үрдістерінде инсулиннің әсерін күшейтеді.
Ақуыз – энергия жетіспеушілігі бар балалардың рационына хром енгізу, глюкозаға қалыпты төзімділігін қалпына келтіреді, сондай-ақ сусамырмен ауыратын бірқатар ауруларға инсулиннің қажеттілігін азайтады. Хромның жетіспеушілігі, глюкозаға төзімділіктің төмендеуіне, гипергликемияға, глюкозурияға әкеп соғуы мүмкін.
Хром, сонымен катар, липид алмасуында да белгілі бір роль атқарады, оның жетіспеушілігі, атеросклероз дамуына себепші болады. Йод жетіспеушілігі кезінде, хром тиреоидтық гормондарда йодты алмастыруға қабілетті. Мысалы, йод тапшы биогеохимиялық аймақтарда тұратын адамдарда хромның мөлшері қалыптымен салыстырғанда, едәуір көп жиналады.
Хромның ағзаға артық түсуі, негізінен өндіріс жағдайында орын алады және жалпыулылық, нефро- және гепатоулылық, канцерогенді және аллергия шығаратын әсерімен байқалады. Хромның ағзаға қажеттілігі, жоғарыда келтірілген микроэлементтерге қарағанда, бірқатар төмен (8.8.-кесте). Хромды қабылдаудың қауіпсіз деңгейі: емшек еметін жаста 14-60 мкг, жасы үлкендеу балалар мен үлкен адамдар үшін – 50-200 мкг.
Хромның ең көп мөлшері наубайлық ашытқыда, бауырда, ірі тартылған бидай ұнында, етте, құс етінде (8.7.- кесте).
Молибден. Молибденнің зат алмасудағы ролі, оның бірнеше ферменттердің: несеп қышқылын түзумен жүретін ксантин мен гипоксантиннің тотығуын катализдеуші ксантиноксидазаның, сульфидті сульфатқа айналдыратын сульфитоксидазаның және альдегидоксидазаның құрамына кіретіндігімен байланысты.
Тағамда молибденнің көп болуы кезінде, пуриндердің қарқынды ыдырауы нәтижесінде, көп мөлшерде несеп қышқылы түзіледі, олар бүйрек арқылы ағзадан шығып үлермей, буындарда еттің сіңірлерінде жиналады да, «молибден подаграсы» дамиды. Бұл ауру молибденнің көп мөлшерде болуымен және мыстың жеткіліксіздігімен сипатталатын биогеохимиялық аймақтарда эндемиялық сипатта болады.
Молибденнің артық мөлшерін ұзақ уақыт артық қабылдау, фосфор-кальций алмасуының бұзылуына, сүйектердің пішінінің өзгеруіне, сульфитоксидазаның белсенділігі төмендеуіне және сульфиттердің үлкен мөлшерінің тіндерде жиналуына әкеп соғады.
Молибденді қабылдаудың қауіпсіз деңгейі 0-5 жастағы балалар үшін 15-30 мкг-дан 11 және одан да үлкен жастағы балалар мен үлкен адамдар үшін – 75-250 мкг. Молибденнің жақсы табиғи көздері- қою-жасыл түсті жапырақты көкөністер, қызылша, таңқурай, қарақат, укроп, үрме бұршақ, сұлы жармасы (8.7.- кесте).
4.5. Дәрумендер.
Жалпы мағлұматтар. Дәрумендер, көбінде алмастырылмайтын тамақтық заттар болып табылады, себебі, ағзада синтезделмейді немесе жеткіліксіз мөлшерде синтезделеді. Өте жоғары биологиялық белсенділікке ие болып, олар басым катализдік қызмет атқарады және ағзаға қажеттілігі өте аз мөлшерде.
Суда еритін, майда еритін және дәрумен тәрізді заттар деп бөледі (8.9.-кесте), бұл кезде бірқатар дәрумендер, биологиялық белсенділіктері ұқсас бір емес, бірнеше қосылыстармен берілген, мысалы, В6 дәрумендер тобына пиридоксин, пиридоксаль және пиридоксамин кіреді.
Дәрумендердің қажеттілігіне әр түрлі факторлар: жасы, физиологиялық жағдайы, орындайтын жұмысы, т.б. әсер етеді. Адамдар солтүстікте тұратын жағдайларда, ауыр дене жұмысы, нервтік-психикалық зорланулар, денесі қатты қызған кездерде, лихорадка жағдайларында, улы агенттердің әсері кезінде және басқаларда дәрумендердің қажеттілігі едәуір жоғарылайды.
Дәрумендер ағзаға жеткіліксіз түскенде гиподәрумендік, ал айқын жетіспеушілігі кезінде аздәрумендік дамиды.
8. 9.-кесте
Дәрумендер мен дәрумен тәрізді
қосылыстардың жіктелуі



I. Суда еритін дәрумендер

1.1. Басым бір қосылысты болып саналатын дәрумендер

Тиамин (В1- дәрумені )
Рибофлавин (В2- дәрумені)
Пантотен қышқылы (В5- дәрумені)
Биотин (Н- дәрумені)
Аскорбин қышқылы (С- дәрумені)




1.2. Құрамында бірнеше қосылыстары бар дәрумендер

Жеке өкілдері

В6- дәрумені

Пиридоксин
Пиридоксаль
Пиридоксамин

Ниацин (РР - дәрумені)



Никотин қышқылы
Никотинамид

Фолацин



Фоль қышқылы
Тетрагидрофоль қышқылы және оның туындылары

Кобаламин (В12 - дәрумені )

Цианкобаламин
Оксикобаламин
Метилкобаламин

II. Майда еритін дәрумендер

А - дәрумені

Ретинол
Ретинилацетат
Ретиналь
Ретин қышқылы

Д - дәрумені

Эргокальциферол (Д2 - дәрумені)
Холекальциферол (Д3 - дәрумені)

Е - дәрумені

α-, β-, γ- және δ- токоферолдар
α-, β-, γ- және δ- токотриенолдар

К - дәрумені

2 метил- 3 - фитил-1,4 нафтохинон
дәрумен К1;
филлохинон менахиноны
(дәрумен К2);
2 – метил - 1,4 нафтохинон
(менадион, дәрумен К2)

III. Дәрумен тәрізді қосылыстар

Холин
Инозит
Линоль қышқылы
Орот қышқылы
Карнитин

Бифлавоноидтар
Метилметионинсульфоний
(дәрумен U)
Пангам қышқылы (В15-дәрумені)
Парааминобензой қышқылы

Қандай болса да бір дәруменнің жетіспеушілігімен қатар, полигиподәрумендіктер жиі кездеседі, бұл жағдайда дәрумендердің біреуінің жетіспеушілігі басым болғанымен, басқалары – қосыла жүреді. Гипо- және адәрумендіктердің негізгі себебі – дәрумендердің тағаммен жеткіліксіз түсуі, бұл жағдайда дамитын гипо- және адәрумендіктер біріншілік немесе экзогенді деп аталады. Алайда, дәрумендердің жетіспеушілігі, олардың мөлшері тағамда жеткілікті кезде, (бірақ ағзаға сіңуі) бұзылуына немесе қажеттілігі шұғыл өсуіне байланысты да байқалуы мүмкін, яғни екіншілік немесе экзогенді гиподәрумендіктер дамиды. Зат алмасуының және дәрумендердің қызметінің туа біткен генетикалық себептермен байланысты бұзылуынан да болуы мүмкін.


Дәрумендердің ағзаға үлкен дозада түсуі, гипердәрумендіктер дамуына әкеп соғуы мүмкін. Олар балаларды емдеу практикасында А және Д дәрумендерінің артық дозасымен немесе құрамында осы дәрумендердің мөлшері өте жоғары азықтарды қабылдаумен жиі байланысты. Арнайы мақсатқа арналған осы дәрумендердің концентрациясы жоғары препараттарын қабылдау кезінде, кездейсоқ уланулар болуы мүмкін, мысалы, жануарлар мен құстардың жеміне микроқоспа ретіндегі препараттарды. Суық тиюдің және тұмаудың алдын алу үшін С дәруменінің синтетикалық препаратын (тәулігіне 1 г. артық) көп мөлшерде қабылдау С – гипердәрумендік дамуына әкеп соғуы мүмкін.
Суда еритін дәрумендер. С дәрумені. Аскорбин қышқылының ағзадағы биологиялық ролі, негізінен тотығу-тотықсыздандыру әсерімен байланысты. Күшті тотықсыздандырғыш бола тұра және қайтымды тотығып және жеңіл тотықсызданып, аскорбин қышқылы және оның тотыққан түрі – дегидроаскорбин қышқылы, жасуша ішілік тотықтыратын –тотықсыздандыратын жүйе ретінде қызмет атқарады. С дәруменінің қатысуымен фенилаланин және тирозин амин қышқылдары тотығады, сондай-ақ дезоксирибонуклеин қышқылының пайда болуы ынталандырылады. С дәрумені қылтамырлардың қабырғасын қалыпты жағдайында ұстап тұруда және олардың созылғыштығын сақтауда маңызды роль атқарады, себебі, ол проколлагеннің коллагенге айналуын ынталандырады.
Аскорбин қышқылы антиденелер өндірілуіне жағдай жасайды, протеолитикалық ферменттердің әсерін белсенді етеді, бұл лейкоциттердің фагоцитарлық белсенділігін арттырады. Сөйтіп, инфекцияларға, қоршаған ортаның қолайсыз факторларының әсеріне ағзаның қарсылығы жоғарылауын қамтамасыз етеді.
Аскорбин қышқылы, бүйрек үсті бездерінің стероидтық гормондарының синтезімен алмасуына және тироксиннің алмасуына тікелей қатысады, сондай-ақ фоль қышқылының фолин қышқылына ферменттік айналуына да қатысады. Холестерин алмасуын реттеп, аскорбин қышқылы атеросклероз дамуын тежейді.
С дәруменінің ағзаға жеткіліксіз түсуі кезінде, жалпы әлсіздік, тез қажу, ұйқышылдық байқалады, содан соң қызыл иектің қанауы, терінің құрғақтануы, гиперкератоз, теріде нүктелік қан құйылулар қосылады. Ауыр жетіспеушілігі С – дәрумендік – қырқұлақ (цинга, скорбут) дамуына әкеп соғады. Бұл патология айқын геморрагиялық көріністермен, сүйек тіндерінің, дентиннің жасалуы бұзылуымен инфекцияға ағзаның қарсылығының шұғыл төмендеуімен сипатталады.
С дәруменінің ағзаға қажеттілігі тәулігіне: емшек еметін жастағы балаларға – 30-40 мг; 11-17 жастағыларға – 70 мг, үлкен адамдарға – 70 -100 мг (8.2.,8.3. - кестелер). С дәруменінің негізгі көздері- өсімдік текті азық-түліктер – көкөністер, жемістер, жидектер, картоп, орам жапырақ (8.10.- кесте). Жануар текті тағамда: бауыр, жүрек, тіл және қымыздан басқаларында аскорбин қышқылының мөлшері өте аз. С дәрумені итмұрында (1000 мг% дейін), қара қарақатта (300 мг% дейін) жасыл бұрышта және әшкөкте (петрушкада) (150-250 мг%) көп, бірақ қыс уақыттарында оны ағзаға жеткізіп отыратындар -картоп (10-20 мг%) және орам жапырақ (24-45 мг%). С дәрумені тұрақсыз тағам дайындау, қыздыру кезінде азықтарды сақтау, көкөністерді тазалау, күн сәулесінің әсері, металдармен жанасқан кездерде жеңіл жойылады, бірақ қышқыл ортада және мұз қатырған кезде жеткілікті дәрежеде тұрақты. Сондықтан, көкөністер мен жемістерді кесілген түрінде немесе суда, металл ыдыстарда ұстауға болмайды. Салаттарды сірке қышқылымен қышқылдаған жөн, ал көкөністерді қайнап тұрған суға салып, пісірген дұрыс.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   116   117   118   119   120   121   122   123   ...   296




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет