Абдиргазиева А.Б., Унгарбаева Г.И

13 
 
численных этносов. Более того, в республике  появился новый опыт осуще-
ствления  культуры  согласия  и  межкультурной  коммуникации  -  Ассамблея 
народов Казахстана. Этот опыт получил высокую оценку со стороны других 
постсоветских государств и может стать моделью межэтнического согласия 
и сосуществования этносов. Об этом постоянно в своих выступлениях отме-
чает  наш  президент  Н.А.Назарбаев:  «Я  бы  хотел  особо  отметить  толерант-
ность и терпение казахстанцев, их радушие и приветливость. Это отмечают 
почти  все  иностранцы.  Я  благодарен  своим  согражданам  за  то,  что  они  с 
пониманием и терпением переносят тяготы переходного периода, и считаю, 
что эти качества — серьезный залог нашего успеха, консолидации общества, 
привлечения иностранных инвестиций и вовлечения международного сооб-
щества в решение наших проблем» [2, с.14]. 
Социально-экономические изменения, происходящие в обществе, ме-
няют цели и задачи системы образования, предъявляют новые требования к 
студентам высших и средних учебных заведений. Одной из задач образова-
ния в Казахстане является воспитание поликультурной личности, умеющей 
уважать,  быть  доброжелательной  и  терпимой  к  другим  народам,  населяю-
щим республику. Сегодня мы все больше понимаем, что толерантность есть 
реальное  противодействие  угрозам  мира  и  стабильности,  которые  могут 
возникнуть на этнической или религиозной почве. В настоящее время в Ка-
захстане,  как  и  во  многих  странах,  существенное  внимание  уделяется  про-
блеме коммуникативной толерантности. 
Необходимость формирования толерантности возникает с самых пер-
вых  дней  обучения,  поскольку  студенты,  поступившие  на  учебу,  приходят 
из разных микросоциумов, с разным жизненным опытом. Начиная с первого 
курса,  важно  обучать  студентов  критически  относиться  к  своим  взглядам, 
принимать представителей других национальностей как значимых и ценных 
и быть толерантными к  ним. Это способствует развитию сотрудничества и 
гармонизации отношений в студенческой группе, что в итоге делает процесс 
обучения  более  плодотворным.  Подготовка  студентов  к  межкультурному 
общению предполагает формирование целого ряда качеств личности, в том 
числе толерантности. Содержание воспитания этих качеств личности актив-
но разрабатывается современными учеными. Например, Е.И. Пассов считает 
основным содержанием воспитания следующие аспекты: 

 
воспитание иммунитета к национализму, шовинизму и т.п.; 

 
воспитание  чувства  патриотизма,  желания  достойно  представлять 
свою страну, готовности защитить ее; 

 
воспитание  понимания  исторической  роли  народа  в  международной 
жизни, уважения и доброго отношения к стране и ее народу, к его истории и 
традициям и т.д.; 

 
воспитание  убежденности  в  преимуществах  общечеловеческих  цен-
ностей; 

14 
 

 
воспитание  правильного  отношения  к  ценностям  истинным  и  мни-
мым [3]. 
С целью осмысления  толерантности в  процессе речевого взаимодей-
ствия, исследователь И.И.Просвиркина создает периодизацию пластов толе-
рантной  речевой  коммуникации  и  выделяет  несколько  этапов,  первый  из 
которых  связан  с  произведениями  устного  народного  творчества.  Понятие 
«толерантная речевая коммуникация» представляется в ее работе как «рече-
вая  форма  взаимодействия  людей,  которая  учитывает  убеждения  адресата, 
выражает  культурные  ценности  адресата,  не  допускает  никаких  видов  «ре-
чевой агрессии» [4]. Рассматривая проблему толерантной речевой коммуни-
кации, автор приходит к выводу, что обучение толерантной речевой комму-
никации  непосредственно  связано  с  обучением  различным  видам  речевой 
деятельности. 
Тема  толерантности  в  изучении  языка  актуальна  во  все  времена.  К 
сожалению,  довольно  часто  наблюдается  недостаточность  или  отсутствие 
толерантной речевой коммуникации в молодежной среде. Поэтому мы счи-
таем,  что  на  занятиях  русского  языка  необходимо  использовать  различные 
паремиологические  средства,  способствующие  формированию  у  студентов 
толерантного  речевого  общения.  Отражение  вопросов  толерантности  нахо-
дим во многих жанрах устного народного творчества. Вопросы толерантно-
сти не надуманы казахским народом – они неотъемлемая часть жизни обще-
ства.  
Анализируя  казахские  пословицы  и  поговорки,  слова-назидания, 
включающие в себя гуманность и милосердие, доброжелательность и госте-
приимство, открытость и миролюбие, невозможно обойти тему толерантно-
сти,  так  как  толерантность  есть  органически  присущий  казахской  филосо-
фии этический принцип, ее важнейшая и характерная особенность: 
Еңбекшыққанжерден - тӛзім де шығады // Где труд, там и терпенье 
Жүзіне  шыдаған,  жүз  біріне  де  шыдайды  //  Терпевший  до  ста, 
вытерпит и сто первый 
Тӛзімді  тілегіне  жетеді  //  Терперливый  дождется  счастья 
Татулық – табылмасбақыт // Дружба – богатство бесценное 
Сабыр түбі сары алтын // За  терпением – золото 
Особое  толерантное  поведение,  основанное  на  терпении,  согласии, 
«гибкости», прививается казахской девушке, женщине. За устойчивость се-
мьи, за отношения в семье отвечала во многом женщина. Пословица «у хо-
рошей  жены  муж  плохим  не  бывает»  распространяется  и  на  казахские  се-
мьи. За неблагополучие в семье, в отношениях между супругами вся ответ-
ственность лежала  на женщине. И если брак разрушался, то считалось, что 
именно женщина не сумела выстроить отношения. Более того, за успешно-
стью мужчины всегда видели женщину, жену: 
Қыз  тәрбиелейотырып,  ұлтты  тәрбиелейміз  //  Воспитывая  дочь, 

15 
 
воспитываем нацию  
Жақсы әйел жаман еркекті хан қылады // Хорошая женщина плохого 
мужчину сделает ханом 
Қыздың қырық жаны бар // У девушки сорок душ 
Одним  из  признанных  методов  воспитания  в 
казахских 
паремиологических средствах является намѐк. К примеру, желая безобидно 
воздействовать на нового члена семьи, говорят:  
Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда // Тебе говорю, дочка, а ты 
слушай, невестка 
Пайғамбар да күйеуін сыйлаған // И пророк зятя уважал 
Общий основополагающий принцип взаимоотношений как внутри ка-
захской  семьи,  так,  в  целом,  во  взаимоотношениях  между  людьми  –  это 
принцип «үлкен-кiшi» / «старший-младший». Можно сказать, это у казахов 
основа  воспитания  человека.  С  уважением  надо  относиться  к  любому 
старшему человеку, а тот, в свою очередь, вправе рассчитывать на уважение 
младшего. Соблюдение приличий как старшими по возрасту, так и младши-
ми,  всегда  считалось  и  считается  высшей  этикой.  Примеров  национальной 
этики  поведения  взрослых  перед  младшими  и  наоборот,  мужчин  перед 
женщинами, женщин перед мужчинами  в паремии казахского народа вели-
кое множество: 
Туғаныңменсыйыспасаң, кеңдүниегесыймассың // Кто с родней в мире 
не живет, в просторном мире места не найдет 
Ағайынбірдеараз, бірде тату // Родичи и ссорятся, и мирятся, но ни-
когда не расходятся 
Ағайының бай болса, асағаның май болар // Если родня богатая, мас-
лом будешь закусывать 
Әулие де қасындағысынқолдайды // И святой радеет о ближнем 
Принцип гостеприимства входит в моральный кодекс любого народа, 
но далеко не у всех он стоит на первом месте. В казахской традиции  госте-
приимство  занимает одну из  верхних строк, тогда как  у европейских наро-
дов оно выражено весьма  слабо. И  потому любой европеец, побывавший  в 
прошлые века в казахской степи, обращал на этот обычай особое внимание 
и выражал свое искреннее восхищение этой чертой национального характе-
ра, которая как нельзя лучше говорит о стремлении людей любить себе по-
добных.  Следует  заметить,  что  обычай  гостеприимства  является  одним  из 
самых  устойчивых  обычаев  –  в  Казахстане  он  сохранился  до  настоящего 
времени: 
Би болмасаң да, битүсетінүй бол // Можешь не быть бием, но надо 
быть тем, кто может их принимать 
Сыйлықонақбосағадаотырмайды // Порог не место для гостя почѐт-
ного 
Қонағыңныңалғысы  алтыннан  қымбат  //  Благодарность  гостя  до-

16 
 
роже золотого подарка 
Үй–ішітолғанжансың,  бір–біріңемейманжансың  //  Сколько  в  доме 
людей, столько друг для друга гостей 
Огромные возможности в воспитании студентов в духе диалога куль-
тур, гуманизации межкультурных отношений содержатся в паремиологиче-
ских  единицах  казахского  народа,  во  все  времена  отличавшегося  исключи-
тельной доброжелательностью, гостеприимством, толерантностью. 
Литература 
1.
 
Казахские пословицы и поговорки – Алматы: Алматыкітап, 2007.  
2.
 
Назарбаев Н.А. Стратегия независимости/Алматы, Атамура, 2003.  
3.
 
Пассов  Е.И.  Концепция  высшего  профессионального  педагогического 
образования на примере иноязычного образования / Е.И. Пассов.  – Липецк. 
– 1998.  
4.
 
Просвиркина  И.И.  Лингводидактический  аспект  толерантной  речевой 
коммуникации:  монография/  И.И.  Просвиркина.  -  Оренбург:  ИПК  ГОУ 
ОГУ, 2006.  
 
© Абдиргазиева А.Б., Унгарбаева Г.И., 2012 
 
 
УДК 81‘ 35 
Авакян А.А. 
г.Уфа (Россия) 
 
Содержание и смысл в модели понимания текста 
 
Понимание речи представляет собой процесс извлечения смысла. По-
добная трактовка природы понимания как процесса извлечения смысла тре-
бует обоснования понятия «смысл» и установления его соотношения с поня-
тием «содержание». Смысл обычно понимается как все то, что возникает в 
сознании в результате понимания текста. Широкий, экстралингвистический 
характер этого явления обусловливает разнообразные  формы  выражения,  в 
том числе  и невербальные.  Он возникает в процессе восприятия и понима-
ния текста, в форме некоего ментального образования, которое не поддается 
эксплицированию  иначе,  как  через  различные  проявления  (слова,  схемы, 
соотнесение с системой знаний).  
Экспериментальные исследования доказали, что понимание не закан-
чивается  на  уровне  обработки  вербального  содержания,  поскольку  «знание 
даже  в  своем  внутреннем  ментальном  существовании  –  это  все  же  не  сам 
смысл» [7, с.36]. Непосредственный результат понимания текста возбуждает 
различные связи и отношения, привлекаются компоненты прагматического, 
эмоционального, познавательного и субъективного характера. Отсюда мож-
но сделать вывод о несовпадении понятий «смысл» и «содержание» [5, 7]. 

17 
 
По  выражению  Л.В.  Кушниной,  «текст  есть  форма  существования 
смысла»  [4,  с.25].  Мы  читаем  текст  не  ради  самого  чтения.  Воспринимая 
линейно построенный текст, мы замечаем не слова, а мысль, которая содер-
жится в нем. Разграничивая понятия «смысл» и «содержание», она соотно-
сит  содержание  с  эксплицитным  компонентом  высказывания,  а  смысл  –  с 
его имплицитными компонентами. При этом она замечает, что граница ме-
жду этими понятиями прозрачна и неуловима.  
Согласно исследованиям  А.И.  Новикова,  в основе формирования со-
держания и смысла лежат разные механизмы. В контексте психолингвисти-
ческого  исследования  мы  придерживаемся  представления  о  механизмах 
формирования содержания и смысла как о взаимодействии результатов вос-
приятия  и  понимания  и  их  влияния  на  образование  смысла.  «Механизм 
смысла  в  наиболее  общем  виде  можно  представить  как  такое  ментальное 
устройство, которое преобразует линейную последовательность  каких-либо 
единиц в иерархическую структуру других единиц. Применительно к тексту 
можно считать, что смысл – это то, что позволяет осуществлять преобразо-
вание  «алгебры»  изложения  некоторого  содержания  в  «геометрию»  пред-
ставления этого содержания [8, с.176]. 
Проблему  механизмов  смыслообразования  А.И.  Новиков  связывает  с 
проблемой изучения механизмов доминантности:  «доминантность – это все-
объемлющий принцип, свойство смысла, объединяющее все его виды и про-
явления» [8, с.159]. В более ранней работе А.И. Новиков описывает принцип 
«работы»  доминантности:  «Доминанта,  возникая  в  сознании,  стягивает  во-
круг себя определенное содержание, переконструирует его и тем самым ор-
ганизует  определенным  образом  семантическое  пространство»  [6].  Таким 
образом,  доминанта,  возникая  в  сознании,  определяет  характер  смыслового 
образования.  Как  считает  А.И.  Новиков,  «нахождение  таких  доминант,  воз-
можно,  и  есть  переход  на  смысловой  код,  который  мы  непосредственно  не 
наблюдаем, но осознается как таковой всеми» [7, с.31]. В основе доминант-
ности  лежит  принцип  заместительности,  т.е.  некоторое  ментальное  образо-
вание  одного  уровня  презентирует  (замещает)  элементы  другого  уровня.  В 
качестве  таких  доминант  выступают  концепты,  образ,  эмоция,  смысловые 
вехи, ключевые или опорные слова, которые выделяются в тексте как наибо-
лее важные, существенные компоненты текста. 
Еще один механизм, описанный А.И. Новиковым, механизм компрес-
сионного сжатия содержания при понимании. Он связан с тем, что содержа-
ние  текста  формируется  в  сознании  не  в  виде  компонентов  естественного 
языка, а совершенно иным образом. В результате понимания текста осущест-
вляется  перевод  последнего  на  свой  внутренний  язык,  где  переводимая  ин-
формация  представляется  особым  способом.  Содержание  текста  при  этом 
сжимается  до  относительно  небольших  размеров,  образуя  компактный  ин-
формационный сгусток, который в любое время может быть развернут в об-

18 
 
ратную сторону. Подобный сгусток информации (в качестве него может, на-
пример,  выступать  тема  текста),  именуемый  "носителем  смысла",  который 
"является  выразителем  некоторого  общего  смысла,  объединяет  в  себе  все, 
что  относится  к  нему  на  смысловой  основе"  [3,  с.47].  Такую  способность 
свертывания и развертывания содержания в процессе восприятия текста, вы-
ступающую критерием целостности текста, А.И. Новиков характеризует как 
еще одно фундаментальное свойство текста, а именно его компрессивность. 
Согласно Н.И. Жинкину, во внутренней речи «текст сжимается в кон-
цепт  (представление),  содержащий  смысловой  сгусток  всего  текстового  от-
резка. Концепт хранится в долговременной памяти и может быть восстанов-
лен в словах, не совпадающих буквально с воспринятыми, но таких, в кото-
рых интегрирован тот же смысл, который содержался в лексическом интер-
вале  полученного  высказывания»  [2,  с.84].  Иными  словами,  сохраняется 
принцип эквивалентных замен, подразумевающий нахождение субъективных 
эквивалентных  соответствий  между  воспринимаемым  в  данный  период  и 
тем, что уже имеется в памяти реципиента. 
Таким образом, можно говорить о концептуальном восприятии текста 
в его смысловой целостности. «При этом в процессе понимания текста осу-
ществляется компрессия его содержания, ведущая к укрупнению, объедине-
нию текстовых фрагментов в смысловые блоки на основе общих семантиче-
ских доминант, которые затем (при восприятии) предстают в наборе ключе-
вых слов» [1, с.109]. 
Итак,  проблема  смысла  неразрывно  связана  с  проблемой  понимания. 
Следовательно,  неразработанность  проблемы  понимания  влечет  за  собой 
неразработанность  теории  смысла,  что  проявляется  в  существовании  боль-
шого  числа  разных,  подчас  противоречивых  определений  этого  сложного 
явления.  Содержание  и смысл не  являются синонимичными понятиями, од-
нако  они  находятся  в  «союзнических  отношениях»  друг  с  другом.  Соотно-
шение содержания и смысла текста строится как соотношение виртуального 
и актуального полей в ментальном пространстве реципиента. В процессе по-
нимания содержание служит базой для формирования смыслового комплек-
са, при этом активизируются механизмы доминантности и компрессии. 
Литература 
1.
 
Бабенко  Л.Г.  Филологический  анализ  текста.  –  М.:  Академический  про-
ект, 2004. – 464 с. 
2.
 
Жинкин Н.И. Речь как проводник информации. – М., 1982. - 273с. 
3.
 
Клеменцова  Н.Н.  Текст:  смысловая  структура  и  структура  понимания. 
// Проблемы семантики и прагматики. – Калининград, 1996. – С. 45-49. 
4.
 
Кушнина Л.В., Мышкина Н. Л., Беляева И. В., Гейхман Л. К., Перчаткина 
Н. Путь к творчеству и профессионализму в чтении Н. Издательство: АСТ, 
Восток-Запад, 2006.- 288 с. 
5.
 
Новиков А.И. Семантика текста и ее формализация. – М., 1983. – 213 с. 

19 
 
6.
 
Новиков А.И. Смысл: семь дихотомических признаков // Теория и прак-
тика речевых исследований. – М., 1999а. – С.68-82 
7.
 
Новиков  А.И.  Смысл  как  особый  способ  членения  мира  в  сознании// 
Языковое Сознание и образ мира. – М.: Институт языкознания РАН; 2000 – 
С. 33-38. 
8.
 
Новиков  А.И.,  Зотова  А.К.  Смысловая  составляющая  проекции  текста: 
опыт  экспериментального  исследования  //  Проблемы  психолингвистики: 
теория и эксперимент. – М.: Институт языкознания РАН, 2001. – С. 234-247. 
© Авакян А.А., 2012 
 
 
УДК 378.02 
Адилханова М.Т. 
г.Актобе (Казахстан) 
 
КӘСІПТІК ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Қазіргі  жағдайда  қоғамның  білім  деңгейі  мен  интеллектуалдық 
әлеуеті ұлттық байлықтың маңызды құрамы ретіндегі сипатқа ие болды, ал 
адамның  білімділігі,  кәсіби  икемділігі,  шығармашылыққа  талпынысы  және 
қалыптан  тыс  жағдайларда  әрекет  ете  білуі  Қазақстан  Республикасының 
ӛрлеуіне негіз және тұрақты дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге шарт 
бола алады. 
Білім  беру  –  қоғам  мүшелерінің  адамгершілік,  мәдени  және  дене 
дамуы  мен  кәсіби  біліктілігінің  жоғары  деңгейіне  қол  жеткізуді  мақсат 
ететін үздіксіз тәрбие мен оқыту үдерісі.  
Техникалық  және  кәсіптік  білім  беру  орта  білім  берудің  қоғамдық-
пайдалы  кәсіптік  қызметтің  негізгі  бағыттары  бойынша  білікті  техникалық 
және  қызмет  кӛрсету  еңбегі  мамандарын  даярлауға  бағытталған  құрамдық 
бӛлігі болып табылады. 
Кәсіптік  білім  беруде  қазір  оқыту  принципінің  екі  түрі  қолданылып 
жүр:  жалпы  дидактикалық  және  арнайы  оқыту.  Кәсіптік  оқу  орындарында, 
оқу үрдісінде қолданылып жүрген жалпы дидактикалық принциптер: 
·оқытудың ғылымилығы мен қолжетімдігі; 
·оқытудың кӛрнекілігі және ғылыми–техниалық ойлаудың дамуы; 
·кәсіптік  оқыту  педагогтың  басшылық  рӛліндегі  оқушылардың 
саналы шығармашылық әрекеті; 
·оқытудың жүйелілігі мен бірізділігі; 
·оқушылардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін есепке алу; 
·теорияның ғылыммен, практикамен және ӛндіріспен байланысы; 
·білім, білік және дағдының берік орнығуы 
 Кәсіптік білім беруде оқытудың мына түрлері қолданылады. 

20 
 
1.  Теориялық  оқыту:  түрлі  типтегі  сабақтар,  дәріс-слайд, 
зертханалық–сарамандық  жұмыстар,  теориялық  және  практикалық, 
семинарлар, экскурсиялар, оқу конференциялары, үй тапсырмалары. 
2. Іс-тәжірибелер, жұмыс орны, диплом алдындағы іс-тәжірибе т.б. 
3.  Қосымша  сабақтар:  факультативті  сабақтар,  консультациялар, 
үйірме жұмыстары т.б. 
4.  Оқушылардың  білім,  білік  және  дағдыларын  тексеру: 
коллеквиумдер,  сынақтар,  емтихандар,  қорытынды  конференциялар, 
біліктілік байқау жұмыстары. 
Кәсіптік білім беруде сабақ берудің мына түрлері қалыптасқан: 
- Теориялық оқыту сабағы; 
- Практикалық оқыту сабағы. 
Теориялық оқыту сабағы оқушыларға болашақ кәсіби–еңбек қызметін 
жүзеге  асыруда  ғылыми  –  теориялық  білім  мен  парасатты  білік,  дағдылық 
қабілеттіліктерін  жетілдіруге  арналған  оқу  үрдісі.  Оқуды  ұйымдастыру 
жағдайында басшылыққа  алатын міндет  жеке  тұлғаның білім алуы,  дамуы, 
кәсіби  қалыптасуы,  ұлттық  және  азаматтық  құндылықтарды  қабылдап, 
ғылым  мен  техника  жетістіктерінің  негіздерін  игеруді  қалыптастырып, 
қажет  жағдайда оларды  қолдана  алуды  кӛздейді. Оған  оқуды ұйымдастыру 
тәсілдерін  (жеке,  жұптық,  топтық,  ұжымдық)  және  оқыту  әдістерін 
(ынталандыру, 
ұйымдастыру, 
бақылау) 
байланыстыру, 
оқытуды 
оңтайландыру,  түрлендіру,  интерактивтендіру,  мақсатқа  лайықтандыру 
жатады.  
Қазақ  тілін  оқыту  барысында  оқытушы  студенттердің  пікір  айту, 
ауызша  сауатты  сӛйлеу,  жазу,  қоғамның  ӛзге  ӛкілдерімен  дұрыс  қарым-
қатынас  жасау,  яғни  әрбір  адамға  керекті  коммуникативті  дағдыларды 
қалыптастыруы  керек.  Техникалық  оқу  орындарында  қазақ  тілін 
студенттерге меңгертудегі ӛзекті мәселелелердің бірі  – мамандық бойынша 
тілді  меңгеруін  жетілдіру.  Оның  алдыңғы  қатарлы  маман  болуы  ӛз  елінің 
тілін  жоғары  деңгейде  білуімен  де  терең  сабақтасады.  Соңғы  жылдары 
әдіскер-ғалымдар  қазақ  тілін  қарым-қатынас  құралы  ретінде  меңгертумен 
қатар,  студенттердің  кәсіптік  мамандығын  ескере  отырып  игертудің  тиімді 
жақтарын қарастыруда. 
Тілді мамандыққа қатысты оқытудың ұтымды жақтары: 

 
тіл  үйренушілер  қазақ  тілін  кәсіби  қатынас  құралы  ретінде  қолдана 
алады; 

 
кәсібіне  байланысты  жинаған  сӛздік  қорды  жұмыс  орнында 
пайдаланып,  ӛз  мамандығына  қатысты  ой-пікірлерін  нақты,  анық  жеткізу 
дағдысы қалыптасады; 

 
қазақ тілінің танымдық қызметінің маңызы арта түседі; 

 
қазақ  халқының  рухани  және  тарихи-мәдени  байлығын  тіл  арқылы 
таныту  негізінде  тіл  үйренушілер  Қазақстан  тарихымен,  мәдениетімен, 

21 
 
әдебиетімен, халықтың салт-дәстүрімен танысып, білімдерін молайтады; 

 
күнделікті  қызмет  бабында  ресми-іскери  сӛйлесуге  тән  тұлғаларды 
меңгеріп, мамандыққа қатысты ісқағаздарды жазуды үйренеді; 

 
болашақ маманның тұлға ретінде қалыптасуына, ӛсуіне және дамуына, 
ӛз мамандығын саналы сезінуіне мүмкіндік туады. 
Осы  тұрғыдан  мамандыққа  сай  қазақ  тілін  сапалы  оқыту  –  қазіргі 
уақыт  сұранысынан  туындап  отырған  ӛзекті  мәселелердің  бірі  болып 
табылады. 
Қазіргі  таңда  тілді  мамандықпен  байланыстыра  оқыту  жайында 
әртүрлі тақырыпта ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізіліп, оқу орындарында 
қазақ  тілін  мамандыққа  қатысты  оқытудың  әртүрлі  жолдары  мен 
технологиялары  тәжірибеге  енгізілген.  Әдіскер  ғалымдар  Ф.Оразбаева, 
С.Рахметова,  Т.Әбдікәрімова,  Қ.Қадашева,  К.Жақсылықова,  Р.Шаханова, 
Ж.Балтабаева, Н.Оразахынова, Ә.Әлметова, А.Сәтбекованың және т.б., тілді 
мамандыққа  байланысты  үйретудің  маңыздылығы  және  оның  кәсіптік 
қатысымда  атқаратын  қызметі,  тілдік  қатынас,  мәтін  теориясы,  тіл  дамыту 
және  оқыту  технологиялары  туралы  жасаған  ғылыми  тұжырымдары  мен 
бүгінгі күн талабына сәйкес даярланған еңбектерінің мазмұны мен мақсаты 
тіл  үйренушінің  мамандығына,  қажеттіліктеріне,  сұраныстарына  орай, 
қазақша  кәсіби  сӛйлеуді  дамытуға,  оларға  болашақ  қызметіне  қатысты 
қолданылатын  терминдерді  меңгертіп,  кәсіби  сӛйлеуін  қалыптастыруға 
бағытталған. 
Қазақ тілін мамандыққа сәйкестендіріп қатысымдық тұрғыдан оқыту 
әдістемесіне  байланысты  ғылыми  зерттеулерге  тоқталатын  болсақ,  Б.Ш. 
Мешімбаеваның  ―Гуманитарлық  бӛлім  студенттерін  қазақша  пікірлесім 
(диалог) арқылы сӛйлеуге үйрету әдістемесі‖ ғылыми еңбегінде жоғары оқу 
орындарының гуманитарлық бӛлім студенттерін пікірлесім арқылы қазақша 
сӛйлеу  тіліне  үйрету  әдістемесінің  ғылыми  негізі  жасалды.  Автор 
мамандыққа  бағытталған  пікірлесім  арқылы  сӛйлесуді  меңгертуде 
қолданылатын  ұтымды  әдіс-тәсілдерді  анықтады,  пікірлесімге  қатысты 
қазақша сӛйлеу тіліне үйретуде тӛмендегідей 3 кезеңді қамтуды ұсынды: 
1.
 
оқу процесіндегі пікірлесім; 
2.
 
шығармашылық пікірлесім; 
3.
 
шығармашылыққа бағытталған пікірлесім құрастыру. 
Зерттеу  жұмысында  сӛйлесімді  басқа  ұлт  ӛкілдеріне  пікірлесім 
арқылы  үйретуде  тілдік  жағдай  тұңғыш  рет  тәжірибеде  қолданылып,  оның 
ұтымдылығы  ғылыми  негізде  бірінші  рет  дәлелденді  және  пікірлесімнің 
жаттығулары екі үлкен топқа жіктеліп қарастырылды. Олар: 
1.
 
дайындық жаттығулар; 
2.
 
қатысымдық жаттығулар . 
Сондай-ақ  Қ.  Қадашева  ―Жаңаша  жаңғыртып  оқытудың  ғылыми 
әдістемелік негіздері: ӛзгетілді дәрісханалардағы қазақ тілі‖ докторлық дис-

22 
 
сертациясында  мамандық  тіліне  бейімдеп  оқытуда  жаңаша  жаңғыртып 
оқыту әдістемесінің әдіс-тәсілдерін ұтымды пайдалануға болатындығын, тіл 
үйренушілердің  ӛз  саласында  тілді  қолдану  қызметінде  лексикалық  мини-
мумды  анықтау  қатысымдық  қажеттілікті  қамтамасыз  ететін  ерекшелік 
екендігін  кӛрсетті.  Зерттеу  жұмысында  заңгер  мамандығына  бейімдеп 
оқытуда  автордың  ӛз  тәжірибесінен  алынған  үлгілері  толық  баяндалып, 
кәсіби  бағыттағы  материалдың  негізінде  пікірлесімдік  қарым-қатынасты 
қалыптастыруға  жаттығулардың  әсері  зор  екені  айтылады.  Сонымен  қатар 
ӛзгетілді  дәрісханалардағы  үйренушілерге  мамандығы  бойынша  тілдік база 
жасау мәселесіне тоқтала отырып, оның мақсаттарын ашып кӛрсетеді. 
Қазақ  тілін  мамандыққа  сай  оқытудың  басты  ерекшеліктерін 
анықтауда,  тиімді  әдістемесін  ұсынуда  әдіскер-ғалым,  педагогика 
ғылымдарының  докторы,  профессор  Ф.Ш.  Оразбаеваның  бүгінгі  күнде 
үлкен бір ғылыми-әдістемелік мектебі қалыптасқан. Ғалым теориялық және 
әдістемелік тұрғыдан тілдік қатынастың  негізін қалаған еңбегінде сӛйлесім 
әрекетінің түрлерін – оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым, тілдесім деп 
бӛліп қарастырады.  
Әдіскер-ғалым  Ф.Оразбаеваның  пайымдауынша:  «Қазақ  тілін 
үйретуде  қатысымдық  әдісті  пайдаланудың  ең  тиімді  жолы  –  оның  тіке 
байланысқа негізделіп, адам мен адамның тікелей қарым-қатынасы арқылы 
тілді  үйретуді  жүзеге  асыруында».  Бұл  –  қазақ  тілін  студенттерге  оқытып 
үйретудің  ӛн  бойы  оларды  ауызша  (тыңдалым,  айтылым)  және  жазбаша 
(оқылым,  жазылым)  қатынасқа  тарту,  яғни  осы  тілде  бір-бірімен  еркін 
тілдесу  дағдысын  қалыптастырып  дамытуға  құрылуы  қажеттігін  кӛрсетеді. 
Ф.Ш.  Оразбаеваның  қатысымдық  тұрғыдан  оқыту  технологиясы  –  қазіргі 
білім беру үдерісінде ең жиі қолданыста жүрген технология. Әдіскер тілдік 
қатынасқа  байланысты  іске  асатын  сӛйлесім  әрекетінің  бес  түрін  ғылыми 
айналымға  енгізді.  Аталған  технология  тіке  байланыс,  адамның  жеке 
қабілетін ескеру, сӛйлеуге үйретуде жүргізілетін жұмыс түрлерін айқындау, 
сатылап  даму,  динамикалық  ӛзгеру,  ӛзектілік  ұстанымдарын  басшылыққа 
алып,  қатысымдық  әдіс  арқылы  тілді  меңгертуді  мақсат  етеді.Қатысымдық 
әдіс  сӛйлесім  әрекетінің  барлық  түрін  жүзеге  асыруға  мүмкіндік  тудырды. 
Қатысымдық  әдіске  негізделген  тапсырмалар  жұптық,  топтық,  ұжымдық 
формада  іске  асырылды.  Қатысымдық  жаттығулар  мен  тілдік  жағдаяттар 
студенттерді  тілдік  қатынаста  ӛз  ойын  нақты,  дәлелді,  жүйелі,  еркін  түрде 
жеткізуді үйретуге және ой-ӛрісі мен тілдік қабілетін дамытуға бағытталды. 
Тілдік  және  қатысымдық  тұлғалар  ойлау  жүйесінің  нәтижесінде  дұрыс 
қолданылып, тілдегі сӛйлесім әрекеті арқылы жүзеге асады. Сондықтан тілді 
үйрету барысында әрбір студенттің жеке  қабілетін, саналығы еске  алынып, 
жан-дүниесі  ескеріледі.  Қазіргі  таңда  әлемдік  тәжірибеде  екінші  тілді 
меңгерту  қатысымдық  тұлғалардың:  сӛздің,  сӛз  тіркестерінің,  сӛйлемнің, 
мәтіннің үйренуші тілін дамытудағы орны анық белгіленген. 

23 
 
Қазақ  тілін  педагогикалық  оқу  орындарында  оқыту  үдерісінде 
ұстанылатын  басты  стратегия  –  студенттің  қазақша  кәсіби  лексикасын 
қалыптастырып,  дамыту  арқылы  мамандыққа  даярлау.  Бұл  үдерістің  екі 
жағы бар: бірі – студенттің тілін дамыту; екіншісі – сол тілді тез әрі сапалы 
игерту. 
Кәсіптік  оқу  орындарының  студенттерінің  кәсіби  тілде  қазақша 
сӛйлеу  дағдысын  қалыптастыру  мамандыққа  қатысты  лексиканы 
меңгертумен  қатар  қазақ  тіл  білімінің  лингвистикалық  ереже  қағидаларын 
және  жалпы  дидактиканың  теориялық  тұжырымдары  мен  басты 
ұстанымдарын  жете  игерумен  тікелей  байланысты.  Кәсіби  тілді  үйретуде 
алдымен  нақтылы  оқыту  кезеңінде  қолданылатын  оқыту  мазмұнының, 
мақсаты мен міндетінің, топ құрамының, оқыту әдістері мен құралдарының 
ерекшелігін ескеру қажет. 
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
1.  Мешимбаева  Б.  Гуманитарлық  бӛлiм  студенттерiн  қазақша  пiкiрлесiм 
(диалог)  арқылы  сӛйлеуге  үйрету  әдiстемесi:  Пед.ғыл.канд.  …  дисс.  – 
Алматы , 1999. –163 б. 
2. Қадашева Қ. Жаңаша жаңғыртып оқытудың ғылыми әдiстемелiк негiздерi: 
ӛзгетiлдi  дәрiсханалардағы  қазақ  тiлi:  Пед.  ғыл.  док.  …  дисс.  –  Алматы, 
2001. – 301 б 
3.  Оразбаева  Ф.Ш.  Тілдік  қатынас.  Оқулық.  –  Алматы:  Сӛздік-  Словарь, 
2005. – 272 б. 
4. Оразбаева Ф. Тіл әлемі. Мақалалар зерттеулер. Алматы: Ан арыс, 2009. 
© Адилханова М.Т., 2012 
 
 
УДК 81'42 

жүктеу/скачать 2,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: