Қазақ тіліндегі етістіктердің лексика-семантикалық топтастырылуы

177 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №5-6 (139-140). 2012 
 
 
етістіктердің  лексикалық-семантикалық  топта-
рын қарастырған жөн.  
Лексика-семантикалық  топ  деп  екі  не  бір-
неше  сөздердің  лексикалық  мағынасына  қарай 
бірігуін айтамыз. Түркітанымда сөз болып жүр-
ген  лексика-семантикалық  топ  туралы  пікірлер 
қазақ тіл біліміндегі айтылып жүрген пікірлер-
ден онша алшақ емес. Мұның себебі, түркі тіл-
дерінде де сөз семантикасының толық зерттел-
меуі,  лексика-семантикалық  топтарға  сөздерді 
топтастыру  принциптерінің  жасалмауы.  Лек-
сика-семантикалық  топ  туралы  пікір  айтушы-
лар  оның  ғылыми  негізін  анықтамай-ақ  өзде-
рінше  өлшем-критерий  қойып  талдап  жүр. 
Түркі  тілдеріне  байланысты  жазылған  еңбек-
терде етістіктің лексика – семантикалық топта-
рын А.Ысқақовтың он бірге дейін бөлгені пікі-
рімізге  дəлел  бола  алады.  Əр  автордың  өзінше 
дəлелдері бар екенін жасыруға болмайды. Мы-
салы, А.Ысқақов бағыт – бағдар етістіктерін  жеке 
топ  етіп  алғанда,  кел,  кет,  қайт  сияқты  етістік-
тері қимылдың бір бағытқа қарай бағытталатын 
мағынасын  негіз  етіп  алған.  Ал  Э.Р.  Тенишев-
тің  еңбегінде  оларды  қозғалу  етістіктеріне  қосу-
дағы  дəлелі  қозғалысқа  түскен  заттың  бір  орын-
нан  екінші  орынға  өтетіндігі,  кеңістікке  орын 
алмастыратындығы.  Есім  сөздерді  семантика-
лық  топтарға  бөлгенде  мұндай  талас  туа  бер-
мейді. 
Лексика-семантикалық  топ  жасалуы  үшін 
кемінде екі не одан да көп сөздерді лексикалық 
мағынасына  қарай  топтау  керек.  Лексика-се-
мантикалық топ теориясын түбегейлі шешу үшін 
сөздердің  лексикалық  мағынасын,  олардың  се-
мантикалық  құрылымын  анық  білу  керек [3]. 
Лексика-семантикалық топтарға  тек  бір  сөз  та-
бына  енетін  сөздер  ғана  ене  алады [4]. Жалпы 
тіл білімінде сөздерді лексика-семантикалық топ-
тарға бөлудің ғылыми қағидалары жасалынған. 
Бірақ  барлық  тілдерге  бірдей  сай  келетін  даяр 
рецепт  жасалмайды.  Əр  тілдің  өзіне  тəн  ерек-
шелігін  еске  ала  отырып,  жалпы  қағидалардан 
ауытқуы  не  жаңа  қағидалардың  жасалынуы 
мүмкін.  Себебі  сөздердің  лексикалық  мағына-
ларының  құрамында  ұлттық  реңк  болады.  Бұл 
сөзсіз жалпы қағидаға өзгеріс енгізеді. Ең бірін-
ші,  сөздерді  лексика-семантикалық  топтарға 
бөлу  үшін  əр  сөзді  семантикалық  талдауларға 
салып, семантикалық құрылымын анықтау керек. 
Тіл білімінде мұндай талдау əдісін компонентті 
талдау  деп  көрсеткен.  Сөздердің  мағынасын 
компоненттік  əдіспен  талдау,  екінші  сөзбен  айт-
қанда  семаларға  талдау,  сөз  мағыналарын  өте 
қарапайым жолмен түсіндіруге мүмкіндік туғы-
зады [5]. Сөздерді белгілі бір лексика-семанти-
калық топқа бөлу үшін мына шарттарды есепке 
алу керек болады: 
1.  Бір  лексика-семантикалық  топтың  құра-
мына енетін сөздер өзара бір мағыналық сыңар 
семалар арқылы байланысып жатуы керек.  
2.  Бір  лексика-семантикалық  топтың  ком-
поненті болып саналатын сөздер өз дербестігін 
сақтау керек. 
3.  Лексика-семантикалық  топтың  құрамын-
дағы сөздер бірі екіншісін мағыналық жағынан 
толықтырып, ұштасып жатуы керек. 
4.  Антонимдік,  синонимдік  сыңарлар  да  бір 
лексика-семантикалық топтың аясында болады. 
5.  Лексика-семантикалық  топтар  іштей  се-
мантикалық  топтарға  бөлініп,  сатылай  байла-
нысып жатады.  
6.  Лексика-семантикалық  топтың  құрамын-
дағы сөздер бір сөз табынан болуы керек, т.б. 
Қазақ  тіл  білімінде  семантика  мəселесі  ғы-
лыми  негізде  кеш  зерттелді.  Дегенмен,  қазақ 
ғалымдарының  еңбектерінде  бұл  мəселе  мүлде 
ескерусіз қалған жоқ. Семантика теориясы мен 
тарихи  семасиология  мəселелері  Ə.Қайдар, 
Е.Қажыбеков,  М.Оразов,  Б.Қалиев,  Ж.Ман-
кеева,  Б.Қасым,  Ш.Жалмаханов  еңбектерімен 
байланысты. Б.Сағындықұлы «Қазақ тілі лекси-
касы  дамуының  этимологиялық  негіздері»  деп 
аталатын  еңбегінде  сөздердің  мағыналық  да-
муын  диахронды  əдіспен зерттей отырып, сил-
лобофонема  (түбіртек)  теориясының  негізін 
салды. Б.Қалиев пен А.Жылқыбаева «Сөз мағы-
наларының  негіздері» атты  еңбектерінде  мағы-
наға  қатысты  жалпы  ұғымдардың  барлығын 
санамалап  көрсетіп,  жеке-жеке  нақты  түсінік-
тер береді. Сөз бен ұғым, сөз бен мағына, ұғым 
мен мағына сияқты түсініктердің арақатынасын 
ашып көрсетеді. Сондай-ақ сөз мағыналарының 
түрлерін  жəне  құрылымын  анықтайды.  Ғ.Ха-
санов «Сөздің лексикалық мағынасының құры-
лымы» деп аталатын кандидаттық диссертация-
сында  қазақ  тіл  біліміндегі  сөз  мағынасының 
зерттелуін шартты түрде үш кезеңге бөліп көр-
сеткен.  Ал  қазақ  тіліндегі  сын  есім  семанти-
касы  Б.Омар,  Ə.Ақкөзов  сынды  ғалымдардың 
диссертациялық  жұмыстарының  зерттеу  ны-
саны болды. 
Етістік – грамматикалық  категорияларға, 
сонымен қатар модальдік реңктерге бай күрделі 
сөз  табы.  Атауыш  сөздерден  семантикалық  рең-
кінің  көп  түрлілігімен  де  дербес  сөз  табы  ре-
тінде  ерекшеленеді.  Қазақ  тілінде  грамматика 
танушы  ғалымдар  етістікке  қатысты  арнайы 
зерттеулер  жүргізіп,  монографиялар  жарияла-
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №5-6 (139-140). 2012 
Қазақ тіліндегі етістіктердің лексика-семантикалық топтастырылуы. Перцептивті етістіктер туралы түсінік 

178 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№5-6 (139-140). 2012 
ған.  Етістікті  əрі  сөз  табы  ретінде  əрі  мағына-
лық  сипатын  қоса  талдаған  зерттеулерден 
А.Қалыбаева 
(Хасенова), 
Ы.Е.Маманов, 
А.Ысқақов,  Н.Оралбаева  еңбектерін  ерекше 
атаған жөн. 
Қазақ  тіл  білімінде  етістіктің  лексика-се-
мантикалық  топтары  жайында  пікір  айтқан 
Т.Сайрамбаев, 
Ы.Е.Маманов, 
А.Хасенова, 
С.Аманжолов,  Н.Оралбаева,  Ə.Болғанбаев, 
М.Оразов,  А.Ысқақов  т.б.  ғалымдар.  Етістік-
тердің  семантикалық  өрісін  талдап,  мағына-
сына қарай бөлу мəселесі “Современный казах-
ский язык” атты еңбекте төмендегіше жеті топ-
қа жіктелген [6]. 
1.  Қимыл-əрекет мəнді етістіктер: /жаз, байла, 
ақта т.б/. 
2.  Қимыл  объектісі  белгісіз  мəнді  етістік-
тер: /жүгір, жығыл, қозғал т.б/. 
3.  Қалып-күй етістіктер:/ тыңда, аңда, жыла/. 
4.  Дерексіз  мəнді  етістіктер: /ұйымдастыр, 
баянда, көбейт, мақта/. 
5.  Еліктеуіш мəнді етістіктер: /қаңқылда, гү-
рілде, шырылда/. 
6.  Қалыптасу  мəнді  етістіктер: /қоздады, 
боталады, құлындады т.б/. 
7.  Көмекшілік  қызмет  мəніндегі  етістіктер: 
/еді, емес, де, деп т.б/. 
Бұл  классификацияда  ағылшын  тіліндегі  пер-
цептивті  етістіктерге  мағыналас  етістіктерді 
қалып-күй етістіктері деп атаған. Тыңда, аңда 
етістіктері  перцепцияға  жатқанымен,  жыла 
етістігі  перцепция  ұғымының  аясынан  шығып 
кетеді. 
Ы.Е.Маманов  өз  еңбегінде  етістіктерді  мағы-
налық  ерекшеліктеріне  қарай  топтастырып  бөлу 
өте қиын, тіптен мүмкін де  емес оларды мағы-
насы  жағынан  басты  ерекшеліктеріне  қарай, 
бірнеше  топқа  бөлуге  болатындығын  айта  ке-
ліп, 8 топқа бөліп көрсеткен [7].  
1.  Іс-əрекеттік  қимылды  білдіретін  етістік-
тер: жазу, сызу, көтеру, шашу.  
2.  Қозғалыс  қимылын  білдіретін  етістіктер: 
жүгіру, еңбектеу, домалау, қозғалу. 
3.  Қалып-күй процесін білдіретін етістіктер: 
тынығу, жүдеу, арықтау, жабығу. 
4.  Көңіл-күйді  білдіретін  етістіктер:  қай-
ғыру, қуану, күлу, жылау, ашулану. 
5.  Сапалық  белгінің  өзгерісін  білдіретін  етіс-
тіктер: ұзару, ағару, азаю.  
6.  Еліктеу, бейнелеу етістіктері: жымыңдау, 
пысылдау, гүрсілдеу. 
7.  Туу,  өсу  қимылын  білдіретін  етістіктер: 
балалау, қоздау, боталау. 
8.  Субъективтік  реңді  білдіретін  етістіктер: 
азсыну, көпсіну, кемсіту.  
Қарап  отырсақ,  Ы.Е.Мамановтың  еңбегінде 
перцепцияны  білдіретін  етістіктер  мүлде  атал-
маған.  Жалпы  алғанда,  Ы.Е.Мамановтың  көр-
сеткен лексика-семантикалық топтары қазақ тілін-
дегі  етістіктерді  толық  қамти  алмайды.  Тіпті 
Н.К.Дмитриев көрсеткен ойлау, сөйлеу етістік-
тері  де  ескерусіз  қалған.  Автор  қазақ  тіліндегі 
етістіктерді  толық  лексика-семантикалық  жақ-
тан  топтастыруды  мақсат  етпеген  де  болуы 
мүмкін,  тек  етістіктің  семантикалық  топтарын 
үлгі ретінде ғана санап көрсеткен.  
А.Хасенова етістіктерді 6 семантикалық топ-
қа бөледі: 
1.  Объектімен  тікелей  байланысты  іс-əре-
кетті  білдіретін  етістіктер:  іш,  же,  майла,  бол, 
ұр, соқ, жүр, көр, оқы т.б. 
2.  Субъектінің қозғалысының беталыс, ба-
ғытын білдіретін етістіктер: кел, кет, түс, шық, 
ұш, самға, жинал, тара т.б.  
3.  Субъектінің  қалпының  сапасының  өз-
геру  процесімен  байланысты  айтылатын  етіс-
тіктер: ұйықта, оян, азай, көбей, ұзар, қысқар, 
өл, ауыр т.б. 
4.  Бейнелеу  етістіктері:  адырай,  бақырай, 
маңыра, мөңіре,жалтылда,үлпілде т.б.  
5.  Ішкі  объектілі  салт  етістіктері:  қозда, 
бұзаула, гүлде, жапырақта т.б. 
6.  Көмекші етістіктер: еді, деп,шығар т.б. 
А.Хасенова  етістіктерді  объекті,  субъектіге 
қатысты  топтастырған.  Нəтижесінде,  перцеп-
цияны  білдіретін  етістіктер  объектімен  тікелей 
байланысты  іс-əрекетті  білдіретін  топқа  кіріс-
тірілген. 
А.Ысқақовтың оқулығында он бір етістіктің 
лексика-семантикалық  тобының  аты  аталған. 
Ескерте кететін жайт, оқулықта ойлау мен сөй-
леу,  көру  мен  есту  етістіктерін  қосарлап  бір 
лексика-семантикалық топ еткен. Егер лексика-
семантикалық  топтарды  бірін – екіншісінен 
ажырату  үшін  лексикалық  мағына  негізгі  белгі 
болса,  онда  сөйлеу  етістігі  мен  ойлау  етістігін 
бір топқа енгізуге болмайды. Ал көру мен есту 
етістіктері  сезіну  етістіктерінің  қатарына  жата-
тындығы  анық.  Бірақ  бұлай  топтастыруды  көп 
ғалымдарымыз  дұрыс  деп  көрсетпеген.  Көру 
мен  есту  етістіктері  мағына  жағынан  сəйкес 
келмесе де, сезіну органдары арқылы қабылда-
натындығын  негіз  етіп  алуға  болады.  Егер 
соңғы тұжырым дұрыс дейтін болсақ, онда иіс, 
дəмге байланысты етістіктерді де осы топқа қо-
суға болады [8]. 
Ж.Ж. Манапбаева 

179 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №5-6 (139-140). 2012 
 
 
М.Оразов 1983 жылы  «Семантика  казах-
ского  глагола»  тақырыбында  докторлық  дис-
сертация  қорғады.  Ғалым  жоғарыда  аталған 
еңбегінде  етістік  сөздерді 11 топқа  бөлсе,  дис-
сертацияда  етістіктің 12 лексика-семантикалық 
тобын  көрсетеді.  М.Оразов  жұмысында,  негізі-
нен,  сөз  мағынасы  жəне  оның  құрылымы,  тіл 
лексикасындағы  жүйе  мəселесіне  байланысты 
проблема көтереді де, осы лексикалық жүйе құ-
рамындағы  тіл  элементтерінің  сөз  байланысын 
талдайды.  Парадигмалық,  синтагмалық  байла-
ныс  сипатына  қарай  сөздерді  семантикалық  
топтарға  бөледі,  олардың  семаларына  талдау 
жасайды.  Етістік,  зат  есім,  сын  есім  сөздерді 
лексика-семантикалық  топтарға  бөліп,  оларды 
семантикалық талдаудың үлгісі ретінде береді.  
М.Оразов  «Қазақ  етістіктерінің  мағынасы» 
атты  еңбегінде  қазақ  тіліндегі  етістіктерді 12 
топқа бөледі. [9, 189]. 
1.  Амал-əрекет  етістіктері:  іш,  же,  жаса, 
тік т.б. 
2.  Қозғалу  етістіктері:  жүр,  кел,  жорғала, 
самға, ұш, кет, кел, арала, қыдыр  
3.  Қарым-қатынас  етістіктері:  қос,  бала, 
иемде, танысу, құрметте, қадірле 
4.  Сезіну  етістіктері:  байқа,  абайла,  аңғар, 
көз сал, үңіл, тыңда, есіт, құлақ сал 
5.  Ойлау етістіктері: ойла, байымда, шешім-
ге кел, тəуекел ет, еске ал, зердеңде сақта 
6.  Сөйлеу етістіктері: айт, жеткіз, хабарла, 
сөйлесу, əңгімелеу 
7.  Дыбыс-сес  етістіктері:  тарсылда,  сытыр-
ла, гүрсілде, тырс етті  
8.  Эмоционалды етістіктер: таңдану, таңыр-
қау, қуану, мəз болу, қапалану, қайғыру, қабыр-
ғасы қайысу 
9.  Қалып-сапа  етістіктері:  отыр,  қызар,  шөк, 
ірі, тірі, мықыраю, азаю, көбей, үгіл, тоз, əдет-
тену, үйрену 
10. Өсіп-өну  етістіктері:  ту,  төлде,  қозыла, 
ботала 
11. Субъектив  реңдерді  білдіретін:  кісімсі, 
адамсы, аспанда, баласын 
12. Табиғи  құбылыстарға  байланысты  етіс-
тіктер: гуілде, азына, борандату, найзағай түсу. 
М.  Оразовтың  еңбегінде  перцепцияны  біл-
діретін етістіктер алғаш рет сезіну етістіктері 
деген  атпен  толық  көрсетілген.  Ғалым  мұндай 
етістіктерге байқа, абайла, аңғар, көз сал, үңіл, 
тыңда, есіт, құлақ сал секілді етістіктерді жат-
қызған.  Бұл  етістіктердің  түпкі  мағынасы  бел-
гілі бір ақпаратты қабылдау болғандықтан пер-
цептивті  етістіктер  немесе  қабылдау  мəніндегі 
етістіктер деген атауға лайық деп шештік.  
 
Əдебиеттер 
 
1  M.Mann, S.Taylore-Knowles. Destination Grammar and Vocabulary (2009). Macmillan, Oxford 
2  B. Iraide Ibarretxe-Antunano. Polysemy and metaphor in perception verbs: a cross-linguistic study (1999). The University of 
Edinburgh, Scotland 
3  Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1975. 
4  Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: «Санат», 1993. 
5  Нұрмақанова Ə. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1982. 
6  Қазақ тілі грамматикасы. Морфология. – Алматы, 1967. 
7  Маманов Ы.Е., Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1966. 
8  Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: «Рауан», 1991. 
9  Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: «Рауан», 1981. 
 
References 
 
1  M. Mann, S. Taylore-Knowles. Destination Grammar and Vocabulary (2009). Macmillan, Oxford 
2  B. Iraide Ibarretxe-Antunano. Polysemy and metaphor in perception verbs: a cross-linguistic study (1999). The University of 
Edinburgh, Scotland 
3  I. Kenesbayev, G. Musabayev. Kazirgi kazak tili. – Almaty, 1975. 
4  K. Akhanov K. Tіl biliminin negizderi. – Almaty: «Sanat», 1993. 
5  A. Nurmukhanova, Kazirgi kazak tili. – Almaty, 1982. 
6  Kazak tili grammatikasy. Morphologiya. – Almaty, 1967. 
7  Y.E. Mamanov. Kazirgi kazak tili. – Almaty, 1966. 
8  A.Yskakov. Kazirgi kazak tili. – Almaty: «Rauan», 1991. 
9 
M. Orazov. Kazak tilinin semantikasy. – Almaty: «Rauan», 1981
. 
 
 
 
 
 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №5-6 (139-140). 2012 
Қазақ тіліндегі етістіктердің лексика-семантикалық топтастырылуы. Перцептивті етістіктер туралы түсінік 

180 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№5-6 (139-140). 2012 
 
 
 
УДК 811.111’25 
 
С.В. Матков 
магистрант II курса Центрально-Азиатского университета,
 
Казахстан, г. Алматы 
E-mail: matkov_sergey@mail.ru 
 
 
Особенности английских текстов официально-делового стиля 
 
В  данной  статье  рассматриваются  грамматические  стилистические  и  лексические  особенности  англий-
ских  текстов  официально-делового  стиля  и  их  влияние  на  процесс  перевода,  основные  виды  сокращений, 
встречающиеся  в  английских  деловых  текстах,  а  также    проводится  сравнение  особенностей  официально-
делового  стиля  английского  и  русского  языков.  Особое  внимание  уделяется  проблемам  перевода 
специальной лексики, поскольку именно ее перевод вызывает наибольшие трудности,  в частности рассма-
триваются:  проблемы  перевода  терминологии,  структура  терминологических  единиц  английского  языка, 
различные  виды  сокращений  и  их  структура.  Актуальность  исследования  обуславливается  важностью 
данного  направления  переводческой  деятельности  для  экономического  и  социального  развития  нашего 
государства  и  его  интеграции  в  мировое  политическое,  экономическое  и  социальное  пространство.  На 
основании  проведенного  исследования  были  сделаны  следующие  выводы:  многие  характеристики  офи-
циально-делового  стиля  русского  языка  присутствуют  и  в  деловых  документах  на  английском  языке,  офи-
циально-деловой  стиль  английского  языка  имеет  ряд  особенностей,  затрудняющих  работу  переводчика. 
Главной проблемой при переводе деловой документации является специфическая лексика, что, прежде всего, 
относится к терминологии и сокращениям.  
Ключевые  слова:  официально-деловой  стиль,  деловые  тексты,  термины,  сокращения,  лексические 
особенности, грамматические особенности.  
 
S.V. Matkov 
Features of English business documentation 
 
In this article we analyze grammatical, stylistic and lexical features of English business documentation in order to 
find out their influence on the translation process, also comparison of features of business style of English and 
Russian languages is carried out. The urgency of the research is determined by the importance of this direction of 
translation activity for economic and social development of our state and its integration into the world political, 
economic and social space. The special attention is paid to the problems of translation of special lexicon as its 
translation causes the greatest difficulties, in particular we study: problems of translation of terminology, structure of 
terminological units of English language, various kinds of abbreviations and their structure. On the basis of the 
research following conclusions have been drawn: many characteristics of business style of Russian language are 
presented in English business documents nevertheless business style of English language has a lot of features that 
make the work of the translator much harder basically it refers to terminology and specific lexicon. Syntactic structure 
of English business texts is very complex; also they are full of different kinds of abbreviations and acronyms. 
Key words: business style – terms – features.  
 
С.В. Матков 

жүктеу/скачать 18,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: