Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева

35 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 5-6(139-140). 2012 
 
 
3  Gruzinskaya I.A., Cherkasskaya E.B., Gruzinskaya I.A., Cherkasskaya E.B.,  Grammatika angliyskogo yazyka – izd. 16 – 
M.: Gosuchpedgiz, 1956. – 255 s. 
4  Karlinskiy A.E., Printsipy, metody i priemy lingvisticheskih issledovaniy – Almaty: Kaz. un-t mezhdunar. otnosh. i mir. yaz., 
2003.- 56 s. 
5  Lingvisticheskiy entsiklopedicheskiy slovar', Glav. red. V.I. Yartseva.- M.: Sovetskaya entsiklopediya, 1990 .- 390 s.  
6  Mechkovskaya N.B. Obschee yazykoznanie. Strukturnaya i sotsial'naya tipologiya yazykov: Uchebn. posobie dlya stud. filol. 
i lingv. Spets. – 7-e izd. – M.: Flinta – Nauka, 2009.- 88 s. 
7   Reformatskiy A.A., O real'nosti modeli // Problemy i struktury tipologii i struktury yazyka / Otv. Red. V.S. Hrakovskiy.- L.: 
Nauka, 1977.- s. 4 
8  Hudson H. The Tenants– New York: b.u.i., 1994.- 112 p. 
9  Wilder R. The Sea and the Stars .- New York : Earnes Hoble, 2005.- 207 p. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
О семантико-прагматическом моделировании английских и кыргызских побудительных предложений 

36 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 5-6(139-140). 2012 
 
 
 
ӘОЖ  81’23 
 
Х.А. Ордабекова 
Сүлеймен Демирел атындағы университеті ф.ғ.к. доцент, Қазақстан, г. Алматы 
E-mail: hafiza_1975@mail.ru 
 
Сөздің психологиялық мағынасы мен құрылымы 
 
 
Значение  слова – сложное  явление.  В  лингвистике  наряду  с  глубокими  исследованиями  семантической 
структуры слова, значение слова в современной языковой системе рассматривается и с точки зрения речевой 
коммуникации. Это составляет психолингвистический аспект значения. Проблема изучения значения слова с 
психологической  точки  зрения  подразумевает  динамические  особенности,  познавательные  свойства 
значения.  
Через  зависимость  функций  значения  от  динамических  свойств,  их  ситуативных,  контекстуальных  и 
других речевых факторов значение можно представить как психологический феномен.   
Значение слова с точки зрения психологического аспекта является совокупностью всех психологических 
действий,  закрепленных  в  нашем  сознании  посредством  понятий.  Если  значение  (смысл)  слова  с 
психологической  точки  зрения  является  сложной  динамичной,  изменчивой  структурой,  склонной  к 
постоянству,  то  в  лингвистическом  аспекте  значение  несколько  постоянная,  конкретная,  упорядоченная 
система, составляющая только одну систему этой сложной структуры.  
Психологическая структура значения тесно взаимосвязана с внутренним лексиконом, сформированным в 
языковом  сознании  людей,  которое  следует  понимать  как  системную  организованность  лексических 
значений в памяти людей.  Таким образом, человечество полностью охватывает оба аспекта слова: значение 
(лингвистический)  и  смысл  (психологический).  Во-первых,  человек  знает  постоянное  значение  слова,  во-
вторых, способен выбрать смысл употребительности этого значения и систему взаимных лексических связей 
в соответствии с различными ситуациями. 
Ключевые  слова:  значение,  смысл,  психологическое  значение  слова,  психолингвистика,  психологи-
ческая структура значения, речевая коммуникация. 
 
Kh.A. Ordabekova 
The structure and psychological meaning of a word 
 
The meaning of a word is a complicated phenomenon. Along with the deep study of the semantic structure of 
words, their meaning in modern lingual system is also studied from the aspect ofverbal communication, which 
compiles  psycholinguistic aspect. The study of the meanings from the psychological side includes their dynamic 
peculiarities and informative qualities of the word meaning. 
If we take into consideration the dependency of the functions of a word from the dynamic features, their situational, 
contextual and other factors the meaning of a word  may be represented as the psychological phenomenon.  
This meaning of a word from the psychological aspect represents the unit of all the psychological actions, which 
are fixed in our memory by means of notions. But if on one hand from this point of view the meaning of a word is a 
complicated dynamic and changeable structure which is apt to the consistency, on the other hand from the linguistic 
point it is a steady, particular system which compiles only the part of this elaborate  structure. 
The psychological structure of the meanings is closely related to the inner lexicon which is situated in the lingual 
consciousness and should be represented as the systematic organization of lexical meanings in the human memory. 
So, the humanity completely embraces 2 aspects of a word: the meaning(linguistic) and the sense(psychological). 
First of all, a person knows the permanent meaning of the words, and secondly a person is able to choose the sense of 
consumption and the system of mutual lexical connections in different situations. 
Кeywords: meaning, sense, psychological meaning, psycholinguistics, dynamic feature of the meaning, 
psychological structure  of the meaning, verbal communication. 
____________________________ 
 
Сөздің негізгі ерекшеліктерінің бірі – дербес 
мағынаны иеленуі. Сөз мағынасы, оның табиғи 
сипаты  лингвистикада  тіл  тарихы  дәуірінен  бас-
тау  алады.  Мағына  терминінің  ұғымы  өте  кең, 
мұны осы ұғымның тілтанымдағы бағыттардың 
өзіндік концепцияларымен түсіндіруге болады. Бұ-
ған төмендегі сөз семантикасына байланысты бе-
рілген тілтанымдық тұжырымдар дәлел болады: 
-  зат  атауы  (сөздің  тура  немесе  номинативті 
мағынасы);  
- зат  туралы  ұғым;  
- таңба  мен зат арасындағы  қатынас; 
-  таңба  мен  сол  зат  туралы  ұғымның    ара-
сындағы  қатынас; 
- таңба мен түсінік арасындағы қатынас; 
-  таңба  мен  адам  әрекеттері  арасындағы 
қатынас; 
Х.А. Ордабекова 

37 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 5-6(139-140). 2012 
 
 
- таңба мен таңба арасындағы қатынас; 
- сөз - таңбаның қызметі; 
- ақпараттың инварианттылығы; 
- қоршаған орта бейнесі. 
Жоғарыда  көрсетілген  әрбір  тұжырымның  
өзіндік рационалды  мәні  бар.  Мәселен,  алғашқы 
концепция  мағынаны сөздің нысанға (референ-
ция)  қатыстылығына  орай  «сөз  затты  атайды», 
атау мен сол арқылы таңбаланатын зат арасын-
да  тура  (табиғи)  немесе  жанама  байланыстың 
бар  екенін  айғақтайтын  (грек  философтары) 
ескі  тұжырым  болып  табылады.  Бұған  жалқы 
есімдердің  нақты  бір  нысанды,  жалпы  есімдер 
сол нысандардың ортақтығын, етістік іc-әрекет, 
қимыл-қозғалысты  атайтындығы,  ал  сын  есім 
мен  үстеу  іс-әрекет  пен  обьектінің  сапасын, 
қасиетін, мөлшерін, сын-қимылын бейнелейтін-
дігі  дәлел  болады.  Бұлай  жіктелу  үлгісі  тіл 
ғылымында  номинативті  парадигма  жүйесі 
деген атауға ие. 
Номинативті  парадигма  мәселесін  қарас-
тыру  барысында  сөздің  тек  затпен  ғана  емес, 
белгілі  бір  дәрежеде    сана,  ойлау,  дүниетаным  
жүйесімен  де  байланыстыра  қарастыру  қажет-
тілігі  туралы  көзқарас  пайда  болды.  Бұл  идея  
Фрегенің семантикалық үшбұрышында   төмен-
дегідей дәрежеде көрініс тапты: 
                                
сөз 
 
 
 
атау                      мағына 
 
 
зат                 бейнеленеді           ұғым 
(денотат, референт)                                    
(сигнификат) 
 
Кесте 1. Семантикалық үшбұрыш 
 
Берілген  үш  элемент  пен  олардың  арасын-
дағы  кешенді  байланыс  тіл  жүйесінде  сөз  бір-
лігін  қалыптастырады.  Сөз  мағынасын  құрау-
шы  негізгі  элементтерді  сипаттай  отырып, 
Фреге концепциясы бойынша сөз мағынасының 
тілдік  жүйеден  тыс  көптеген  жекелік  мәнге  ие 
ұғымдық  қатынастар  жүйесін  түзетіндігін  ай-
қындаймыз. Осыған орай, сөз мағынасы   қазір-
гі таңда психологиялық аспект тұрғысынан қа-
растырылуда.    
Сөз мағынасы - күрделі құрылым. Сөз мағы-
насын  құрылымдық  жүйенің  элементі  ретінде 
қарастыру  зерттеліп  отырған  мәселенің  лин-
гвистикалық  аспектісін  құрайды.  Лексикалық 
мағына  көрсеткіштері,  В.А.Звегинцевтің  тұжы-
рымдауынша,  белгілі  бір  затқа  тәуелділігі,  ар-
найы  ұғыммен  байланысы  және  лексикалық 
бірліктердің  өзара  қатынасы  арқылы  айқын-
далады.  Лексикалық  мағынаның  қалыптасуын-
дағы  жүйелі  қатынастардың  мәні  туралы  айта 
отырып, тілші-ғалымдар лексика-семантикалық 
өрісті  айқындауда  сөздің  семантикалық  құры-
лымындағы  дифференциалды  белгілерін  (сол 
сөзді  өзге  сөзден  ажыратушы  семантикалық 
белгілер  жиынтығы)  анықтау  мәселесіне  назар 
аударуда. Тілде лексикалық бірліктерді топтас-
тыру мен саралау ісі лексикалық-семантикалық 
өріс  туралы  ұғымның  дамуына  алып  келгені 
белгілі.  Лексика-семантикалық  өріс  тілдік  жүйе-
дегі  ірі-ірі  лексикалық  топтарды  қалыптасты-
руға (ұғым-түсініктердің ортақтығы, сөздер тір-
кесімділігі)  бағытталған.  
ХХ ғасырдың аяғында тіл жүйесіне антропо-
өзектік тұрғыдан қарау лингвистикалық зерттеу 
парадигмаларын  өзгертті.  Семасиология  мен 
когнитология  тарапынан  сөздің  «шеткергі, 
алыс»  мағынасын  зерттеу  анализі  кең  көлемде 
жүргізіле  бастады.  Себебі  сөздің  алыс  мағы-
насы  салыстырмалы  түрде  концептіге  жақын, 
бұл  когнитологтар  мен  лингвокогнитологтар 
тарапынан үлкен қызығушылық тудырды. Осы-
ған  байланысты  лингвистер  мағынаның  екі 
типін  терминологиялық  жақтан  ажырата  білу 
керектігін айтады: бірі – түсіндірмелі сөздіктер-
де  берілген  сөздің  сигнификативті  мағынасы; 
екіншісі – тіл  тасымалдаушының  тілдік  сана-
сында  өмір  сүретін  сөздің  психологиялық 
мағынасы. Сөз мағынасы танымдық сипатқа ие, 
себебі  сөз  мағынасы  семемалардан  жинақта-
лып,  сөйлеуде  концептінің  ұғымдық  жүйесін 
қүрайтын  жекелеген  когнитивті  белгілердің 
жиынтығын құрайды.  
Тіл  ғылымында  сөздің  семантикалық  құры-
лымының терең зерттелуімен қатар, қазіргі тіл-
дік  жүйеде  сөз  мағынасы  сөйлеу  коммуника-
циясы  тұрғысынан  да  қарастырылуда.  Бұл 
мағынаның  психолингвистикалық  аспектісін  
құрайды.  Кеңестік  психологияның  теориялық 
аппаратының негізгі ұғымдарының бірі ретінде 
мағына  алынады.  Мағынаның    психологиялық 
аспектісі көп жағдайда лингвистикалық мәселе-
лерімен  үндесіп  отырады.  Сөз  мағынасын  пси-
хологиялық  тұрғыдан  зерттеу  мәселесі  мағы-
наның динамикалық қасиетін, танымдық сипа-
тын зерделейді. Қазіргі ғылым мен техника аса 
қарқынды  дамып  жатқан  қоғамдық  құбылыста  
лингвистикалық сөздіктердің қызметі сөз мағы-
Сөздің психологиялық мағынасы мен құрылымы 

38 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 5-6(139-140). 2012 
насының динамикалық  даму сипатына ілеспей 
жатқандығы  белгілі.  Лингвистикалық  сөздік-
терде  енгізілмеген  қандай  да  бір  сөз  мағынасы 
туралы толық ақпарат бере алатын, әрі жан-жақты 
аша  алатын  өзге  ақпарат  көздерін  іздестіруді 
қажет етуде. Сонымен қатар  түсіндірме  сөздік-
терде берілген сөздік дефиницияға сүйену арқылы 
сөз  мағынасын  толыққанды  ашуға  негіз  бола 
алмайтындығы  да  (А.Залевская,  А.Н.Леонтьев, 
А.А.Леонтьев) айтылып келеді.  
Соңғы кездері әлемдік тіл білімінде жүргізі-
ліп  отырған  эксперименталды    зерттеулердің  
сөздікте  тіркелмеген  сөздердің  жаңа мағына-
лық  қырлары  мен  сөз  мағынасының  дефини-
циясын  толық  ашып  көрсетуге  мүмкіндігі    бар 
екендігін алға тартады.  Осыған орай,  Ресейде 
әртүрлі    тілдер  аясында  түзілген  ассоциативті 
сөздіктер кеңінен қолданылуда. Атап айтқанда, 
«Русский ассоциативный словарь (по материалам 
свободного ассоциативного эксперимента 1994-
1998  гг.)»  және  «Славянский  ассоциативный 
словарь:  русский,  белорусский,  болгарский, 
украинский (1998-1999 гг.)».  Мұндай  салыс-
тырмалы-салғастырмалы зерттеулердің нәтиже-
лері түрлі  этномәдениет өкілдерінің  этнотілдік 
санасын  модельдеудің  негізі   болып табылады. 
А.Н.Леонтьевтің  пікірінше,  мағына  психоло-
гиялық  феномен  ретінде  ұғым-түсініктен  сөзге 
қарай  жүріп  отырады,  яғни  мағына  қызметінің 
динамикалық  сипатын,  олардың  ситуациялық, 
контекстік және басқа да сөйлеу факторларына 
тәуелдігі арқылы ол мағынаны  психофизиоло-
гиялық  процестерімен  байланыстыра  қарасты-
рады. Өз ойын тұжырымдай келе, А.Н.Леонтьев 
мағынаны «адам санасындағы болмыстың жал-
пылама бейнесі және сол бейненің ұғым, білім, 
мінез-құлық формасында бекітілуі»  деп көрсе-
теді [2, 186].  
Тілдік  құрылымның  әрбір элементі  дербес  
мағынаны  иеленетіндіктен, оның мазмұны кон-
текстке (контекст - ауызша және жазбаша сөй-
леу  тілі  үзігіне  енетін  жекелеген  сөздердің 
мағынасы  мен  ұғымын  түсінуге  мүмкіндік  бе-
реді)  тікелей  байланысты.  Сөздің  нақты  қай 
мағынада  жұмсалып  тұрғандығы  сөйлеуде  және 
контексте  ғана  ажыратылады.  Бір  ғана  сөздің 
түрлі  контексте  жұмсалуына  орай  бірнеше 
мағыналық  реңкін  айқындауға  болады.  Бұдан, 
біз,  таңба  ақпарат  тасымалдаудың  материалы 
болса, құрамы  жағынан шектеулі сөздердің кө-
мегімен  қоршаған  ортаның  көптеген  құбылыс-
тарын таңбалауға мүмкіндік береді деген тұжы-
рымға келеміз. Мәселен, тастың қаттылығы ұқ-
састық  негізінде  тас  жетім,  тас  бауыр,  тас 
жүрек  сияқты  екіншілік  номинация  қатары 
жасалса, қалың сөзінің  тығыздық, жиілік, көп-
тік  семалық  бөліктері  негізінде  қалың  жұрт, 
шөбі  қалың,  қалың  ой  сияқты  сөз  тіркестерін 
аламыз.  Келесі  мысалға  назар  аударалық: 
Әнеугі жауап бір көңіл қалдырған болса, мынау 
ісі,  тіпті  бір  қырыс  надандық    пен  қаталдық 
тәрізді  (Әуезов  М.  Абай  жолы).  Осындағы 
қатал  сөзінің  қолданылуына  назар  аударайық. 
Қатал  (сын)  сөзінің  түсіндірме  сөздікте  мына-
дай  семалық  белгілері  берілген:  рақымсыз, 
қатыгез,  мейірімсіздік;  қиыншылығы  мол,  ауыр; 
қатты,  жайсыз,  қолайсыз  [ҚТТС,140].  Сөз  мағы-
насын  құраушы  өзек  семадағы  қатыгездік,  ра-
қымсыздық  белгісі  негізінде  қырсықтық,  ақы-
мақтық,  түсінігі  тар,  өз  дегенінен  қайтпау 
сынды  потенциалды  сема  актуалданған.  Сөз 
мағынасын  құраушы  заттар  мен  құбылыстар-
дың,  іс-әрекеттің  түрлі  қасиеттері  мен  белгі-
лерін білдіретін ақпараттарға толы болып келе-
тіндігі осы контекстен анық аңғарылады. Яғни, 
қаталдықтың  түбі  ақымақтық  жасауға,  түсін-
бестікке  апаратыны сөзсіз.     
Психология  ғылымында  әрбір  сөздің  көпте-
ген мән-мағынаны иелену мүмкіндігі дәлелден-
ген  жайт.  Бұған  талдау  жасауда  психологтар 
адам жадындағы лексикалық бірліктердің жүйелі 
ұйымдасу мәселесіне назар аударады. Психоло-
гиялық  аспект  тұрғысынан  алғанда,  сөз  мағы-
насы - ұғым  арқылы  біздің  санамызда  бекитін 
барлық  психологиялық  әрекеттердің  жиын-
тығы. Сөз мағынасы (мәні) психологиялық тұр-
ғыдан  динамикалы,  өзгерімпаз,  әртүрлі  тұрақ-
тылыққа ие күрделі құрылым болса,  лингвисти-
калық тұрғыдан мағына  сол күрделі құрылым-
ның  бір  ғана  жүйесін  құрайтын  анағұрлым 
тұрақты,  нақты  және  ретті  жүйе  саналады. 
Сөзге телінген лексикалық мағына тіл тасымал-
даушы  үшін бірдей  тұрақты жүйе. Оның үсті-
не  бұл  жүйе  түрлі жалпылау, жинақтау, таңба-
ланатын  заттардың  кеңдігімен  және  көпмағы-
налығымен  ерекшеленсе  де,  негізгі  өзегін  мін-
детті  түрде  сақтайды.  Дегенмен  сөз  түрлі 
контексте  өзінің  негізгі  ұғымдық    мазмұнын 
түрлендіріп  отырады.  Ұғымдық  мазмұн  адам 
санасындағы  қандай  да  бір  заттың,  құбылыс-
тың,  әрекеттің  белгілері  мен  қасиеттерінің 
жиынтығы болса, тіл  білімі  категориясы  ретін-
де  оны  мағына,  сол  мағынаны  құраушы  белгі-
лерді  семалық  бірліктер  ретінде  танимыз. 
М.Оразов  орыс  және түркі  тіл  біліміндегі  сема 
және  оның  түрлері  туралы  пікірлерді  талдай 
келе, өз ойын былайша тұжырымдайды: «Сема-
лардың адамның сезім мүшелері арқылы обьек-
Х.А. Ордабекова 

39 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 5-6(139-140). 2012 
 
 
тив  дүниені  түйсініп  қабылдаған  солардың 
түрлі қасиеттері мен белгілері екендігін мойын-
даумен  бірге,  сөз  мағынасының  ең  кіші  эле-
менттері  екендігін  де  естен  шығармау  керек» 
[3,140].  Сөз  семантикасының  сөйлеу  тіліндегі 
жұмсалымдық  қызметін сөз еткенде сөзжасам-
дық  және  фразеожасам  семантикасы  сияқты 
функционалды  өрістерді  ескерген  жөн,  яғни 
сөзжасамдық  және  фразеологиялық  тіркесім-
ділік құрылымында сөз семантикасы контексте 
қосымша мағыналық  реңктермен толыға түседі.  
Контекст  арқылы  сөз  мағынасының    қорда-
лануы  мағына  динамикасының  негізгі    заңды-
лығын құрайды.  Мағынаның психологиялық құ-
рылымы  тілдік  санада  қалыптасатын  ішкі  лек-
сиконмен тығыз байланысты, мұны адам жадын-
дағы  лексикалық мағыналардың жүйелі ұйым-
дасуы деп түсіну қажет. Демек, адамзат баласы 
сөздің екі аспектісін де толық қамтиды: мағына 
(лингвистикалық)  және  мән  (смысл,  психоло-
гиялық). Біріншіден, сөздің тұрақты мағынасын 
біледі,  екіншіден,  түрлі  ситуацияға  сәйкес  сол 
мағынаның  жұмсалымдық  мәні  мен  өзара  лек-
сикалық байланыстар жүйесін  таңдай алады.  
Онтогенез  процесінде  сөздің  затқа  тәуел-
ділігі  дәлелденген  факт.  Бала  дамуының  ал-
ғашқы  кезеңдерінде  сөз  түрлі  ситуация,  ым-
ишарат, интонация арқылы өріліп, сөздің затқа 
тәуелділігі айқындалып, сөз мағынасы меңгері-
леді.  Уақыт  өте  келе  сөздің  затқа  тәуелділігі 
жоғарыда  көрсетілген  жағдаяттардан  біртіндеп 
ажырай  бастайды  да,  бала  дамуының  келесі 
кезеңдерінде сөздің затқа тәуелділігі нақты әрі 
тұрақты сипатқа ие болады. Сөздің затқа тәуел-
ділігі қаншалықты тұрақты болса да, сөз мағы-
насы  үнемі  даму  үстінде  болады.  Бұл  тілдік 
санада  өмір  сүретін  лексикалық  мағынаның  
ұғымдық және жүйелілік құрылымының  өзгер-
тіп  отыратындығын  көрсетеді.  Бала  дамуының 
ерте  кезеңдерінде  бұл  жүйе  қоршаған  ортаны 
эмоционалды  түрде  бейнелеп,  аффективті  си-
патты  иеленсе,  дамудың  келесі  кезеңдерінде  
сана көрнекі-әрекетті,  вербалды-логикалық си-
патты иеленеді.   
Сөз  мағына  тасымалдаушы  таңба  ретінде 
сөйлеу әрекетінің минималды ұғымдық немесе 
мағыналық  бірлігі  ретінде  қызмет  атқарады. 
Әрі  тілдік  жүйенің,  әрі  сөйлеу  тілінің  бірлігі 
ретінде  өзара  диалектикалық  бірлікте  болады. 
Сол себепті сөздің индивидуалды сөйлеу тілін-
де  түрлі  мағынада  жұмсалуы  интеллектуалды 
әрекет  ретінде  танылады.  Өйткені  сөз  мағы-
насы  сөйлеу  психологиясы  мен  психолингвис-
тикада  ойлау  әрекетінің  бір  аспектісі  ретінде 
қарастырылады.  Мұның  өзі  онтогенез  проце-
сіндегі  сөйлеу  және  интеллектуалды  әрекеттің 
маңыздылығын  көрсетеді,  өйткені  бұл  әрекет-
тер  адам  танымының  дамуында  негізгі    аспект  
болып табылады.    
Мағынаның  екі  жақты  онтологиялық    қа-
сиеті,  яғни  оның  бір  мағынасы  қоғамға  (со-
циумға),  екінші  мағынасы  индивидке  негізде-
леді.  Бұл  туралы  А.Н.Леонтьев,  А.Залевская, 
А.А.Леонтьев  еңбектерінде  айтылған  болатын.  
Сондай-ақ,  А.Залевская  өз  еңбегінде  осы  мә-
селе  туралы  баяндай  отырып,  жеке  тұлғаға  не-
гізделген  лексикалық  зерттеулердің  тірегі 
ретінде  мағына  теориясын  индивидтің  жемісі 
ретінде  қарастыру  керек  деген  тұжырым 
жасайды [4, 274]. Мұндай  қорытынды  жасауға 
негіз  болған  И.А.Бодуэн  де  Куртенэнің  тілта-
ным  категориясын  абстракция    және    тілдің 
шынайы  өмір  сүретін  сөйлеу  әрекеті    катего-
риясы  деп  бөліп  қарастыру  керектігі  туралы 
айтқан    пікірі  арқау  болса  керек.  А.Потебня-
ның: «...пример  предрассудка  мы  видим  в  по-
нятии о слове. Обыкновенно мы рассматриваем 
слово в том виде, в каком оно является в герба-
рии, то есть не так, как оно действительно живет, 
а  как  искусственно  приготовлено  для  целей 
познания» [5, 465-466] негізге  алатын  болсақ, 
осы  мақсатқа  жауап  беретін  сөз  теориясы  мен 
оған сәйкес келетін зерттеу ісін қажет етеді.  
Сөздің психолингвистикалық теориясы аясын-
да жүргізіліп жатқан ассоциативті эксперимент 
материалдарына  тілдік  анализ  жасау  индивид-
тің  перцептивті-когнитивті-аффективті  ақпа-
раттар  базасын  құруға  негіз  болады.  Сөздің 
психолингвистикалық  теориясы  әлеуметтік 
ортада  өмір  сүретін  индивидтің  білім  жүйесі 
мен  таным  процесін  өңдеудің  жемісі  ретінде 
бірыңғай  функционалды  динамикалық  жүйе 
тән болып келеді.   А.А.Залевская сөздің психо-
лингвистикалық  теориясы  ретінде  сөз  мағы-
насын алады, бұл теорияға сәйкес сөз мағынасы 
социумның  бақылауында  болатын,  адамның 
психикалық  әрекеті  заңдылықтары  бойынша 
қалыптасатын, қарым-қатынас пен  таным әре-
кетін  индивидуалды  түрде  өңдеудің  нәтижесі 
болып табылады.  
Егер лингвистикалық эксперимент, ең алды-
мен,  тілдік  құбылыстардың  нормалық  жүйесі-
не  бағытталатын  болса,  психолингвистикалық 
эксперимент сөз мағынасының сөйлеу тіліндегі 
атқаратын  таңбалық  қызметін,  терең    мағына-
лық  қырларын  ашуға  бағытталады.  Дегенмен 
адам  санасындағы  сөз  мағынасы  ұжымдық 
және индивидуалды білім жүйесі арқылы өзара 
Сөздің психологиялық мағынасы мен құрылымы 

40 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 5-6(139-140). 2012 
қатынаста  болатын  кең    ауқымды  контекстке 
енетіндіктен,  индивидтің табысы ретінде мағы-
наны  көп  функционалды  жүйе  ретінде  айқын-
даймыз. 
 

жүктеу/скачать 18,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: