Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева

252 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
 
 
 
 
ӘОЖ 811.512.122'34 
 
Н. Егізбаева, Б. Рысбай 
 
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің доценттері, 
Алматы қ., Қазақстан 
e-mail: nazyken@mail.ru 
 
Түркі тілдерінің дыбыстық жүйесіне тән дыбыс алмасулар 
 
Тіл – үнемі  даму  үстіндегі  жанды  құбылыс,  қатынас  құралы  қызметі  нәтижесінде  бірте-бірте  қалып-
тасқан  тілдік  элементтердің  тұтас  бірлігі,  сондықтан  онда  көптеген  өзгерістер  мен  құбылыстардың,  дыбыс 
алмасуларының болуы заңды құбылыс. Морфемалар құрамында, жігінде кейде фонетикалық заңдылықтармен 
түсіндіруге  келмейтін  әртүрлі  дыбыстық  өзгерістер  кездеседі,  ондай  құбылыстарды  фонология,  морфоно-
логия  тұрғысынан  зерттеу  қажеттілігі  туындайды.  Қазақ  тіліндегі  осындай  дыбыс  алмасулардың  бірі – 
дыбыстардың  сәйкестігі.  Мақалада    қазақ  тіліндегі    дыбыстардың  сәйкестігі  деп  аталып  келген  ұғым  мор-
фонологиялық  тұрғыдан  қарастырылады.  Фонетикалық  дыбыс  алмасу  мен  морфонологиялық  дыбыс  алма-
судың айырмашылықтары талданады. 
Мақалада  жалпы  тіл  біліміндегі  жас  салалардың  бірі  ретінде  қалыптасып  келе  жатқан  морфонология 
саласы  жайлы,  қазіргі  қазақ  тіліндегі  дауысты  және  дауыссыз  дыбыстардың  алмасуы  морфонологиялық 
тұрғыдан қарастырылады.  
Түйін сөздер: морфонологиялық құбылыс, дыбыс, алмасу, фонетикалық заңдылықтар, дыбыс сәйкестігі. 
 
Н. Егизбаева, Б. Рысбай 
Чередование звуков в тюркских языках 
 
В  статье  чередование  некоторых  согласных  звуков  казахского  языка  рассматривается  как  морфоно-
логическое явление. В языке происходят различные изменения и встречаются разные явления, в том числе и 
чередование звуков. Так, в составе морфем и на их стыке  могут встречаться различные звуковые изменения, 
которые  невозможно  объяснить  с  точки  зрения  фонетических  закономерностей,  подобные  явления  необ-
ходимо рассматривать с позиции фонологии и морфонологии. Одним из таких чередований звуков в казах-
ском языке является звуковое соответствие. В настоящей работе чередование, под которым в казахском языке 
принято называть соответствие звуков, рассматривается с точки зрения морфонологии.  Кроме того, в статье 
анализируются различия фонетического чередования звуков с его морфонологическим чередованием. 
Ключевые  слова:  морфонологические  явления,  звук,  чередование,  звуки  заднего  ряда,  фонетические 
закономерности, звуковое соответствие. 
 
N. Yegizbaeva, B. Rysbay 
Alternation some sounds in Turkic languages 
 
Language, as a natural phenomenon, is being developed all the time and is considered as the whole unity of 
language elements, formed as a result of its realization as a means of communication. So as a consequence there are 
different changes in the language and different phenomena appear as a rule, including sound alternation. So in the 
structure of morphemes and on their combination different sound changes can take place and they can’t be explained 
in terms of phonetic regularities. Such phenomena must be considered in terms of phonology and morphonology. One 
of such sound alternation  in Kazakh language is the sound accordance. 
Alternation, which means sound accordance in Kazakh language, is being considered in this article in terms of 
morphonology. Besides this, the article analyses differences of phonetical sound alternation with its morphonology 
alternation. 
Is morphonological phenomena as a consequence of  alternation of vowel and consonant sounds in Kazakh 
language,as well as positional and non-positional morphonological sound alternations. 
Key wods: morphonological phenomenon, some consonants, alternation, phonetic patterns. 
______________________________________ 
 
Әлемдегі кез келген халықтың тілі сол ұлт-
тың тарихымен тығыз байланысты екендігі бел-
гілі.  Халықтың  өзімен,  яғни  тарихымен  бірге 
жасасып  келе  жатқан  тілдің  барлық  деңгей-
леріндегі  өзгерістер  тіл  білімінің  тиісті  сала-
ларында қарастырылып келеді. Мысалы, фоне-
тикада  дыбыстардың  табиғаты,  акустикалық, 
артикуляциялық қасиеттері қарастырылса, фоно-
логияда  олардың    қызметі  зерттеледі.  Бұл  ба-
ғытта фонема – тілдің ең кішкене мағына ажы-
ратқыш бірлігі, ал сөйлеудегі фонеманың көрі-
нісі – фон,  фонның  көптеген  түрлері  болады, 
Н. Егізбаева, Б. Рысбай 

253 
 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 3(149). 2014
бір фонемаға тән фондар аллофондар деп қарас-
тырылады. Фонема фонологияның негізгі ұғымы 
ретінде  қарастырыла  отырып,  оны  зерттеу  мор-
фонологияға  жол  ашады.  Морфонологияның 
негізгі  міндеттерінің  бірі – морфонологиялық 
дыбыс алмасулар ұғымына не жататынын нақ-
ты сипаттап, оларды фонетикалық, фонология-
лық дыбыс алмасулардан ажыратып беру. Мор-
фонологиялық  алмасуларды  (кейбір  зерттеу-
лерде  «фонемалардың  алмасуы»,  кейбір  зерт-
теулерде  «дыбыстардың  алмасуы»,  кейбір  зерт-
теулерде  «дыбыс  сәйкестігі»,  кейбір  зерттеу-
лерде  «дыбыстық  өзгерістер»  деп  аталады) 
көптеген ғалымдар бірнеше морфонологиялық 
алмасулар бір тілде ғана кездеседі, екінші тіл-
дерде  дәл  сондай  алмасулар  жүзеге  аспайды 
деген тұжырымға келген.  
Түркі  тілдерінің  дыбыстық  жүйесіне  тән 
дыбыс алмасулары жөнінде зерттеуші М.Мол-
лованың  пікірі  мынадай: «спонтанды  ауы-
сулар,  яғни  бір  фонеманың  екінші  фонемаға 
сәйкес  келуі – фонетикалық  құбылыс,  ал 
дауыстылардың  ешқандай  мән  жүктелмей  ал-
масулары – тарихи құбылыс»  [1, 56]. Бұл пікір 
дыбыс  алмасуларының  тіл  тарихымен  байла-
нысын растай түседі.   
Позициялық  алмасуларды  якут,  тува  тіл-
дері  материалының  негізінде  морфологиялық 
тұрғыдан  қарастырған  тіл  мамандарының  бірі 
В.И.  Золхоев.  Ол  морфемалардың  фонемалық 
құрылымын  анықтау  морфонологияның  мін-
деті  деп  көрсетеді [2]. Алайда  дыбыстар  сәй-
кестігінің  морфонологияға  қатысы  жайлы  пі-
кір  білдірмеген.  Ғалым  еңбегінің  морфонема 
ұғымын  түркі  морфонологиясында  қалыптас-
тыруда маңызы зор. 
Татар тілінің зерттеушісі М.З. Закиев «Түр-
кі морфонологиясы туралы» мақаласында түр-
кі тілдері морфонологиясының орыс және бас-
қа  да  үндіеуропа  тілдерінен  ерекшеленетінді-
гін,  осы  уақытқа  дейін  оның  бағыт-бағда-
рының  толық  зерттеліп,  анықталмағандығын 
ескертеді. Ғалым тарихи дыбыс алмасуды мор-
фонология  шеңберінде,  ал  позициялық  дыбыс 
алмасуды  фонетика  және  морфонология  шең-
берінде қарастыру қажеттігін айтады, яғни фо-
нетикада олардың артикуляциялық ерекшелік-
тері,  морфонологияда  морфемалар  құрамында 
қолданылуы  қарастырылады.  Ол  алмасатын 
дыбыстардың барлығын «морфонема» деп атау-
ды ұсынады [3].   
Түркітануда  да  көптеген  ғалымдар  түркі 
тілдерінің табиғатын, өзіне тән ерекшеліктерін 
ескере  отырып,  сөздердің  кірігуі,  ықшамдалуы, 
фонетикалық  ережелер  аясынан  ауытқып  жата-
тын  кейбір  құбылыстарды,  морфемалар  құра-
мындағы  дыбыстардың  еркін  алмасуын  мор-
фонологиялық тұрғыдан қарастырады.  
Сөздер  құрамындағы  дыбыстардың  алма-
суын  көбіне  жергілікті  тіл  ерекшеліктері  деп 
қарау, солай қабылдау қалыптасқан.  Дегенмен 
морфемалар  құрамында  дыбыстардың  алма-
сып  қолданылуына,  жергілікті  тіл  ерекшелік-
терінің пайда болуына әсер ететін тілдік және 
экстралингвистикалық  факторлар  болады.  Кей-
бір  ғалымдардың  пікірінше,  диалектілік  ерек-
шеліктер – өткен  замандардың  ізі,  осы  күні 
кездеспейтін,  бір  кездердегі    тілдік  және  диа-
лектілік  жүйелердің  қалдығы,  жұрнағы.  Олар 
қашан  да  жалпы  халықтық  сөйлеу  негізіне 
сүйенетін қазіргі говорлардың табиғи элемент-
теріне  айналып  кеткен.  Мәселен,  әдеби  тілдің 
даму  барысында  өзгеріске  ұшырап,  басқаша 
вариантта  жұмсалатындары  да  ауызекі  тілде 
кездесе береді.  
Кез  келген  тілдегі  дыбыстардың  алмасуын 
кездейсоқ  жағдай  деп  түсіндіруге  болмайды. 
Дыбыстардың алмасуында өзіндік «заңдылық-
тар»  болуы  мүмкін.  Тіліміздегі  дыбыс  алма-
суларының  негізі  жалпы  түркі  тілдерінің  фо-
нетикалық ерекшеліктеріне ортақ құбылыстар-
мен сабақтасып жатыр деп санаймыз.  
Жеке  айтылған  дыбыстар  дыбыстар  тір-
кесімінде айтылғаннан ерекше болады. Бірінен 
кейін бірі тізіліп айтылғанда кәдімгі нормадан 
ауытқушылықтың  болуы  әбден  мүмкін.  Жеке 
бір дыбысты айтқанда дыбыстау мүшелері өзі-
нің  қызметін  орындап  болып,  бастапқы  қал-
пына  тез  оралады.  Ал  морфемалар  құрамын-
дағы  дыбыстарды  айтқанда,  мұндай  процесс 
болмайды,  дыбыстау  мүшелері  ары  қарай  жұ-
мысын  жалғастыра  береді.  Осы  жағдайда  ды-
быстар  бір-біріне  әсер  етеді,  морфемалар  бір-
бірімен кірігеді, дауысты дыбыстар дауыссыз-
дармен,  дауыссыздар  дауыстылармен  жымда-
сып  айтылады.  Осындай  жағдайда  дыбыстар 
әртүрлі өзгерістерге түседі. Осылайша  комби-
наторлық  өзгерістер  жүзеге  асатыны  белгілі. 
Дыбыстардың  өзгерісіне  психологиялық  фак-
торлар да әсер етеді. Мұндай жағдайда дыбыс-
тардың өзгерісіне аналогияның да әсері басым. 
Яғни  естілуі  бойынша  ұқсату  арқылы  кейбір 
морфемалар  құрамында  болатын  дыбыстық 
өзгерістерді А. Айғабылұлы қазір – кәзір – әзір 
варианттарының соңғы сыңары -ше жұрнағын 
қабылдап, әзірше – әзірінше варианттары пай-
да болады, ал оның әзірінше нұсқасының пай-
да  болуын  өзінше,  мейлінше  сияқты  сөздердің 
аналогиясымен  байланысты  пайда  болған  деп 
жорамалдайды [4, 79]. Осындай  жағдайлардан 
Түркі тілдерінің дыбыстық жүйесіне тән дыбыс алмасулар 

254 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
барып  дыбыстық  өзгерістердің  пайда  болуы 
мүмкін.  С.Е.  Маловтың  мәліметінше,  1893 
жылы    В.  Томсен    және  басқа  түркітанушы-
ларды Орхон-енисей ескерткіштерінің мағына-
сын талдап  түсінгенде қазіргі түркі тілдерінде 
ұяң  дыбыстар  қолданылатын  позицияларда 
қатаң дыбыстардың кездесетіндігі таң қалдыр-
ған.  Мысалы,  алты  «altı»  және  алты  (ал-ты) 
«aldı», алды емес, ант «yemin» қазіргідей ант, 
және  анта  (ан-та) «orada», барты  (бар-ты) 
«gitti» [5, 214]. Бұдан  ғалымдардың  қатаң-ұяң 
дыбыстардың  алмасуы  көне  түркі  тілінде 
кездесетінін байқағандығын түсінеміз. 
Қазіргі  қазақ  тіліндегі  дыбыстар  алмасуы 
белгілі  бір  кезеңдерде  сөзжасам  тәсілі  ретінде 
қызмет  атқарған  деген  де  пікірлер  бар.  Мы-
салы,  Н.К.  Дмитриев  түркі  тілдеріндегі  сөз-
жасамдық  морфология  тәсілінің  үш  жолы  ба-
рын  көрсеткен:  біріншіден,  бір-біріне  синтак-
систік  ерекшелігі  бойынша  ажыратылатын  етіс-
тік  және  есім  негіздерінің  формальді  сәйкес-
тігі.  Екіншіден,  фонетикалық  алмасу  арқылы 
етістік және есім негіздерінің дифференциясы. 
Үшіншіден,  сөз  табына  нақты  ажырататын 
афиксация  механизмінің  пайда  болуы [6, 27]. 
Осыған  ұқсас  пікір  көптеген  түркітанушы  ға-
лымдардың  еңбегінде  дыбыс  алмасуларының 
қазақ тіліндегі еліктеуіш сөздердің семантика-
лық  жағынан  дамуына  әсер  ететіні  жайлы  да   
кездеседі.  
Әдеби тілдегі кейбір сөздердің ауызекі сөй-
леу  тілінде  басқаша  немесе  әдеби  тілде  бір-
неше  нұсқасының  қатар  қолданылуы  сөз  құ-
рамындағы  дыбыстардың  алмасуынан  бола-
тыны  белгілі.  Бұл  құбылыс  түркітануда  «син-
гармониялық  варианттар», «сингармониялық 
параллельдер»  немесе  «фонетикалық  дыбыс 
сәйкестігі», «дыбыстардың  спонтанды  (игеру-
сіз) өзгерісі» деп әртүрлі аталып жүр. Олардың 
пайда  болу,  қалыптасу  себептері  де  әртүрлі 
түсіндіріліп келеді.  
Тіл  білімінде  сөз  варианттары,  дыбыстар 
сәйкестігі  мәселесі  аз  зерттелген  жоқ.  Вариант-
тылық  мәселесі  синхрониялық  тұрғыдан  да, 
диахрониялық  тұрғыдан  да  тіл  біліміндегі 
өзекті  мәселелердің  бірі  болып  келеді.  Жалпы 
осы  варианттылық  мәселесі  тіл  білімінің  бар-
лық  саласына  қатысты.  Көбінесе  лексиколо-
гия, диалектология, әлеуметтік лингвистика тұр-
ғысынан  зерттеліп,  қарастырылған.  Тіл  білі-
мінде  Прага  лингвистикалық  мектебі  өкілде-
рінің  еңбектерінен  кейін  «вариант», «инва-
риант» ұғымдары фонологиялық тұрғыдан  қа-
растырыла бастады. 
Академик  Ә.Т.  Қайдар  қазақ  тіліндегі  бір 
буынды  түбірлер  варианттарының  фонология-
лық, морфологиялық және сыртқы факторлар-
дың  әсерінен  пайда  болатындығын  көрсеткен. 
Бір  буынды  түбірлер  варианттылығынан  ұзақ 
жылдар бойы тығыз байланыста болғанын бай-
қаймыз.  Фонологиялық,  морфологиялық  фак-
торлардың әр тілде өз заңдылықтары бойынша 
қолданылатынын  ескерте  келіп,  ғалым  бір 
буынды  түбірлердің  варианттарын  «фономор-
фологиялық» деп атайды. Ғалым дыбыстардың 
сәйкестігі  мен  дыбыстардың  алмасуын  екіге 
бөліп  қарастырады.  Дыбыстардың  алмасуы 
түбірге  қосымша  жалғанғанда  дыбыстардың 
бір-біріне регрессивті немесе прогрессивті әсе-
рінен  іске  асады,  мысалы,  сөз – сөй  -ла  жұр-
нағы  жалғанғанда  з-й  алмасуы  іске  асады.  Ал 
дыбыс  сәйкестіктері  артикуляциялық  базасы-
ның  жақындығынан  қалыптасады [7]. Акаде-
мик  ғалым  ағамыздың  бұл  жерде  түбір  мәсе-
лесіне  тереңдей  үңілгендігін  аңғарамыз.  Ал 
біздің  жұмысымыздың  мақсаты  қазіргі  қазақ 
тіліндегі  айқын  көрінетін  морфонологиялық 
алмасуларға сипаттама беру болып табылады. 
Ал  морфонологиялық  құбылыстар  артику-
ляция  мен  акустикаға  байланысты  болмаған-
дықтан,  оны  фонетика  ережелерімен  түсінді-
руге  келмейді.  Бір  позицияда  түрлі  өзгеріс 
пайда  болады,  ауытқу  жиі  кездеседі.  Түркіта-
нушы  М.А.  Черкасский  сингармониялық  ва-
рианттар қырғыз тіліндегі ğomul – ğomul, қазақ 
тіліндегі  izgi-äzgi,  қарақалпақ  тіліндегі  qyral-
qural лексика-семантикалық жағынан ешқандай 
айырмашылығы жоқ, тек сөз құрамындағы ды-
быстардың  алмасуынан  туған  вариант  сөздер-
ді, ал қазақ  тіліндегі äŋraь – yŋra, татар тілін-
дегі аčу – äčі , башқұрт  тіліндегі  qaіny – käіni 
сияқты құрамындағы дыбыстардың алмасу се-
бебінен  лексика-семантикалық  жағынан  алшақ-
тап, дербес мағынаға ие бола бастаған сөздерді 
сингармониялық  паралельдер  деп  атайды.  Ав-
тор  бұл  құбылысты  сингармониялық  вариант-
тар немесе сингармониялық паралель деп атау-
дың өзі шартты екенін ескерткен [8, 354].   
Башқұрт  тілінің  маманы  Д.Г.  Киекбаев 
сингармониялық  варианттар  немесе  паралель-
дердің  пайда  болуын  үндестік  заңымен  бай-
ланыстырады. Тілдің даму барысында үндестік 
заңы әртүрлі кезеңдерден өтіп, ал соңғы кезең-
нің  (паралельдердің  пайда  болуы)  фонетика 
шеңберінен шығып семосиологияға, лексикаға 
қатысты  тікелей  қатысты  болатындығын  ай-
тады.  Д.Г.  Киекбаев  варианттардың  пайда  бо-
луына үндестік заңының әсерін жуан-жіңішке, 
еріндік-езулік  болып  жіктелуімен  байланыс-
тырады [9]. Демек  алдымен  дыбыстар  жуан-
Н. Егізбаева, Б. Рысбай 

255 
 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 3(149). 2014
жіңішке болып жіктелген, содан кейін үндестік 
заңы  пайда  болған.  Ал  дыбыстардың  алмасуы 
арқылы  пайда  болған  варианттарды  «сингар-
мониялық» деу шартты атау болып шығады.   
Шай – шәй,  жай – жәй,  жайлы – жәйлі, 
жайымен – жәйімен,  жайлап – жәйлеп, 
жайылым – жәйілім,  жайлау – жәйлеу, 
жайбарақат – жәйбарақат сияқты сөздердегі 
а-ә  алмасуын  түркологтар  ш,  ж  және  й  ды-
быстарының  алмасуын  жұмсартушылық  қа-
сиетінің  әсері  деп  түсіндіреді.  Осыған  ұқсас 
құбылыс  басқа  түркі  тілдерінде  де  кездеседі. 
Б.А.  Серебренников  пен  Н.З.  Гаджиева  а-ә 
алмасуын а дыбысының тұрақсыздығынан деп 
[10], ал М. Рясенен а-ның жіңішкеруін ж және 
й  дыбыстарының  ортасында  келгенде  көрші 
дыбыстардың ықпалынан деп түсіндіреді. 
Аталған  құбылысты  профессор  А.  Айға-
былов  фонетикалық  өзгеріске  жатқызбайды, 
себебі ж, ш, й дыбыстарының «ықпалы шексіз 
емес, бір сөзде әсері болса, екінші сөзде әсері 
жоқ. Бұл дыбыстардың арасында келген о, ұ, ы 
дыбыстары  тіпті  жіңішкеріп  ө,  ү,  і  түрінде 
дыбысталмайды.  Мәселен,  жой,  шойын,  сой, 
сый  сияқты  сөздердің  жіңішке  айтылуы  кез-
деспейді.  Демек,  бұл  құбылыстар – сөйлеу 
барысында қалыптасқан морфонологиялық құ-
былыстар» [4, 38].  
Қорыта келгенде, дыбыс алмасулары фоне-
тика мен морфология салаларының заңдылық-
тарына  көне  бермейтін,  сөзжасам  тәсілінің  де 
талаптарына  жауап  бере  бермейтін  аралық  (фо-
нетика, морфология, семантиканың үшеуіне де 
белгілі бір дәрежеде қатысты) құбылыс болып 
табылады.  Дыбыс  алмасуларына  байланысты 
құбылыстардың  барлығы  тілдің  даму  тарихы-
мен  тікелей  байланысты  болғандықтан,  көп 
жағдайда  фонологиялық  шарттылық  орын 
алады.  Морфонологиялық  құбылыстар  арти-
куляция мен акустикаға байланысты болмаған-
дықтан, оны фонетика ережелерімен түсініруге 
келмейді.  Бір  позицияда  түрлі  өзгеріс  пайда 
болып,  ауытқу  жиі  кездеседі.  Сондықтан  ды-
быс  алмасулары  таза  фонетикалық  себептер-
мен  жүзеге  аспайды  және  олардың  өзгеруіне 
басқа да факторлардың әсері болады, олардың 
морфонологиялық  құбылыс  ретінде    қарасты-
рылуының басты себебі осы.  
 
Әдебиетер 
 
1 Моллова М.К. Истории тюркского вокализма // Вопросы языкознания. – 1966. – №2. –  С. 56-65. 
2 Золхоев В.И. Фонология и морфонология в агглютинативных языках. – Новосибирск, 1980. – 143 с. 
3 Закиев М.З. О тюркской морфонологии // Советская тюркология. – Баку, 1984. – №7. – С. 11-18. 
4 Айғабылұлы А. Қазіргі қазақ тілі. Морфонология. – Алматы, 1999. – 199 б. 
5 Малов С.Е. Древние и новые тюркские языки // Известия АН СССР. Отделение литературы и языка. – М., 1952. – Т. 
ХІ. Вып. 2. – С. 135-143.   
6 Строй тюркских языков. – М., 1978. – 618 с. 
7 Кайдаров А. Структура односложных корней в казахском языке. – Алма-Ата, 1986. – 388 с. 
8 Черкасский М.А. Тюркский вокализм и сингармонизм. – М.: Наука, 1965. – 142 с. 
9  Киекбаев  Д.Г.  О  передвижении  гласных  в  башкирском  языке // Ученые  записки  Башкирского  государственного 
пединститута. – Уфа, 1956. – Вып. VIII. – С. 370-381.  
10 Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. –  М., 1986. – 302 с. 
 
Referenсes 
 
1 Mollova M.K. Istorii tyurkskogo vokalizma // Voprosy yazykoznaniya. – 1966. – №2. –  S. 56-65. 
2 Zolhoev V.I. Fonologiya i morfonologiya v agglyutinativnyh yazykah. – Novosibirsk, 1980. – 143 s. 
3 Zakiev M.Z. O tyurkskoy morfonologii // Sovetskaya tyurkologiya. – Baku, 1984. – №7. – S. 11-18. 
4 Ayғabylұly A. Қazіrgі қazaқ tіlі. Morfonologiya. – Almaty, 1999. – 199 b. 
5 Malov S.E. Drevnie i novye tyurkskie yazyki // Izvestiya AN SSSR. Otdelenie literatury i yazyka. – M., 1952. – T. HІ, vyp.2. 
– S. 135-143.   
6 Stroy tyurkskih yazykov. – M., 1978. – 618 s. 
7 Kaydarov A. Struktura odnoslozhnyh korney v kazahskom yazyke. – Alma-Ata, 1986. – 388 s. 
8 Cherkasskiy M.A.Tyurkskiy vokalizm i singarmonizm. – M.: Nauka, 1965. – 142 s. 
9 Kiekbaev D.G. O peredvizhenii glasnyh v bashkirskom yazyke // Uchenye zapiski Bashkirskogo gosudarstvennogo 
pedinstituta. – Ufa, 1956. – Vyp. VIII. – S. 370-381.  
10 Serebrennikov B.A., Gadzhieva N.Z. Sravnitel'no-istoricheskaya grammatika tyurkskih yazykov. –  M., 1986. – 302 s. 
 
 
 
 
 
 
 
Түркі тілдерінің дыбыстық жүйесіне тән дыбыс алмасулар 

256 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
 
 
 
 
УДК 811.512.122'373 
 
Б. Рысбай 
 
к. ф. н. доцент Казахского национального университета им. аль-Фараби, 
г. Алматы, Казахстан 
e-mail: rbibigul@mail.ru 
 
Язык – живое явление 
 
В статье рассматриваются вопросы определения уровней языка, а также различные точки зрения ученых 
относительно  их  классификации.  Особое  внимание  обращается  на  рассмотрение  сложившегося  в  более 
позднее время раздела языкознания  –  словообразования в его различных системных проявлениях: взаимо-
обусловленность с  языковыми единицами и языковыми уровнями, его место и функции в системе языковых 
ярусов. Наряду с этим автор анализирует переход одних языковых единиц в другие  (переход звуков, переход 
одних  частей  речи  в  другие,  а  также  одних  членов  предложения  в  другие)  и  взаимный  переход    языковых 
ярусов (переход словосочетания в сложное слово и др.). В статье также затрагивается вопрос о том, какую 
роль  занимает  промежуточный  слог  в  тесной  взаимосвязи  всех  уровней  языка,  описываются  различные 
процессы, происходящие в языковых ярусах (конверсия, лексикализация), а также реализация функции языка 
как  целостной  системы.  Автор    придает  особое  значение  переходным  процессам  языка,  выполняющим 
важную роль в эволюционных трансформациях языковых единиц, их изменчивости, переходности и взаим-
ной дополняемости, что представляет собой закономерное явление в  процессе развития языка. 

жүктеу/скачать 3,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: