Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева

187 
 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 3(149). 2014
 
 
 
ӘОЖ 82:81-26; 82:81'38 
 
Ж. Джанузакова 
 
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің І курс магистранты, 
Алматы қ., Қазақстан 
Ғылыми жетекшісі – ф. ғ. д. профессорі  А. Б. Абдулина 
e-mail: 
zhannazhanuzakova@mail.ru
 
 
Әбіш Кекілбаев шығармарларындағы жол концептісі 
 
«Әбіш  Кекілбаевтың  шығармашылығындағы жол концептісі» деп аталатын мақалада  қазақтың  таны-
мал жазушысының шығармашылығы  концептосфера  аспектісінде қарастырылып отыр. «Дала балладалары» 
деп аталатын циклдан «Құдық» және «Аңыздың ақыры» романы негізінде автор «жол» концептісінің ерек-
шеліктерін    және  ұлттық-мәдени    құндылықтарын  анықтай  отырып,  жол  концептісінің  шығармада  қандай 
рөл атқаратынын, автордың  көркемдік  өзгешелігін, бейнелеу мәнерін түсінуге мән беріп, ұсынылып отыр-
ған  тақырыпта    жол    концептісінің  мағыналық  элементтерінің  жеке  даралығын,  әр  алуандығын  анықтауды  
мақсат етіп  қойып отыр.  
Түйін сөздер: концептосфера, концепт, жол, повесть, роман, жазушы. 
 
Ж. Джанузакова 
Концепт пути в творчестве Абиша Кекильбаева 
 
В  статье  "Концепт  пути  в  творчестве  Абиша  Кекильбаева"  рассматривается  творчество  известного 
казахского писателя в аспекте концептосферы.  На материале повести "Колодец" из цикла " Баллады степей" 
и  романа  "Конец  легенды"  автором    исследованы  национально-культурные  представления  и  особенности 
концептуализации  понятия  «путь»,  установлены  основные  смысловые  составляющие  концепта,  имеющие 
принципиальное значение для понимания  индивидуально-авторской картины мира, намечены перспективы 
заявленной  темы,  которые  позволят  выявить  степень  универсальности  и  индивидуальности  элементов 
смыслового объема анализируемого понятия.  
 Ключевые слова: концептосфера, концепт, путь, повесть, роман, писатель. 
 
Zh. Dzhanuzakova 
The concept "the way" in creativity of Abish Kekilbaev 
 
In the article "The concept "the way" in creativity of Abish Kekilbaev" is considered a prominent Kazakh writer 
kontceptosfery aspect. On the material of the story "The Well" from "The Ballad of the steppes" and the novel "The 
End of Legend" author studied ethno-cultural representation and features of conceptualizing the concept of "the way", 
established the basic semantic components of the concept of fundamental importance for understanding the individual 
author's view of the world, outlined the prospects stated theme that would reveal the degree of universality and 
individuality of the semantic elements of the analyzed volume concepts. 
Key words: conceptosphere, concept, the way, story, novel, writer. 
________________________________ 
 
 
 
Концептосфера  туралы  сөз  бұдан  бұрыны-
рақта,  нақтырақ  айтқанда  ХХ  ғасырдың  басын-
да  қозғалды.  Бірақ  концептосфераның  қазақ 
әдебиетіндегі орны туралы сөздер жақында ай-
тыла бастады. Орыс әдебиетінде концептосфера  
туралы  ұғымды Д.С. Лихачев енгізген. 
 Концепт  ұғымын 1928 жылы  орыс  әде-
биетіне Аскольдов-Алексеев әкелсе, қазақ әде-
биетіндегі  концептосфера  деген  ұғымды  зерт-
теген тұлғалардың бірі Қ.К.Ахмедьяров. 
Концептосфера – концептілердің  біртұтас-
тығы  болса,  концепт – когнитивті  лингвисти-
каның  негізгі  ұғымдарының  бірі  болып  табы-
лады. Концепт - ойлайтын, бақыланбайтын ка-
тегория. Концепт ұғымын түсіндіру  төңірегін-
де  ғалымдар  әр  қилы  түсініктер  мен  болжам-
дар беруде. Солардың бірі : концепт- ол  жад-
тың,  ментальды  лексиконның,  концептуальды 
жүйенің,  білім квантының оперативті бірлігі. 
Қазіргі  уақытқа  дейін  қазақ  жазушылары-
ның шығармаларындағы  дала, гүл, тау, махаб-
бат,  шындық  концептілері  туралы  зерттеулер 
жүргізіліп  келсе,  жол  концептісі  туралы  зерт-
теу әлі тың тақырыптар қатарында қалып келеді.  
Әбіш Кекілбаев шығармарларындағы жол концептісі 

188 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
Қазақтың қай жазушысын, қай шығармасын 
алып қарасаңыз да, жол туралы сөз қозғалмай-
тын шығарма жоқтың қасы. 
Бірақ  мен  өз  зерттеуімде  ХХ  ғасыр  қазақ 
әдебиеті,  оның  ішінде  дарынды  жазушылар 
Әбіш Кекілбаев пен Оралхан Бөкей  шығарма-
ларындағы  жол  концептісін  негіз  етіп  алып 
отырмын. 
Енді    осы  жазушылардың  бірі  Ә.Кекілбаев  
шығармаларына келіп тоқтасақ.  
Қоғам  және  мәдениет  қайраткері  Ә.  Кекіл-
баев шығармашылығындағы халқымыздың дү-
ниетанымы‚  тіршілік  ету  қағидалары  мен  фи-
лософиялық этикалық құндылықтары жөнінен 
мағлұмат  беретін  еңбектерінің  әдеби‚  тарихи‚ 
мәдени тұрғыдан алатын орны ерекшеленетін-
дігі  оның  шығармашылығын  жан-жақты  және 
терең зерттеу қажеттілігін тудырып отыр. 
Қазақ әдеби сынының Әбіш Кекілбаев аға-
мыздай    заңғар  таланттардың  шығармашылық 
ізденіс-табыстарын  уақытында  бағалау  тұрғы-
сында  әлжуаз  болғанын,  салғырттық  танытқа-
нын, сондай бейтараптық  күйінен әлі де арыла 
алмай  отырғанын  үлкен  өкінішпен  айтпасқа 
уәжіміз жоқ!..  
Ә.  Кекілбаев  шығармаларында  дүние  ұғы-
мының  кең  мағыналығы,  әлемге  философия-
лық  тұрғыда  қарау  өлшемдері  көрініс  тауып, 
танымдық  ізденістерінде  ұлттардың  дамуы  мен 
мәдени  өркендеуі,  орта  мен  табиғатқа  байла-
ныстылығы  эстетикалық  категориялар  тұрғы-
сынан  таразыланып  көрсетілсе,  басқа  шығар-
маларында  қазақтардың  көшпенділік  тірлігі, 
мал  шаруашылығының  ерекшелігі  қоғамдық 
қатынастарына  және  мәдениетіне,  менталитеті-
не  ықпалын  тигізбей  қалмайтындығы  көрсе-
тілуде. 
Әбіш Кекілбаевтың прозасы, жалпы алған-
да,  өмір  құбылыстарына  байсалды  ой-парасат 
көзімен  қарауға  шақырып,  өткен  мен  бүгіннің 
ажырамас, диалектикалық бірлігін тереңірек тү-
сінуге көмектеседі.  
Гуманист, сыншыл, мысқылшыл Әбіш аға-
мыз  қоғамды жайлап алған жұлынқұрт мінез-
құлықтың  бет пердесін ашып, оларды өз шы-
ғармаларына  арқау  етіп,  оқырманын  баурап 
алатындай шығарма жазуымен ерекшеленеді.  
Ә.  Кекілбаевтың  басты  ерекшелігі – оның 
толассыз  ізденгіштігі  мен  зерттеушілігі,  сол 
қазынасын жиылған жүк құсатып тең-тең етіп 
қоймай, түйдек-түйдегімен оқырманына, еліне, 
жұртына тасқындатып төгіп жатуында.  
Ә. Кекілбаевты біздің қазақ оқырманы, қа-
зақ қоғамы ең алдымен ақын, жазушы ретінде 
таныды.  Кекілбаев  толғанса – роман,  көсілсе 
көсемсөз  туады  деп  айтушылар  да  көп.  Өнді-
ріп, өнімді жазатын суреткер деп аузым толып 
айта  аламын.  Туындыларының  көрінісі  көр-
кемдігімен,  кейіпкер  бейнелері  шежірелі  ше-
шендігімен, оқиғасы тарихи деректілігімен қа-
тар  өріліп,  астарлы  сөз,  ой  дариясының  тұң-
ғиығына шомылдырады. 
Жазушы  Әбіш  Кекілбаевтың  көркем  шы-
ғармаларының  қай-қайсысы  болсын  оқырма-
нын  бей-жай  қалдырған  емес.  Соның  ішінде 
орны  бөлек  туындысы - «Аңыздың  ақыры». 
«Аңыздың ақыры» оқырманның таным дүние-
сін байытып, пәлсапалық күрделі ойларға бас-
тап қана қоймайды, сонымен   қатар   әркімнің 
де  жүрегіне  ертеңгі  шуақты  күнге  деген  се-
німнің үмітін ұялататыны сөзсіз. 
Тарихи  өткен  дәуір  көріністері  суреттеле-
тін  бұл  романында  Ә.Кекілбаев  аңыз  желісін 
арқау  етудегі  қазақ  әдебиетінде  бар  үлгіні  жаң-
ғырта,  өзгеше  стильді  қолданады.  Шығармада 
аңыз желісін көркем туындыда пайдалану негі-
зінен  поэмаларда  болатын.  Әсіресе,  шығарма-
ны  тұтас  аңызға  құру  осы  поэмаларға  тән  құ-
былыс еді. Прозалық шығармаларда, оның ішін-
де  хикаят,  романдарда  белгілі  эпизодтарда  ғана 
аңыз желісі баян етіліп,  оқиғаға кірістірілетіні 
рас. Ал, Әбіш Кекілбаев өзінің роман, хикаят-
тарында  аңыз  желісін  негізге  ала  отырып,  та-
рихи  дәуірдің  шындығын  айтудың  басқаларға 
ұқсамайтын өзгеше жолын іздейді.  
Оның  өзгешелігі  шығармадағы  жол  кон-
цептісінен де байқалып тұрады.                 
О.  Бөкейдің  кез  келген  шығармаларында 
жол  концептісі  анық  көрсетіліп,  толықтай  су-
реттеледі. Шығарманың негізгі ойы мен оқиға-
лар  желісі  жол  үстінде  жүріп  жатқандай  сезі-
леді.  Жолды  толықтай  кең  көлемде  суреттеп, 
жол  үстінде  кездесетін  жайттар  мен  жолау-
шылар  да  туындыға  ерекше  бір  көрік  беріп 
тұрғандай  болса,  Ә.Кекілбаев  шығармаларына 
тән басымдылық жолды үстіртін баяндап кету, 
оқиғаның басында жолды сөз еткенімен, оқиға 
желісі  одан  әрі  басқа  арнаға  бұрылып,  кейіп-
кердің  діттеген  жеріне  келіп  жеткенде  ғана 
жолдың аяқталғанын, жолаушының осы әңгіме 
үстінде  жол  жүріп  келгенін  кейіннен  барып 
білесіз. «Аңыздың ақыры» романында жазушы 
алыс  сапардан  отанына  оралып  келе  жатқан 
патшаның көңіл-күйін айналада болып жатқан 
табиғат  құбылысымен  салыстырмалы  түрде 
жарыспалы  әдіспен  баяндайды.  Бірде  жазушы 
жол  әбден  қажытқан  әміршінің  бейнесін,  кө-
ңіл-күйін  әңгімелесе,  бірде  жол  бойы  боран 
соғып  жел  тұрған  ауа  райының  құбылысын 
бейнелеумен жалғастырып кетеді [1, 5].        
Ж. Джанузакова 

189 
 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 3(149). 2014
Жазушының өз шығармасындағы жол кон-
цептісін бейнелеуге табиғаттың осы бір құбы-
лысын, кең  байтақ даланың сахара шөлін таң-
дап  алуы  да  жайдан  жай  емес.  Сахара  шөлін-
дей,  оның  сусымалы  құмындай  ауыспалы  мі-
незі бар әміршінің қатал бетке өпкен желіндей 
суық  мінезі  бар  екенін  айтпақшы  болған  шы-
ғар. Осы жолдан талай жүріп  өткен әміршінің 
сол жолды көрген сайын өткен өмірі, аянышты 
тағдыры, отбасымен сандалып күн кешкен кезі 
әрдайым есінен кетер емес. Бұл жол әміршінің 
өткен өмірінде кім болғанын ұмыттырмай еске 
салып,  артық  кеткен  кезінде  тәубесіне  түсіріп 
отыратын  өмірдің  бір  таразысы  секілді.  Жол 
үстінде  келе  жатқан  әміршінің  есіне  әр  түрлі 
оқиғалар түсіп, сол оқиғалар желісінің соңын-
да  мұнарасына,  сарайына  келіп  жеткенін  біл-
діреді. Әңгіме басы жол мен жол үстіндегі жо-
лаушыларды  сөз етумен басталғынымен жазу-
шы  шығарма  желісін  басқа  арнаға  бұрып,  то-
лықтай  шығарманың  жол  үстінде  өтуіне  мүм-
кіндік  бермейді.  Ал  әміршінің  әскерімен  жо-
рыққа шыққан сәтіндегі жол бойындағы кезік-
кен  табиғат  көрінісін  де  жазушы  азды  көпті 
сөзбен баян етеді. «Пәлен ай бойы үдерте тар-
тып  келе  жатқан  ауыр  қол  ақыры  жау  астана-
сына да жақындады» осы сөйлеммен-ақ  жазу-
шы  әміршінің  жау  астанасына  дейінгі  жүріп 
өткен  жолды  баян  етеді.  Тағы  да  бір  кезінде 
жазушы  жолды  былай  деп  суреттейді. «Араға 
көп  уақыт  салмай,  Жаппарды  ертіп  жолға 
шықты. Қайда  келе  жатқандарын   Жаппар  әлі 
білген  емес».  Бұл  жерде  жазушы  жолды  да 
қайда  бара  жатқанын  да  айтпай,  жұмбақтап 
әкеліп,  оқырманын  қызықтыра  түседі. «Әкесі 
түс  ауғанша  сазарған  қалпы  жүре  берді,  жүре 
берді»  бұнда  да  жазушы  өзіне  тән  аз  сөзздің 
аясына көп мағынаны сидыра білді [1, 71]. Са-
зарған  қалпы  деген  тіркестің  өзі  оның  көңіл 
қошының жоқтығын, ешкіммен сөйлескісі кел-
мейтінін,  іштей  бір  ойдың  мазалап  келе  жат-
қанын  айтқысы  келгендей.  Бұл  әдіс  Ә.Кекіл-
баевқа тән, себебі оның басты ұстанымы адам-
ның,  яғни  кейіпкерінің  жан  дүниесіне  үңіле 
білуі,  психологиялық  жағдайын  көрсету.  Ал 
шығарма соңына қарай әміршінің таңы бір жо-
рыққа  шығуы  айтылады. «Әмірші  дереу  жо-
рыққа  аттануға  бекінді....  Дария  артта  қалды. 
Әлгінде  анталай  қарап  тұрған    қара  тобыр  да 
алыстай берді» алыстай берді дегенінен-ақ жол 
жұріп келе жатқаны белгілі болады. Бірақ жол 
бой, жолдағы оқиғалар сөз болмайды. Одан әрі 
жазушы  жолдағы  ауа  райына  ерекше  тоқта-
лып,  ауа  райының  ауысып  отыруына  мән  бе-
ріп, қолайсыз ауа райының жолаушыларға кері 
әсер  етіп,  көңіл  –күйін  түсіріп  тұрғаны  сөз 
етіледі. Бұл да болса Ә.Кекілбаевтың  жол кон-
цептісін өзіне тән   ерекше үлгімен жазуы деп 
білемін. 
Келесі  бір  шығармасы  «Шыңырау»  пове-
сіндегі  жол  концептісіне  келіп  тоқталсақ.  
Ә.  Кекілбаев 1971 жылы  «Шыңырау»  повесін 
жариялады. Бұл шығарманың  атына заты  сай,  
адам  жанының  тұңғиығына    терең  үңілетін, 
оқырманға  өмірдің  қатал  шындығын  тағы  да 
еске  салатын  аса  бір  ойлы  туынды  екені  дау-
сыз. 
Қаламгер  бұл  повесінде  сирек  кездесетін 
ауыр кәсіптің адамдары – құдықшылар әулеті-
нің  тағдырларын  алға  тартады…  Бұл  ауылдан 
шыққан  Дәріжан  құдықшының  да  өмірі  осы 
құдық қазумен өтіп еді… Осы шығармасының 
өзі  де  жолды  суреттеумен  басталады.  Кейіп-
кердің  бар  өмірі  жол  үстінде,  нәпақасын  табу 
мақсатында алыс шалғай жерлерге жол жүріп, 
елдерге  құдық  қазумен  байланысты  екенін 
көрсетіп  кетеді.  Жазушының  өз  сөзімен  айт-
қанда: «Еңсептің  де  жастық  дәурені – алыс 
жолда  ай  батқанша  жүріп-жүріп  кеп,  тек  таң 
алдында  ғана  бел  шешпей  сұлай  кетіп,  көз 
шырымын  алған  суыт  жүргіншінің  таң  ұйқы-
сындай тым тәтті, тым қысқа болды» [2, 15]. 
Шығарманың  кейіпкері  Еңсептің  де  өмірі 
жолмен тығыз байланысты.  Бұл шығармада да 
жазушы жолды  суреттеуді басты  мақсатқа ал-
майды.  Тек  кейіпкердің  келесі  бір  ауылға  ба-
рып  жаңа  құдық  қазуы  үшін  кетіп  бара  жат-
қанын сөз етумен шектеліп қалады.  
Ә.Кекілбаев  шығармаларына  тән  қасиет- 
табиғатты, қоршаған орта мен ауылдарды бай-
ланыстырып  тұратын  жолды  суреттеу  емес, 
кейіпкердің  ішкі  жан  дүниесін  оның  филосо-
фиялық-психологиялық  ойлау  ерекшелігін  су-
реттеу басым.  
 Әбіш  Кекілбаевтың  адамды  шыңырау-ой-
лардың тереңіне батыратын «Шыңырау» пове-
сін  оқығанымызда – ойымызға  американ  ұлы 
суреткері,  Эрнест  Хэмингуейдің  оқырманды 
теңіз-ойлар мен құрсау-сезімдердің тұтқынын-
да  ұстайтын  «Шал  мен  теңіз»  повесінің  ора-
латыны  айдан  анық!..  Бұл – бекерден-бекер 
емес қой!.. Әлем әдебиетінің тарихында пәлса-
палық-психологиялық  тұрғыда  мұншалықты 
дәрежеде  кемел  шеберлік  танытқан  суреткер-
лер саусақпен санарлық!..  
Әбіш  Кекілбаев – заманымыздың  бір  заң-
ғар  тұлғасы.  Кекілбаев  туралы  сөз  айту,  оның 
шығармаларына ғылыми зерттеу жүргізу кімге 
болса  да  оңайға  түсе  қоймас.  Өйткені,  Кекіл-
баевтың өзі бір әлем. Қазір сол ғажайып әлем-
Әбіш Кекілбаев шығармарларындағы жол концептісі 

190 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
ді  зерттеп,  оның  ерекшеліктеріне  тереңірек 
үңіліп, Ә. Кекілбаевтың шығармашылық өнері 
туралы  оның  ішінде  шығармаларындағы  жол 
концептісі  жайында  диссертация  жазуды  өзім 
үшін үлкен бір жетістік , мәртебе деп білемін. 
Кекілбаевтай  шешендікпен  сөйлеп,  Кекілбаев-
тың  шеберлігіндей  жазу – бізге  өте  қиын, 
себебі  ондай  бақ  тек  Ә.Кекілбаевтың    үлесіне 
тиген жеке тұлғалық ерекше қасиет деп айтсам 
артық болмас. 
Бұл  ғылыми  зерттеуімде    Ә.  Кекілбаевтың 
жазушылығына сараптама жасау мақсатым емес. 
Сол  жазушы  еңбегінің  қоғамға  қажет  болған-
дығын,  жаңа  қоғамның,  жаңа  мемлекеттің  қа-
лыптасуында Әбіш Кекілбаевтай талғампаз бі-
лімдардың  шығармашылығындағы  жол  кон-
цептісіне  көңіл  бөліп  олардың  берілу  жолын 
анықтау  менің басты мақсатым еді.  
Әбіш Кекілбаев еңбегінің әр саласы тарау-
тарау  зерттеулер  мен  көптеген    мақалаларға 
арқау боларлық. Себебі, Ә. Кекілбаев көп қыр-
лы  жазушы.  Оның  шығармашылығы  туралы 
бір диссертациялық жүмыс аздық етеді. Ә. Ке-
кілбаев шығармаларын оның ішінде шығарма-
ларындағы жол  концептісін зерттеу тақырыбы  
қазіргі таңдағы тың, әлі беті ашылмаған, өзекті 
зерттеуге тұратын тақырыптардың бірі деп бі-
лемін.  
 
Әдебиеттер 
 
1  Кекілбаев Ә. Дала балладалары. –  Алматы:  Жазушы, 2001. –  Б. 248.  
2  Кекілбаев Ә. Шығармалар жинағы: 19 т. – Алматы: Жазушы, 1999. –  І т. – 187 б. 
 
References 
 
 1  Kekіlbaev Ә. Dala balladalary. –  Almaty:  Zhazushy, 2001. –  B. 248.  
2  Kekіlbaev Ә. Shyғarmalar zhinaғy: 19 t. – Almaty: Zhazushy, 1999. –  І t. – 187 б.        
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ж. Джанузакова 

191 
 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 3(149). 2014
 
 
 
 
 
УДК 81:0.01 12/18 
 
*А. С. Кожахметова
1
, А. А. Чингисова
2 
 
1
магистрант II курса,  
2
д.  п.  н. профессор Казахского национального педагогического  
университета имени Абая, Институт магистратуры докторантуры Ph.D, 
г. Алматы, Казахстан 
*e-mail: 
130002@rambler.ru
; 
assel_kozh@list.ru
 
 
Репрезентация концепта «язык» в русском, казахском 
и английском языках 
                         
   
Статья    посвящена  репрезентации  концепта  «язык-слово»  в  русском,  казахском  и  английском  языках. 
Национально-культурная  специфика  этого  концепта  обусловлена  экстралингвистическими  факторами  (осо-
бенностями национальной культуры, характера и поведения, образа жизни, традициями и т.д.) и языковыми 
факторами – особенностями  вербализации  концепта  в  каждом  из  анализируемого  языка.  Репрезентация 
рассматриваемого  концепта,  его  репрезентация  и  коммуникатвиный  аспект  одновременно – результат 
познающего  сознания,  отражающего  и  закрепляющего  когнитивную  модель  действительности  в  знаковой 
языковой форме, то есть интеграция языкового знака и национально-культурного смысла. В тексте статьи в 
качестве  примера  рассматриваются  устойчивые  выражения,  характеризующие  некоторые  аналогии  в  таких 
разноструктурных языках, что раскрывает и общечеловеческое, и этническое, универсальное и национальное, 
способствующие межкультурной коммуникации, диалогу культур.  
Ключевые  слова:  концепт,  вербализация,  национально-культурная  специфика,  национально-маркиро-
ванный, когнитивный инструмент познания, репрезентация. 
 
 
А. С. Кожахметова, А. А. Чингисова 
«Тіл-Сөз» тұжырымының (концептінің) орыс, қазақ және ағылшын 
тілдеріндегі көрінісі 
  
   Бұл мақалада «Тіл-Сөз» концептісі орыс, қазақ және ағылшын тілдеріндегі орны, вербалдық ерекше-
ліктері  теориялық  тұрғыдан  қарастырыла  отырып,  көптеген  мысалдар  келтіріледі,  тілдер  (орыс,  қазақ, 
ағылшын)  аралық  қарым-қатынас  пен  өркениет  байланыстарын  анықтауға  мүмкіндік  беретін  концет-тұжы-
рым  аясында  анықталады.  Осы  концептінің  үш  тілдегі  ерекшеліктері  менталдық,  ұлттық  дүниетанымдық 
тұрғысынан сарапталып жалпыадамзаттық ұқсастығы мен этникалық айырмашылығы байымдалады. 
Түйін  сөздер:  концепт,  мәдени-ұлттық  ерекшеліктер,  этникалық  айырмашылық,  дүниетанымдығы  тіл 
қолдану ерекшеліктері.     
 
A. S. Kozhahmetova, A. A.Chingisova 
Representation of the concept of "language-word" in Russian, Kazakh 
and English languages 
 
Article is devoted to the representation of the concept of "language-the word in Russian, Kazakh and English 
languages. National-cultural specificity of this concept is by factors (peculiarities of national culture, character and 
conduct, ways of life, traditions, etc.) and linguistic factors are features of the verbalization of the concept in each of 
the analyzed language. Representation of the concept, its representation and kommunikatvin aspect at the same time 
the result of perceiving consciousness, reflecting and embodying the cognitive model of reality in sign language 
form, that is, the integration of language and national cultural meaning in the text of the article as an example 
discusses anagrams describing some similarities in the raznostrukturnyh language, which opens and universal, and 
ethnic, national and universal, cross-cultural communication, the dialogue of cultures. 
    Key words: concept, verbalization, national cultural specificities, national-bulleted, cognitive tool of know-
ledge, representation. 
_______________________________________ 
   
В  настоящее  время  в лингвистике активно 
осуществляется изучение концептуальной кар-
тины мира, ценностных понятий национальной 
культуры  через  призму  языка.  Данные  иссле-
дования  проводятся  на  стыке  лингвистики, 
когнитологии,  культурологии.  Ключевым  по-
Репрезентация концепта «язык» в русском, казахском и английском языках 

192 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
нятием  когнитивной  лингвистики  является  кон-
цепт. Концепты (представления, фреймы, геш-
тальты  и  др.)  помогают  сформировать  фонд 
знаний  резентируют картину  мира  этноса.  За-
дачей  современной  когнитивной  лингвистики 
является  исследование  базовых  концептов  со-
временной концептосферы. К таким концептам 
можно отнести и концепт ЯЗЫК, так как язык 
играет  важнейшую  роль  в  жизни  человека. 
Концепт  Язык    является  одним  из  сложных  и 
важных концептов в мировой культуре.  
В  последние  десятилетия  концепт  "язык" 
изучался в таких направлениях: 
- моделирование структуры концепта «язык» 
(Ромашко 1991); изучалась структура концепта 
«язык»  в  русской лингвокультуре  (Степанов 
2001); 
 - изучался как лингвокультурный семиоти-
ческий  концепт  (на  материале  русского  и 
английского языка) (Полиниченко 2004) 
В  настоящей  статье  предпринята  попытка 
рассмотрения  некоторых  аспектов  вербализа-
ции  концепта  "язык-слово"  в  русском,  казах-
ском  тіл-сөз  и  английском "language is the 
word"языках.  
Сопоставление  трех  разных  языков  опре-
деляет  национальную   маркированность  кон-
цепта «язык-слово» и способы его вербального 
выражения.  Национально-культурная  специ-
фика  этого  концепта  обусловлена  экстралин-
гвистическими  факторами  (особенностями  на-
циональной  культуры,  характера  и  поведения, 
образа жизни, традициями и т.д.) и языковыми 
факторами – особенностями  вербализации  кон-
цепта  в  каждом  языке.  Например;  На  словах 
так и сяк, а на деле никак. The greatest talkers 
are the least doers. по смыслу: Кто больше всех 
говорит,  тот  меньше  всех  делает. Great 
braggers, little doers- по  смыслу:  Самые 
большие  хвастуны  меньше  всех  делают. They 
brag most that can do least- кто может меньше 
всех  сделать,  тот  больше  всех  хвастается. 
На  языке  медок,  а  на  сердце  ледок;  аноло-
гичный  по  смслу  на  английском  языке  –Полон 
любезностей,  полон  обмана.  Не  по  словам 
судят, а по делам; Не спеши языком, а спеши 
делом. 
Вербальное воплощение мыслей, проектов, 
духовных ценностей и т.п. позволяет говорить 
об  определяющей  роли  языка  в  сохранении  и 
передаче  культурного,  исторического  опыта 
последующим поколениям.  
Отражение феномена  «язык-слово» в созна-
нии,  представляет  собой  фрагмент  концеп-
туализации  действительности  как  одного  из 
важнейших  процессов  познавательной  дея-
тельности  человека,  приводящей  к  образова-
нию  определенных  концептуальных  структур. 
Языковая репрезентация концепта «язык» под-
тверждает тезис о том, что язык, представляю-
щий собой определенную систему знаков, участ-
вующих  в  кодировании  и  трансформации  ин-
формации,  является  когнитивным  инструмен-
том  познания  окружающего  мира  и  когнитив-
ным  механизмом,  связывающим  языковую  и 
мыслительную  деятельность. Так, в  казахском 
языке,  Аз  сөз  алтын,  көп  сөз  куміс,  Ақынның 
тілі  қылыштан  өткір,  қылдан  нәзік,  Айтқан 
сөз, атқан оқ қаптайды.Ашынған тілді болар-
болар, ашыққан ұры болар. Білімдіден шыққан 
сөз  –талаптыға  болсын  кез.Бал  тамған  тіл-
ден,  у  да  тамар.  Аяғы  жаман  төрді  былғар, 
аузы  жаман  елді  былғар.  Батыр  қол  бастай-
ды,  шешен  тар  жерде  сөз  бастайды  жақсы 
сөз-жарым  ырыс.  Жақсы  сөзге  жан  семірер. 
Жақсы  сөз  жан  сүйсіндірер,  жаман  сөз  жан 
күйіндірер.  В  казахской  ментальности  огром-
ную  значимость имеет концет, понятие «СӨЗ-
СЛОВО», его всегда высоко ценят, песни жы-
рау,  поэтов,  считая  их  обладателями  истины, 
отмечая ценность звучащего слова, передавали 
их из уст  в уста «Оты  жоқ жер жетім, бас-
шысыз ел жетім, елінен ауған ер жетім, тың-
даусыз сөз жетім» .      
Интеграция  языковой  концептуализации 
целого  ряда  научных  направлений  современ-
ного  лингвистического  знания  в  процессе  ис-
следования  феномена  концепта  «язык-слово» 
культуры, релевантного для современного этапа 
развития  казахстанского  общества.  Исследо-
вание  языковой  репрезентации  характери-
зуется  привлечением  комплексного    подхода 
для  исследования  феномена  концептосферы  
языка и культуры, отличных по структуре и по 
типологии  языков  и  объясняется  необходи-
мостью  выявления  специфики  актуализации 
языкового знака в процессе концептуализации 
действительности,  которая  проявляется  на 
уровне  взаимодействия  концептуальных  и  се-
миотических областей репрезентации.  
Специфика  языковой  репрезентации  кон-
цепта  «язык-слово»  заключается  в  комплекс-
ном  применении  лингвокогнитивного,  семио-
тического и дискурсивного подходов. Реализа-
ция совокупности подходов в нашем  исследо-
вании  отвечает  основным  параметрам,  соот-
ветствует выдвигаемой цели когнитивной лин-
гвистикой  для  наиболее  оптимального  изуче-
ния отражения окружающего мира в языковом 
сознании  человека  и  общества  в  целом.  Вер-
А. С. Кожахметова, А. А. Чингисова

193 
 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 3(149). 2014
бализация  концепта  «язык-слово»  представ-
ляет  собой  ментально-лингвальную  сущность, 
отражающую  процессы  управления  и  жизне-
деятельности любого этноса, лингвокултурной 
общности.  В  качестве  ключевого  элемента 
концепта «язык-слово» может рассматриваться 
комплексная  когнитивная  структура  «язык-
слово»,  включающие      национальные,  мен-
тальные  ценности,  представляющая  ценност-
но-нормативные  и  этические  характеристики 
языка  и  культуры    и  вербально  репрезенти-
руемая  на  различных  уровнях  языкового  вы-
ражения, которая находятся в отношениях тес-
ного  взаимодействия  и  взаимопроникновения, 
отражая  лингвокогнитивную  сущность  опре-
деленного  этноса,  народа,  в  частности,  в 
английском языке: На словах -как на гуслях, а 
на  деле-  как  на  балалайке. He promises moun-
tains and performs molehills. (Обещаю  горы,а 
выполняет с кротовую кочку). A homey tongue, 
a heart of gall.Язык из меда, а сердце из желчи.  
Actions speak lauder than words. (Пастушки 
говорят громче слов). 
Анализ  языкового  материала  свидетель-
ствует о том, что в процессе концептуализации 
феномена  «язык-слово»  происходит  взаимо-
действие  целого  ряда  концептуальных  про-
странств,  связанных  с  функционированием 
организации  как  в  профессиональной  среде, 
так и в социуме. Вследствие подвижности гра-
ниц  концепта  и  реализации  потенциала  его 
ассоциативной  сферы  в  процессе  языковой 
объективации  наблюдается  соприкосновение 
целого  ряда  языковых  значений,  что  ведет  к 
репрезентации  многообразия  вновь  возникаю-
щих смыслов и, следовательно, появления  но-
вых концептуальных пространств.  
Несмотря на определенные различия в вер-
бальной  репрезентации  «язык-слово»,  детер-
минируемые  типом  дискурса, можно говорить 
о ключевом концептуальном образовании «язык-
слово», представляющем ценностно-норматив-
ные и этические характеристики  этноса. При-
меры, в казахском языке Айтқан cөз-атқан оқ-
пен  бірдей.  Сказанное  слово  –пущенная  стрела. 
(A word spoken is an arrow let fly- Сказанное 
слово-что  выпущенная  стрела).  Сладким 
словом брюхо не насытишь. (Fair words fill not 
the belly). Хвастливое  слово  гнило.(A man s 
praise in his own mouth stinks- Похвала себе из 
собственных  уст  дурно  пахнет).  Язык  без 
костей. (The tongue breaks bone, though itself  
has none - Язык  ломает  кости,  а  сам  их  не 
имеет).  Языком  молоть  –не  дрова  колоть, 
спина не заболить. (Talk is chaps-Разговор это 
дешевка/Deeds, not words).  Приведенные при-
меры  в  рассматриваемых  языках  свидетель-
ствуют,  что  рамки    пересечения  и  взаимодей-
ствия  концептуальных  образований  дискурса, 
актуализация  концепта  «язык-слово»  осуществ-
ляется  за  счет  потенциала  значений  взаимо-
связанного  функционирования  языковых  и 
неязыковых  знаков.  Вербализация  концепта 
«язык-слово»  объективирует  весь  потенциал 
значений-  от  номинативных  до  терминологи-
ческих, от нейтральных до экспрессивно-окра-
шенных и страноведческих реалий.  
Репрезентация концепта «язык-слово», объек-
тивирующей некий синтез языкового и энцик-
лопедического знания в концептуальной  куль-
туре    человеческого  сознания,  представляется 
в рамках тесного взаимодействия концептуаль-
ных  и  семиотических  пространств  в  дискур-
сивной  речевой  деятельности  языковой  лич-
ности.  Азбуки  не  знает,  а  читать  садится. 
Learn to say before you sing.Научись  говорить 
прежде, чем петь. Баснями закрома не напол-
нишь. Many words will not fill a bushel.Многими 
словами не наполнить бушеля
[1]
. Баснями сыт 
не будешь. 
Fair words fill not the belly. Красивые слова 
не  наполняют  желудок. Fine words butter no 
parsnips.  Красивыми  словами  не  намаслишь 
пастернак.Бог дал два уха, а один язык. Nature 
has given us two ears, two eyes, and but one 
tongue; to the end we should hear and see more 
than we speak. Природа  дала  нам  два  уха,  два 
глаза  и  только  один  язык,  поэтому  мы 
должны  больше  слушать  и  смотреть,  а  не 
говорить.  Где  слова  редки,  там  они  вески. 
Deliver your words not by number but by weight. 
Произноси  слова  не  по  количеству,  а  по 
весу.Глупый  болтает,  умный  думает. Foolish 
tongues talk by the dozen. Глупые  языки  много 
болтают.  Держи  язык  за  зубами. Keep your 
tongue within your teeth.Держи язык за зубами. 
Добрый пример лучше ста слов. 
Example is better than precept.Пример лучше 
наставления.  Дурное  слово  что  смола: 
пристанет — не  отлепится. Slander leaves a 
score behind it. Клевета оставляет после себя 
глубокий  след. It the ball does not stick to the 
wall, it will at least leave a mark.Если шар и не 
прилипнет  к  стене,  он  по  меньшей  мере 
оставит след.Throw dirt enough, and some will 
stick.  Набросай  достаточно  грязи,  и  часть  ее 
прилипнет. Злые языки страшнее пистолета. 
An ill tongue may do much.Злой язык может 
много чего наделать. There is no venom to that 
of the tongue. Нет яда страшнее, чем яд языка. 
Репрезентация концепта «язык» в русском, казахском и английском языках 

194 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
Иной  раз  и  дурак  молвит  слово  в  лад. A fool 
may sometimes speak to the purpose. И  дурак 
может  иногда  сказать  по  делу.A fool’s bolt 
may sometimes hit the mark. Стрела  дурака 
может иногда попасть в цель. A fool may give 
a wise man counsel. И  дурак  может  дать 
умному  человеку  совет.  Ласковое  слово  и 
буйную  голову  смиряет. A soft answer turneth 
away wrath. Мягкий  ответ  гнев  отвращает. 
Good words cool more than cold water. Добрые 
слова  охлаждают  быстрее,  чем  холодная 
вода.  Ласковое  слово  не  трудно,  да  споро. 
Good words are worth much and cost little. 
Добрые  слова  очень  дороги,  а  стоят  мало. 
Good words cost nought. Добрые  слова  ничего 
не стоят. Ласковым словом многого добьешься. 
There is great force hidden in a sweet command. 
В мягком приказании скрывается великая сила. 
All doors open to courtesy. Все  двери  откры-
ваются перед вежливостью.  
Отмечаем,  что  языковые  средства  репре-
зентации  концепта  «язык-слово»  показывают 
способы  и  формы  осмысления  концептуаль-
ного содержания этого явления человеком по-
средством  языка,  тем  не  менее,  при  этом  ре-
презентируется  лишь  часть  всей  концептуаль-
ной  сферы,  так  как  ни  один  из  концептов  не 
может  быть  полностью  репрезентирован  в 
речи.  
Таким  образом,  концепт  в  современной 
науке представляет собой своего рода междис-
циплинарное понятие, получающее освещение 
в  различных  научно-философских  школах  и 
направлениях.  Существующее  множество  по-
ниманий  концепта  выступает  скорее  как  его 
аспектуализация,  параметризация,  что  позво-
ляет рассматривать любой концепт как много-
аспектное  явление [4, 20]. В  роли  концептов 
культуры выступают слова, у которых абстракт-
ный компонент значения становится ведущим; 
это слова, которые обозначают морально-нрав-
ственные  категории или  философские универ-
салии. Смешение в понимании концепта таких 
различных  аспектов,  как  логическое,  аналити-
ческое  и  синкретическое,  метафорическое  за-
кономерно  отражает  сложную  природу  кон-
цепта,  его  расплывчатость.  Именно  с  этим  и 
связано  большое  количество  толкований  дан-
ного  термина,  и  вряд  ли  поиски  абсолютно 
адекватного  значения  данного  термина  будут 
закончены  в  ближайшем  будущем.  В  лин-
гвистике концепт, в самом широком смысле, - 
это  результат  семантического  описания,  т.е. 
концептуального  анализа [9, 416]. Но  именно 
благодаря  важнейшей  роли  языкового  знака  в 
процессе  концептуализации  объективируется 
феноменология  знаковой  репрезентации  дей-
ствительности,  результаты  исследования  спо-
собствуют  дальнейшему  изучению  специфики 
сложного  и  многогранного  феномена  концеп-
туализации  языка  и  культуры  в  современном 
полиязычном социуме Казахстана. 
 
 

жүктеу/скачать 3,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: