Нұргелді уәлиев сөз мәдениеті

жұмсалмай, эстетикалық мәнге ие болғанда, көркем тіл кестесіне
лайық түрге енеді. Көркем әдебиет стилінің ерекшелігіне бағынып,
жазушы идеясына тәуелді болады. Ал оларды «шикізат» күйінде
жұмсау шығарма тілінің көркемдік өрімін бұзады.
Стильдік контраст – кейіпкер тілін даралаудың бір тәсілі. Оның
айқын көрінетін жері – көркем диалог. Көркем диалог – драманың
негізгі компоненті болса, ал прозалық шығарманың құрамдас бөлігі.
Сондықтан стильдік контраст тек драмалық туындыларда ғана емес,
көркем проза жанрында да кездесуі заңды. Көркем әңгімеде стильдік
контраст жасай білудің әсері айрықша. Енді жазушының «Атақты
әнші Майра» әңгімесіндегі мынадай диалогты еске түсіріп көрейік:
— «Шешей! – деп бастады Е р ж а н ( . . . . ) .
— Шешей, біз арнаулы мемлекеттік жұмыстармен Орынбордан
Қерекуге келе жатқан студенттер едік. Ең алдымен...
Әйел оның сөзін бөліп жіберді.
— Бұл қонак түсетін үй емес, – деді үзілді-кесілді.
Ержан да бөгелген жоқ.
— Ең алдымен сіздің үйге кездескенімізге қуанып тұрмыз. Өйткені...
Оның қуанғанына әйелдің іші жібімеген екен.
— Қуанып тұрғандай бұл үйде не нағашың, не жиеніңді көріп тұрған
жоқ шығарсыңдар! Қөз барда сол нағашыларыңды тауып алғандарың
дұрыс болар! – деп өзі шыққан есікті каттырақ жауып жіберді.
Ержанның батылдығы әлі мойырылған жоқ екен. Тағы сөйлеп
кетті.
— Өйткені, шешей, Қазақстан қызыл тулы ел болып, өзінің
экономикалық байлығын, ұлттық рухани байлықтарын жаңа жинап
жатқан дәуірінде, – дей берді де, тілі байланғандай окыс токталып
қалды».
Сырт қарағанда, осы келтірілген микротексте мен мұндалап тұрған
«әшекей» (автор қаламына тән метафора теңеу, эпитет. т. б.) жоқ,
бірақ әсері айрықша. Ержан үй иесі әйелдің алдыңда митинг
мінбесінде тұрғандай афоризммен сөз бастайды. Асқақ сөзбен әсер
етем деуі еріксіз езу тартқызады. Егер Ержан жиында, топ алдында
дәл осылай сөйлесе, әсері езгеше болып, басқаша эффект тудырар
еді. Өйткені сөздің «дағдылы» ортада қолданылуы бар да, тосын
ортаға тап болуы бар. Егер Мемлекеттік жұмыстар... Қазақстан
қызыл тулы ел болып, өзінің экономикалық, рухани байлықтарын жаңа
жинап жатқан дәуірде тәрізділер публицистика стилінде қолданылса,
онда бұл олардың дағдылы үйреншікті ортасы болар еді. Ал бұл
тәрізді патетикалық тізбектердің сөйлеу тілі ыңғайында құрылған
көркем диалогта қолданылуы – сөздің тосын ортаға тап болуы.
Сөздердің, сөз тізбектерінің стиль сферасын ауыстырып, стильдік
бүтін ретінде осылайша «бөтен» ортада «жерсіндіре» отырып, нәзік

юмор жасауы – суреткер қаламына тән ерекшеліктің бірі. Осылайша
«сөз жезін алтындай қылып келістіру» нағыз қаламгер болмаса,
екінің бірінің қолынан келе бермейтіні сөзсіз. Сонымен, сөздің бөтен
ортада тосын жұмсалуы айрықша эмоция тудырады. Сөздің
экспрессиялық қуатын арттырады. Суреткер қаламы сөздің
жайшылықта көрінбейтін отын тұтандырады.
Бөгде стильдік элементтерді белгілі бір мақсатқа орай әдейі
жұмсап, стильдік бояуларды «дәл» бере білсе, көркем шығарма
тілінің жарасымы арта түседі. Жазушы сөздердің стильдік
нақышында болатын небір нәзік бояуларды сөзе білуге тиіс. Сонда
ғана бұл тәсіл керкемдік сипатқа ие болып, шығарма тіліне
тартылған жаңа желідей көрінеді. Ал әр түрлі стильдердің парқын
ажыратпай, әйтеуір осылай екен деген желеумен көркем әдебиет
тілінде қолдана беру автордың тіл түйсігінің темендігін көрсетеді.
Әдеби тілдің жүйеге түскен стильдік нормасымен санаспай, әр басқа
стильдік элементтерді көркем шығарма тілінде мақсатсыз
араластырып жіберу эклектизм деп аталады. Тіл бояуы бұзылған
ондай шығарма өмірдің, шындықтың көркем суретін дұрыс бере
алмайды.
Жоғарыда айтылғандарға қарағанда, тіл әсерлілігі жеке сөздер мен
сөйлемдер төңірегіндегі әңгімедей көрінуі мүмкін. Сөз әсерлілігі,
шындығында, сөз, текст (абзац), тарау, бөлім, тіпті шығарманың
өзіне тұтастай қатысты. Текстен белгілі бір сөйлемді «үзіп» алып
мұнда бейнелеуіш, көріктеуіш тәсілдер жоқ деп мансұқ етуге әсте
болмайды. Текстің ондай «айшықсыз» тұсы өзге де қасиетімен
әсерлі шығып жатуы да ықтимал. Шығарманың кейбір
бөлшектерінде айшықты қолданыстардың әр түрі (метафора, эпитет,
теңеу, синтаксистік параллелизмдер, антитеза т. б.) кездесіп отырса,
сондай-ақ бейнелеуіш тәсілдердің дәстүрлі не төлтума түрлерінен
қаға беріс тұратын тұстары да ұшырауы мүмкін. Соған қарап
шығарманың ана жері әсерлі, мына тұсы әсерсіз деуге де болмайды.
Ғ. Мүсіреповтің «Болашаққа аманат» драмасында небір айшықты сөз
үлгілерін ұшырата отырып, сонымен бірге мына тәрізді әшекейсіз,
әдеттегідей сөз өрімдерін де кездестіресіз.
«Б ө к е й – Сырым аға, мен де хан боламын ба?
С ы р ы м – Боласың, кезегің келгенде.
Б ө к е й – Онда мен сіздің ауылға хан болайын, жарай ма?
С ы р ы м – Е, болсаң бола ғой.
Б ө к е й – Сіздің атыңызды суарып жүрейін. Қолыңызға су құйып
жүрейін.
С ы р ы м – Бәрекелді, жақсы хан болады екенсің...».
Шындығында, жазушы эпитет, теңеу, метафораларды т. б. шектен
тыс көбейте берсе, сөз бояуы аса қоюлап, ондай шығарма тілі тым

«тәтті» көрінер еді. Ал жайшылықта айтылатын әдеттегідей сөз
өрімдері шығарма тілінің «қанттылығын» азайтуға септігін тигізеді.
Сөздің шығармада образды жұмсалуы бар да, шығарманың жалпы
образды болуы бар. Бейнелеуіш, көріктеуіш тәсілдер, стильдік
қолданыстар аркылы сөз образды қасиетке ие болады да, бұлар
қарапайымдылығымен баурап отыратын әдеттегідей қолданыстармен
ұштасып жатады. Осылардың бәрі бір-бірімен ұласа келуінен
шығарма тілі тұтастай эсерлі көрінеді.
Тіл (сөз) әсерлілігі тек бейнелеуіш, көріктеуіш элементтерде ғана
деп ұғынған кейбір автордың кейіпкерлері шешенсіп, суырыла
сөйлеп тұрады. Бастан аяқ сөз жарқылына құрылған ондай шығарма
оқушысын мезі етеді.
«Темірді – от, адамды сөз балқытады». Айтарлықтай айшықты
болмаса да, тыңдаушысын тәнті ететін қарапайым кейбір сөздер
адамды баурап отырады. Ондай сөздің кұдіреті айтылған ойдың аса
мәнділігі, өзгеше нанымдылығы, алақанда жатқандай
айқындылығында болса керек.
Табиғат қорғау жайында өткен үлкен жиналысқа қатысқан
журналист қарапайым орманшының мына сөзін орынды келтірген:
«Орман үшін өрттен үлкен қатер жоқ. Бір ағаштан миллион тал
сіріңке шиін жасауға болады, ал бір тал ши – миллион ағашты құрта
алады»; «Тайгадағы алтыннан бұғының миллион мүсініп құюға
болады. Бірақ соның бәрінен бірде-бір адам бір ғана тірі бұғы жасап
бере алмайды» (газеттен).
Дәлелді, мазмұнды айтылған осындай қарапайым сөздің оқушысы
мен тыңдаушысына тигізер әсері өзгеше.
«Тіл әрқашан қырналып, мінеліп, өңделіп отыруға тиіс. Бұл үшін
ол халықтан жазушы мен филологқа өтіп, ал олардың қалам тезінен
шыққан сон, халықтың өзіне қайта келіп, жалпы халықтық игілікке
айналуы керек» (В. Гумбольдт). Осы айтылғанға қарағанда, көркем
әдебиеттің небір озық үлгілерінен оқушы идеялық тәрбие,
эстетикалық нәр алып қоймайды, одан тіл жұмсаудың қыры мен
сырын да үйренеді. Сондықтан сөз әсерлілігі жайында әңгіме бола
қалса, көбіне сөз желісі көркем әдебиет тілі мәселелерімен ұштасып
жатады.
Көркем әдебиет тілінде жұмсалатын метафора, эпитет, теңеу, сөз
мағыналарын ауыс мәнде құбылта қолдану т. б. ертеден келе жатқан
көріктеуіш тәсілдер. Сөз кестелеудің бұл тәрізді дәстүрлі түрлерінің
ауыз әдебиеті, байырғы әдеби тіл мұраларында жаңа әдеби тілімізде
жасалған небір айшықты, классикалық үлгілері бар. Көріктеу қуаты
мол, қолданылу мүмкіндігі шексіз мұндай өміршең, дәстүрлі
тәсілмен қатар, сондай-ақ соңғы жылдары әдеби процестерде пайда
болған, көркемдік қолданыста кеңінен пайдаланыла бастаған

тәсілдер де бар. Олар әдеби тілдің стильдік салаларының саралана
түсуіне орай дүниеге келді.
Коғамдық қызметінің өрістей түсуіне байланысты әдеби тіліміз
көркем әдебиет стилі, публицистикалық стиль, ғылыми стиль, ресми
стиль делініп, стильдік арналары саралана түсті. Осы процесс жаңа
бір көркем тәсілдің пайда болып, көркем үлгі ретінде сөз
шеберлерінің қаламында өңделе түсуіне бірден-бір себеп болды.
Көркем әдебиет тіліне тән тіл ресурстарын (экспрессиялы-эмоциялы
сөздер, эстетикалық мәндегі образды қолданыстар, фразеологиялық
тіркестер, мақал-мәтелдер т. б.) , көріктеуіш тәсілдің дәстүрлі
үлгілерін асқан шеберлікпен қолдана отырып, әйгілі қаламгерлеріміз
өзге де функциональдық стильдерден тіл бояуынын соны түрін, сөз
өрнектерінің жаңа нақышын тапты.

жүктеу/скачать 450,47 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: