§ 1. Азаматтык іс жүргізу күкыгы мринциптерінщ үгымы

«негіз*, «бастапкы* деген мағыналарды біддіреді. С онды ктанда 
осы терминнін бүдан бүрынғы кез келген талдауларында рацио- 
налды дәні бар. Деғенмен де олардын әркайсысы өз алдына осы 
берілген күкыктык күбылыстын мәнін дәл накты немесе толык 
жеткілікті көрсете алмайды.
Тарихи принииптер казіргі коғамдағы сот, әділсот кандай 
болуы керек деген үгым, идея релңдегі күкыктын тиісті сала- 
сына Караганда ерте пайда болады. Одан әрі карай олар күкык 
нормаларында бекиді.
Нормативті бекітілгеннен кейін принииптер нактылыктың 
ш огы рланган көрінісі болып кетеді де, күкы к нормалары н 
біртұтас органикалыкка біріктіреді. Кұкыктыкреттеудін бірліп 
максатында олар сот ісінін сипатын аныктайды және коғамдык 
күкы кты к санадан көрінеді, күкыктын накты нормасына кара- 
ганда барынша түракты, күкыктын барлык сласына Караганда 
кішкентай күбылыс, өзгеріске бейім болғандыктан азаматтык 
іс ж үрпзу күкығының даму денгейін аныктайды.
Осы айтылгандардан азаматтык іс жүргізу нормаларында 
б е к т л е т ін сот пен әділсот туралы негізгі идеялар, үғымдар аза­
маттык іс жүргізу күкығынын принциптері болып табылатын- 
дығы туралы түжырым жасауга болады және осьшан барып ол 
оның непзгі ережелеріне, іс ж үрпзу күкыктарынын сипатын 
аныктайтын сапалы ерекшеліктеріне, оны жүзеге асу тәртібіне 
және келешектегі даму перспективаларына айналады
Азаматгык іс ж үрпзу күкыгы принииптерінін мәні ең алды- 
мен олардын нормативтж кызметке эсер етуімен аныкталады. 
Занга түрлі өзгерістер енгізер кезде нормативл органдар жана 
нормалардың күкыктын колданыстағы принциптеріне кайшы 
келетіңдей етпеу керек.
Күкык колдану кызмезз үшін де азаматгык іс ж үрпзу күкыгы 
принциптерінін зор манызы бар; олар азаматтык істер бойын- 
ша әділсот кызметінщ негізгі түрлері мен өдістерін, азаматтык 
сот ісінің іс жүргізушілік нысанынын мәнін аныктайдь1. Соны- 
мен бірге азаматтык сот ісінін мәш осы принииптерді бүзу си- 
паты мен мәніне карай шығарылган сот актзлерш жокка шыга- 
руга өкеліп соктыратындыгынан түрады. (К.Р А ІЖ К , 23-бап )
Принциптерді жіктеу
дегеніміз олардын күрамын азаматтык 
проиестш п р и н и и тер ін жіктеу непзі деп аталатын кэндай да 
бірбелгілері бойынша жеке топтаргабөлу. Азаматтык іс жүрпзу 
күкығынын приншіптері мазмүны мен таратылу саласына карай
26

(жалпы кұкыктык, салааралык, салалык принииптер жэне жеке 
кұкыктық институттардын принциптері) бөлшеді.
Ж аты қуқықтық пршщиптер
— бүл күқыктын барлык сала- 
ларына, соның ішінде азаматтык іс жүрпзу күкыгына тән прин- 
циптер. Оларіа демократизм, парасаттылык және зандылык 
жатады.
Салааралык принңинтер
— бүл азаматтык іс жүрпзу, кылмыс- 
тык іс жүрпзу және күкыктын өзге де салаларының принцип- 
тері. Оларга әділсотты тек соттын жүзеге асыруы, зан мен сот 
алдында барлык азаматтардың теңдіп, соттардың тәуелсіздігі 
жәие олардын тек зацга багыныштылығы, істерді караудағы 
алкалык (коллегиялык), іс жүргізудегі үлттыкпл, жариялылык, 
пакты шындык, жүршылыктың катысу принішптері жатады.
Салалық принциптері —
бүл тек азам атты к іс ж ү р п зу
күкығына диспозитивтік, тартыстык, тараптардын іс жүрпзудегі 
теңдігі. Азаматтык іс жүрпзу күкыгының салалык приішиптері 
азаматтык істерді карау мен шешу, сот шешімдерін кайта кара- 
удаты, сондай-ак сот немесе орындау процесі кезіндегі өзге де 
каулыларды орындау кезіндегі коғамдык карым-катынастарды 
ретіейтін күкык нормаларында бекітілген.
Жеке қуқық институттарының принциптері
— бүл мысалы, 
тек азаматтык істерді сотта талкылау институттарына ғана тән 
іс жүрпзу принішптері (өзінділік, ауызшалык).
Азаматтык іс жүргізу күкыгынык принииптері екі үлкен топ­
ка бөлінеді: үйымдастырушы-фупкиионалдык, яғни соттардын 
күрылымы мен процесті бір мезгілде аныктайтын принцип және 
тек сот пен азаматтык процестщ өзге де катысушыларынын іс 
жүргізу әрекеттерін аныктайтын функционалды принцип. 
Мүндай принциптерге зандылык приниит, диспозитивттк, тар­
тыстык, тараптардын тендік принципі жатады.
Приншштердш осы екі тобы бір-бірімен өзара тыгыз байла- 
нысты және көбінесе бір принцип үйымдастырушы-функцио- 
налдыкта, функционалды ретінде де болаалады. Принциптердщ 
екі топка бөлінуі кейбір деңгейде шартты болып келеді.
Азаматтык процесс принциптерінщ катарына зан (КР А1ЖК 
2-тарау) мыналарды жаткызады:
— зандылык;
— ӘД
1
ЛСОТТЫ тек сот жүзеге асырады;
— түлганын күкығын, бостандыгы мен занды мүдделерін сот 
жүзінде корғау;
27

— тұлганын ар-намысы мен калір-касиетін күрметтеу;
— жеке өмірге кол сүклаушылык. Хат жазу, телефон аркы- 
лы сөйлесу, пошта, телеграф және өзге де хабарламалар күпиясы;
— жеке меншікке кол сүкпаушылык;
— соттарлын тәуелсіздігі;
— барлығының сот пен зан алдында тендіп;
— тараптардын тартыстығы мен тен күкыктылығы;
— ішкі сенім бойынша дәлелдемелерге баға беру;
— куәгерлік жауап беру міндетінен босату;
— мамандандырылған занды көмек алу күкығымен камта- 
масыз ету;
— сот талкылауынын жариялылығы;
— сот талкылауы барысында кауіпсіздікпен камтамасыз ету;
— сот актілерінін міндетплігі;
— іс жүргізу әрекеттері мен шешімдерге шағымдану бостан- 
дығы.
Әдебиетте принциптерді 
уйымдастырушы-функционаідық
және 
функционаідық
деп екіге бөлу кабылданған.

жүктеу/скачать 12,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: