Нүрмашева Ф. К а з а Х с т а н р е с п у б л и к а с ы н ы ң а з а м а т т ы қ 1 c ж ү р г І з у к ү к ы ғ ы \. l\l \ I ы /м II а \іч 1,1 ’iiiw

өз бастамасы бойынша азаматтык іс козғамайды. Сот актілеріне 
шағымдану және оларды ң орындалуы әдетте мүдделі іс 
жүрпзуге күкылы субъектілердіи ерік білдірулеріне байланыс- 
ты. Азаматтык іс жүрпзу күкығы нормаларыиын көпшіліп тый- 
ым салынатын емес, рүксат етілетін сипатка ие. Проиеске каты- 
сушылар іс ж үрп зу нормаларында карастырылып, рүксат 
етілген өздерше катысты бір іс жүргізушілік әрекетпен айна- 
лыса алады.
Когамның казіргі заманғы даму кезеж нде азаматтык іс 
жүргізу күкығы нормаларының мүлтіксіздігі мен даму денгеиі 
оларды дәл сактаган жағдайда колдану кезінде соттардын 
әділсоттылык міндеттерін орындауын аныктайды.
Азаматтык іс жүргізу күкыгы ғылымы күкыктык білімдердің 
терен салаларының катарына жатады. Онын мәш азаматтык 
істер бойынша әділсоттылыкты жүзеге асыру барысындағы аза­
маттык іс жүргізу күкығының жауапты рөлімен аныкталады.
Жалпы сотістерін жүргізуге күкыкты соттардасотөкімі аза­
маттык және кылмыстык сот ісі аркылы жүзеге асырылады. 
Казакстанда азаматтык сот ісі тәртібімен азаматтык істердің 
көііішліп карастырылады және оған рұхсат етіледі. Олардың 
катарында Казакстан Республикасынын Конституциясында 
және азаматтар мен үйымдардың саяси, еңбек, азаматтык, от- 
басылык, түрғын үй, жер және өзге күкыктары мен бостандык- 
тарының өзге заңдарында бекітілген корғау мен күзет туралы 
істер бар.
Азаматтық іс ж\ргізу қуқыгы
- азаматтык істер бойынша 
әділсотгылыкты жүзеге асыру барысында процеске катысушы- 
лар мен жалпы сот істерін жүргізуге күкылы соттын арасында 
туыішайтын когамлык карым-катынастарды реттейтін норма- 
лар жиынтығынан түратын күкык саласы.
Азаматтык іс жүргізу күкыгы (процесс) ғылымы азаматтык 
істерді карастыру мен әділсот органы ретінде сотка жүктелген 
міндеттерді орындау кезіндегі соттардын іс-әрекеттеріндеп 
когамдык карым-катынастарды зерттейді. Ол іс жүргізу норма- 
ларын тәжірнбеде колданумен байланыстыра зерттейді және 
азаматтык-кұкыктык даулардың туу себептерін талдайды және 
соттардағы істердін сот тәжірибелерін жинактап корытынды- 
лайды.
Сондыктан да азаматтык іс жүргізу күкығы гылымының 
объектісіне күкык саласы мен жалпы сот істерін жүргізуге
9

к ү к ы л ы со ттар л а ә д іл со т т ы л ы к ты ж іб ер у к е зін д е т у ы н д аған
к о ғам д ы к к а р ы м -к ат ы н а с т а р ретін дегі а за м а т т ы к іс ж у р гізу
к үк ы ғы н ы н өзі жатады.
С о н ы м ен бірге азам атт ы к іс ж үргізу кұкы ғы ғы лы м ы н ы н 
т а к ы р ы б ы н а а з а м а т т ы к іс ж ү р г із у к ү к ы ғ ы т е о р и я с ы н ы ң
м әселелері мен тарихы жатады.
С от теориясы мен тәж іри б есін зертгеу кезіңде колданы стағы
заң н ы н сол не өзге кем ш іліктері немесе актан д актары табы ла- 
ды. О сы ған байланы сты азам атты к іс ж үргізу күкы ғы ғы лы мы - 
н ы ң алды нда колданы стағы занд ы ж етілдіру мен азам атты к- 
к ү к ы к т ы к д ау л ар д ы н алдын алу бойы нш а негізделген болж ам - 
дарды ж асау міндеттері түрады.
Азаматтык, іс ж )ргізу қүқыгының дерекквздері.
А зам атты к іс 
ж ү р п зу к ү к ы ғы н ы ң д ер ек көздеріне зан д ы л ы кактіл ері мен аза ­
м атты к сот ісін ретгейтін кандай да бір дәреж едегі азам атты к іс 
ж үргізу норм алары бар К азахстан Р есп уб ли касы каты саты н 
халы каралы к келісім ш арттар жатады.
А зам атты к іс ж үргізу күкы гы ны н дерек көздерінін ортасы, 
яғни іс ж ү р п зу норм алары нан түратын нормативті акттлер ба- 
рынш а кең ж ән е алуан түрлі. Т аны м ды лы к максатта азам атты к 
іс ж үргізу к ү к ы ғы н ы н д ер ек кө зд ер і н о рм ати вті ак т ін ін іс 
ж ү р п зу күкы гы н орм алары нан түраты н, заңды м ағы насы на 
карай нактылы «пирамида» күра оты ры п, дереккөздерін белгілі 
бір топтарға біріктіреді.
А зам атты к іс жүргізу күкығы — бүл жіктелуш і күкы к. Кез 
келген күк ы к саласы ны ң негізі, соны н ішінде К азахстан Рес- 
публи касы н ы н ж іктелуш і азам атты к іс ж ү р п зу күкы ғы ны н 
негізі болып К азахстан Республикасы ны н К онституциясы та- 
былады. К азахстан Республикасы ны н Конституниясы жоғарғы 
занды күш ке ие ж әне Республиканы н барлы каум агы на тікелей 
эсер етеді (
4-бап
), сот өкімі туралы н е п зп ережелерден, онын 
кызмет кагидаттарынан түрады ж өне сот тәжірибесінде колда- 
нудын тікелей дерек көзі болып табылады.
Казахстан Республикасынын Конституциясы барынша жал- 
пы сипатка ие мынадай б е к т л г е н нормалардан түрады:
— сот жүйесін үйымдастыру, әділсоттылыктыи үиымдасты- 
руш ылык және кейбір кызмет принниптері (VII бөлім. Соттар 
мен әділсоттььтык); азаматтардын күкыктары мен бостандык- 
тарын согта коріау күкыктары, маманландырыл<ан занды көмек 
алу күкьны (ІЗ -б ап ); заң мен сот алдында барлы к адамнын 
тендігі ( 14-бап) және баскдіары .
ю

Казакстан Республикасынын Конституциясынан кеиж зан- 
ды магыиасы мен маныздылыгына карай «Казакстан Республи­
касынын сот жуйесі мен судьяларынын мәртебесі туралы», 
«Прокуратура туралы» және соттардын күрылымы, олардын 
жүйелері, соттардын мәртебесі, процесс бағытынынтәртібі мен 
непзп кагидазтарына катысты конституциялык ережелердін 
бөлімдерін жеке-жеке карастыратын нормаларды бекітетін өзге 
де зандар түрады.
Азаматтык істер бойынпіа процесті жіберудін пакты регла- 
ментаниясы Казакстан Республикасынын Азаматтык іс жүргізу 
кодексінде жазылған. Азаматгык іс жүргпу кодексі азамазтык 
іс жүргізу күқыгыныц дерек көздерінін ішіндегі ен негізп зан 
актісі болып табылады және оку курсынын барлык такырыпта- 
ры бойынша зерттеу нысапы болып табылады. Онда көп жаг- 
дайда азаматтык процестін непздері жеке-жеке регламенттеледі, 
ведомстволықбағыныштылык пен сотка катысты ережелер, аза­
маттык істер бойынша катысу шылар күрамы, дәлелдемелер, сот 
талкылауынын тәртібі, сот актілерінін шешімдері мен шагым- 
дарын шыгару аныкталады.
1999жылдың 1 шілдесінен бастап колданыска енгізілғен Аза­
маттык іс жүргізу кодексі бес бөлімнен, 45 тараудан және 426 
баптардан түрады. I бөлім Казакстан Республикасынын азамат­
тык іс жүргізудін жалпы ережелерін бекпеді II бөлім бірінші 
сатыдагы сотта іс жүргізудің непзп болып табылады, сонымен 
бірге мынадай бөлімшелерден түрады: I) бүйрык аркылы іс 
жүргізу, 2) талап кою бойынша іс жүргізу 3) ерекше талап 
коюмен іс жүргізу.
III бөлім занды күішне енбеіен сот актілерін кайта карай- 
тын екінин сатыдагы сот ісін ж үрпзудін және кадағалау 
тәртібіндегі іс жүргізу тәртібін бекітеді.
IV бөлім жойылған сот ісінін немесе аткару ісінін мәсе- 
лелерін реттейді.
V бөлім халыкаралык процесс, шетелдік түлғалар катысатын 
істер бойынша іс жүргізу, мүнда төрелік шешімдеріне шағым 
жасау туралы істер бойынша іс жүргізу жайында тарау бар.
КР А ІЖ К азаматгык процеспн міндеттері мен кағидаттарын 
аныктайтын нормалардан, жалпы бөлімнін ережелерінен, сон- 
дай-ак сот пен сот ісінін өзге катысушыларынын іс-әрекет- 
терінін козгалысын білдіретін толык та накты іс жүрпзушілік 
регламенттерінен түратындыктан азаматтык іс жүргізу күкығы 
нормаларының дерек көзі болып табылады;
п

Азаматтык істердін ерекше, жеке санаттарын реттейтін іс 
жүрпзу нормаларынын дерек көздері материалды (регулятивп) 
күкык актілерінде, көп жағдайда төмендегі заң салаларында 
болады:
— Азаматтык кодексте, «Салыктар мен бюджетке төленетін 
міндетті төлемдер туралы» Казакстан Республикасынын кодек- 
сінде, көп жағдайда «Мемлекеттік баж салығы туралы», «Халы- 
каралык коммерциядык төрелік туралы», «Неке мен отбасы ту­
ралы» Заңда, «Қазакстан Республикасынын дауларды шешетш 
соттар туралы» Занында, Казакстан Республикасынын Енбек 
кодексінде, «Әкімшілік күкык бұзушылык туралы» кодексте 
және өзге де бөлімдерде.
Күкыктың дерек көздеріне онын кұкыктык күрамдас бөлігі 
болып табылазын азаматтык процесс мәселелері бойынша ха- 
лыкаралык келісімдер мен келісімшарттар жатады. Казакстан 
Республикасы Конституниясынын 4-бабынын 3-тармагына 
сәйкес «Казакстан Республикасы бекіткен халыкаралык келісім- 
шарттар онын заңдарынын алдында артыкшылыктарга ие және 
халыкаралык келісімшартты колдану үшін оған заң шығару 
кажет болтан жагдайдан өзгелерінде тікелей колданылады.
Казакстан Республикасынын күкык жүйесінің түзілуіне 
күкыктын дерек көзі ретінде «Адам күкыктары мен непзп бос- 
тандыктарды корғау туралы» Келісім, «Азаматтык, отбасылык 
және кылмыстыкістербойынша күкыктык көмек пен күкыктык 
карым-катынастар туралы» Келісім және өзге де ережелер үлкен 
эсер етп.
КР АІЖ К-нің 2-бабына сәйкес талап кою және талап коюға 
жатпайтын істерді карау мен шешу кезіндегі азаматтык іс 
жүргізу зандылыгынын дереккөзі азаматтык іс жүрпзу туралы 
зан, ягни КР А1ЖК болып табылатындыктан азамагтык іс 
жүргізу күкыгынын дереккөздері ретіндеп мемлекет органдар 
шыгарған зан актілерінін рөлі шамалы.
Мемлекетпк органдар шығарган акллер оларды кабылдау 
КР АІЖ К-нін тікелей нүскауымен байланысты болтан жеке 
жагдайларда кабылдануы мүмкін
Казірп уакытта күкыктын дерек көздеріне Казакстан Рес­
публикасынын Жогаргы Сотының сот зәжірибес. 
і
, соттардын 
пакты істерді карау туралы кабылдатан каугыларын жаткызуга 
болады.
Сондыктан да азаматтык іс жүргізу күкыгынын дерек 
көздеріне К азакстан Республикасы ны н Конституциясы 
«Казакстан Республикасынын Сот жүйесі мен судьяларынын
12

мөртебесі туралы» және өзге де зандар, Казакстан Республика­
сынын Азаматтык іс журпзу кодека жатады, калган мемлекетпк 
органдар шығарған занды актілер азаматтык іс жүргізуде ма- 
нызды емес.
Азаматтык іс журпзу занынын уакыт жагынан колдануы 
(КР А1ЖК, 4-бап). Егср де занның өзінде бул туралы арнайы 
айтылмаса, жадпы ереже бойынша кайта ш ыгарьш ан заннын 
кері куші болмайды. Азаматтык-кукыктык карым-катынастар 
саласында бул соттыи материалды-кукыктык карым-катынас- 
ты карауы кезінде, ііпті істі соткарап жаткан кезде заннын куші 
жойылган пемесе озіертілген болса да кушше енген заң колда- 
нылады дегенді білдірсді.
П роц естт туындаган кезінде кандай заң колданыста болға- 
ныпа карамастан сот іс журпзу әрекетін журпзу барысындағы 
күшше енген іс журпзу занын колдануы тніс. Сонымен бірінші 
сатьшагы сотта каралып жаткан іс кайта карау немесе кадаға- 
лау сатысында еіер де ол күшіне енген болса, жана іс журпзу 
занынын тәртібі бойынша шешіледі
Азаматтык істер бойынша сот ісі іс каралып жаткан уакыт- 
та, жеке іс журпзу әрекеттері жүріп жаткан кезде немесе сот 
шешімішн орындалуы кезінде күшінде болтан азаматтык іс 
журпзу заны бойынша жүргізіледі.
Бул ескі іс журпзу нормасы күшінде болган кездеп даулар- 
ды шешудеп жана іс жүргізу нормасын тарату туралы манызды 
ереже ескіге Караганда жана іс ж урпзу нормасынын дауды 
дурыс шешетініне негізделеді.

жүктеу/скачать 12,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: