Образованная страна

24

№18 (55) 

27 сентября 2016 г.

БІЛІМДІ ЕЛ  ОБРАЗОВАННАЯ СТРАНА

bilimdi_el@mail.ru

Читайте нас на сайте www.bilimdinews.kz

САЛТ-САНА

Киіз үй – ата-бабадан 

қалған ұлттық құндылық 

Марал САХАРБАЕВА,

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Маңғыстау облысы бойынша ПҚ БАИ 

Мұғалімдердің кәсіби дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау 

кафедрасының аға оқытушысы, тренері

Білім жүйесін жаңар-

туда бастауыш сынып 

мұғалімдерінің оқу 

бағдарламаларына өз-

герістер енгізілуде. Оқы-

тудың тәрбиелік әлеуетін 

арттыру, оқушының 

адамгершілік-рухани қа-

сиеттерін қалыптастыру 

мақсатында мұғалімге 

қойылатын талап та 

жоғарылауда.

«Қазақ тілі мен әдебиеті» пәні 

бастауыш  мектептен  гуманитар-

лық  білім  берудің  бастапқы  өзегі 

болып  табылады:  оқушылардың 

дүниетанымы мен ұлттық болмы-

сын  қалыптастыруда  бұл  пәннің 

мүмкіндіктері  мен  маңызы  жоға-

ры. 

Төл  тарихымызға,  мәдени-

етімізге  деген  халқымыздың  қы-

зығушылығы  арта  түскен  кезде 

ұлттық  келбетімізді  бейнелейтін 

мәдени  мұраларымыздың  бірі 

–  киіз  үй.  Оның  көшпелі  халқы-

мыздың  өмірінен  алған  орны, 

тарихы,  жасалу  технологиясы, 

бөліктері,  түрлері  туралы  түсінік 

жұмыстар  құнды  болып  отыр. 

Бүгінгі  ұрпақтың  бойында  мәде-

ни  мұраларға  деген  көзқарасты 

қалыптастыру,  тәуелсіз  елімізге 

деген  патриоттық  сезімдерін  да-

мыту  ата-бабаларымыздан  келе 

жатқын құнды жәдігерлерді наси-

хаттау арқылы іске аспақ деп ой-

лаймын.

Осындай  мақсатпен  білім  жү- 

йесін  жаңартуға  байланысты 

бір  айлық  курстан  өтіп  жатқан 

Жаңаөзен  қаласының  бастауыш 

сынып мұғалімдері қазақ тілі мен 

әдебиеті  пәнінен  тәжірибелік  са-

бақтарында  Қарақұдық  ауылы-

ның  зейнеткері,  қолөнер  шебері 

Ізбасарова  Амангүл  апаймен 

кездесіп, киіз үйді құру, киіз үйдің 

жабдықтарын оқушыларға таныс- 

тырып,  өз  сабақтарында  қалай 

тиімді меңгертуге болатынын зер-

деледі.

«Киіз  үй  ауа  райының  өз-

геру  құбылыстарына  қара- 

май,  пайдалануға  өте  ыңғай-

лы.  Ішіне  жарық  жақсы  тү- 

седі,  ауа  алмасуы  талап- 

қа  сай,  жел,  дауылға  көп  шай-

қалмайды.  Берік,  төбесі  күмбез 

болып  келгендіктен,  жаңбыр 

өтпейді, жинап тігуге оңай. Киіз 

үйдің негізгі сүйегі: сықырлауық, 

кереге,  уық,  шаңырақтан  тұра-

ды», – деп сөзін бастаған Аман-

гүл  апаның  әңгімесі  әрі  қарай 

мұғалімдердің  көмегімен  киіз 

үйдің керегесін құрумен жалғас-

ты. 

Үй иесі әрекетін табалдырыққа 

сықырлауықты  әкеліп  орналас- 

тырудан  бастады,  мұғалімдер 

керегелерді  сықырлауықтың  оң 

жағынан  бастап  құрды.  «Кере-

гелердің  қоспасын  бір-бірімен 

кіріктіріп,  таңғышпен  таңу  өте 

жауапкершілікті  қажет  етеді,  се-

бебі  керегелердің  бір-бірімен 

жымдасуы  –  үйдің  жел-дауылға 

төзімділігін  арттырады»,  -  дейді 

апа.  Киіз  үйдің  дұрыс  орналасуы 

үшін  орналастыратын  жеріне  то-

пырақ  төгілді,  бұл  керегелердің 

нық  тұруына  көмек  береді.  Ке-

регелер  айналдырылып  арқан 

мен оның үстін баса құрмен бай-

ланды,  бұл  керегенің  басының 

жайылып  кетпеуіне  пайдалы. 

Кереге киіз үйдің негізгі қаңқасын 

құрайды.  Керегенің  әр  ағашын  – 

желі, ал керегелік желінің ең ұзы-

нын  –  ерісін,  қысқалауын  –  ба-

лашық, ең қысқасын – сағанақ деп 

атайды екен.

Бастары  байланған  уықтар 

шешілді. Үй шеңберінің қисаймай, 

толық дөңгелек құрылуы үшін жіп-

пен екі жағы теңестіріліп өлшенді. 

Керегенің көктеліп біткен әр бөлігі–   

қанат.  Қанат  саны  (3  қанаттан 

бастап  12  қанатқа  дейін)  үй 

көлеміне  қарай  көбейе  береді. 

Маңғыстаулықтар  көбіне  тігіп, 

жығуға  ыңғайлы  алты  қанат  үйді 

пайдаланады.

Уық – кереге басы мен шаңы-

рақты берік қылып ұстастыратын 

ағаш.  Ол  сәмбі  талдан  жасала-

ды.  Уықтың  кереге  басына  бай-

ланатын  жағы  сәл  жалпақтау, 

имектеу  болып  келеді,  бұл  – 

уықтың  иіні.  Уықтың  жоғары 

түзу  жағы  қары,  шаңырақ  көзіне 

сұғынатан  төрт  қырлы  ұшы  қа-

ламы,  ол  сынып  кететін  болса, 

пайдаға  аспайды.  Уықтың  кереге 

басына  байланатын  жағын  тесіп, 

бау  өткізеді,  оны  уық  бау  деп 

атайды. Кереге құрып болған соң, 

ауыл  азаматының  бірі  бақанмен 

шаңырақты  ортаға  көтеріп  ұстап, 

апайлар  уық  шаншып  байлай 

бастады.

Шаңырақ – киіз үйдің еңсесін 

құрап, тұтастырып тұратын күм-

без. Оны тораңғыдан, қайыңнан 

иіп қиюластырады. Шаңырақтың 

дөңгелек шеңберін тоғын дейді. 

Оған уық сұғынатын төрт қырлы 

көз-қаламдықтарды теседі. Түн-

дікті көтеріп тұру үшін және киіз 

үйдің  төбесіне  жауын-шашын 

іркілмеуі  үшін  45  градус  ша-

масында  айқастыра  бекітілген 

ағаштарды күлдіреуіш деп атай-

ды. Ағаш үйдің күлдіреуіші ағаш 

үйдің  симметриясын  сақтап, 

құбыланы  көрсетіп  тұрады,  ас-

паны  да  осы  жерге  байлайды. 

Ағаш үйдің есігі де құбылаға қа-

рап тігіледі. 

Сықырлауық  (жарма  есік)  ке-

реге  шеңберін  тұйықтап,  киіз 

үйге  кіріп-шығатын  есік  қызметін 

атқарады.  Ол  табалдырық  пен 

маңдайшадан,  қос  босағадан 

және  жарма  беттерден  құрала- 

ды.

Мұғалімдер  киіз  үйдің  сүйегін 

бір-бірімен  жымдастыру  мақса-

тында бау-құрларды ішкі жағынан 

таңа бастады. Екі керегенің саға-

нағын  (жігін)  кіріктіріп  таңатын 

өрнекті  жіңішке  құр-таңғышты 

үйді  айналдыра  жүргізіп  шықты. 

Керегенің басын сыртынан басты-

ра орап таңатын қыл – арқан-бас 

арқанды таңды. Шалма – уықтар-

ды  ығып  кетпеуі  үшін  шалмалап 

байлайтын  құрды  байлады,  ол-

дауыл кезінде шаңырақты салма-

мен басып тұруға арналған.

Қазақ төрт түліксіз күн кешпе-

ген.  Төрт  түліктің  табиғи  жа-

салған өнімдерінің адам ағзасы-

на емдік қасиеттері күшті. Киіздің 

шуашы,  табиғи  иісі,  жүні,  ызғар, 

ылғал өткізбейтін қасиетімен құн-

ды.  Түрлі  аурулардың  көбеюі  – 

табиғи нәрселердің жеткіліксізді-

гінен.  Табиғаттың  тепе-теңдігі- 

нің  бұзылуы  төрт  түліктің  аза-

юы,  төрт  түліктен  өндірілетін 

өнімдердің  азаюы,  ел  ішінде 

түрлі  аурулардың,  соның  ішін-

де,  кене,  шегіртке,  қандаланың 

көбейіп,  тіпті  адам  баласына 

шабуыл  жасауына  соқтырып 

тұр.  Осыған  көз  жібере  оты-

рып,  әрбір  ұлттың  өзінің  гендік  

айырмашылықтары  сақталма-

са,  әлемдік  экологиялық  апатқа 

соқтыруы ықтимал.

Басқұр – киіз үйдің ішін безен-

діру үшін, әрі туырлықтың кереге 

басына үйкелмеуі үшін уық пен ке-

регенің  түйіскен  жерін  сыртынан 

бастырып тағатын, өрнекті жалпақ 

табиғи  мал  (қой)  жүнінен  иіріліп 

тоқылған бірі – қалы басқұр, бірі –

өткізбе басқұр. Басқұрды өсіп-өн-

ген, ата-тегінде жаманат сөзі жоқ 

адамдар тоқиды. Мысалы, Серік-

баева  Ақілгек  атақты  басқұршы 

болатын. Амангүл апай да басқұр 

тоқудың хас шебері.

Екі түрлі басқұрдың ұсталуы, 

сол үйдің әлеуметтік әл-ауқатын 

да байқатады. Үзіктің екі жиегінен 

екі немесе үш жерден айқасты-

ра  тартып  керегеге  байлайтын 

жалпақ терме бау – үзік бау, туыр- 

лықтың  керегеге  тығыз  жа-

туы  және  жел  көтеріп  кетпеуі 

үшін  сыртынан  бастырып  буа-

тын  қылдан  тоқылған  бастыр-

ма  арқан  –  жел-бау  байланды. 

Ағаш  үйдің  сүйектері  құрылып 

болған  соң,  бау-шуы:  басқұры 

жүргізіліп,  үйдің  сыртқы  киіз 

жабындыларын  мұғалімдер  жа-

буға  кірісті.  Сыртқы  жабынды-

лар  күн  сәулесін  және  тамшы 

өткізбеу,  жылу  сақтау  қыз- 

метін атқарады. Олар ақ қойдың 

күзем жүнінен басылған киізден 

жабылады. 

Туырлық  керегенің  іргесінен 

уықтың  ортасына  дейінгі  жерді, 

үзік кереге басынан шаңырақ шең-

беріне  дейінгі  аралықты  жауып 

тұр. Туырлықтың негізгі қызметі –  

үзікті  туырып  ұстап  тұру.  Үйдің 

туырлықсыз  жабылатын  кезі  бо-

лады.  Бұған  дауылпаз  ақын  Ма-

хамбеттің: 

– «Туырлықсыз тұл үйге 

Ту байласаң, тұрар ма!» – де-

ген  өлеңінен  үзінді  есімізге  тү- 

седі. 

Ағаш үй жабындыларының ішін- 

дегі  ең  көлемдісі,  әрі  күрделісі  – 

осы  екі  үзік.  Осы  үзіктің  пішімін 

келтіру,  пішу  кез  келген  киіз  ше-

берінің  қолынан  келмейді.  Үзікке 

екі жиек жүргізіледі, себебі үй ко-

нусына  қонымдылығы,  жатаған-

дығы, үйдің иіні, әсемдігі барлығы  

шебердің  тарапынан  ескеріледі. 

Үзік  иініне  жүргізілген  дөдегенің 

ұзындығы уықтың иініне дәл келуі 

тиіс.

Киіз есік немесе ши есік ауыр 

болып  келеді.  Сықырлауықты 

жауып,  шаңырақ  арқылы  екі 

жағынан  байланған  жібі  арқылы 

өткізіліп  ұсталады.  Бұл  есіктің 

төзімділігін: жылуды ұстауға, ұзақ 

сақталуға  шыдамды  болуы  үшін 

бірнеше  қабаттан:  сырты  киіз, 

ортасы  ши,  астары  жарғақ  тері-

ден  немесе  көрнекті  болуы  үшін 

сырмақтан да жасалады. Ши есік 

көлемді  келеді,  айналасы  қара 

қойдың  жүнінен  бөлек  басылып, 

тігіліп,  жиектеледі,  ішкі  жағынан 

үш  жерден  бел  ағаш  салынады, 

төменгі  жағы  сықырлауықты  то-

лық  жабатындай  төртбұрышты 

кейіпте, ал жоғарғы жағы биікте-

ген сайын дөңестеніп, шаңыраққа 

дейін  жеткізіледі.  Формалары  әр 

түрлі болып келеді. Қазақ баласы 

үйге еңкейіп кіреді.

Түндік  –  шаңырақты,  киіз  есік-

ті,  үзік  шетін  бастыра  жабылды. 

Түндіктің  төрт  бұрышына  түн-

дік  бау  байланды.  Жел  көтеріп, 

желпіп  кетпеуі  үшін,  Амангүл 

апайдың  келіні  Алмагүл  түндік-

ті  ық  жақтан  қайырып  ашты.  Ең 

соңынан  киіз  үйдің  қара  қойдың 

жүнінен басылған іргелігі ұсталып, 

сыртынан  аяқ  бауы  байланды. 

Әрбір іргелік екі қатарлы ала жіп-

пен  жиектелді.  Іргеліктің  саны  – 

төртеу. Үйдің сыртынан айналды-

ра  ала  жіптен  есілген  бел  арқан 

байланды.Күнге  күйген  қоңы-

рқай  үй  пайда  болды.  Үйдің  ішкі 

төсеніштері  төселіп,  ең  бастысы 

оюланған  ақ  текемет  төрге  жай-

ылып,  одан  кейін  жүзтеру  ала-

шалар,  ал  есіктің  алдына  тулақ 

жайылды. 

Қазақ  халқының  салт-дәс- 

түрінің  көпшілігі  осы  киіз  үйге 

байланысты. Киіз үйге байланыс- 

ты  бата-тілектер,  ырым-тый-

ымдар,  ән,  жұмбақ,  жаңылтпаш  

т. б. өте көп. 

Киіз  үйдің  құрылуын  матема-

тикамен  байланыстырып,  жер 

шарының  моделi  іспеттес  екен-

дігін  ғалымдар  дәлелдеген.  Ұр- 

пақтарымыз  кешегіні  білмей  бү-

гінгінің  қадірін  түсінбейді.  Киіз 

үйді  тек  көшпенділіктің  белгісі 

ретінде  қабылдайтын  пікірлер 

көп.  Киіз  үй  ата-бабаларымыз-

дың  тұрмысын,  сәулет  өнерін, 

қолөнерін  бейнелейді,  сондық- 

тан  осыларды  оқушыларға  таны-

стыру үшін, бірінші мұғалімдердің 

киіз  үй  туралы  ақпаратын  то-

лықтырып, киіз үй жабдықтарымен 

жұмыс  жасай  білуін  қолға  алуы-

мыз тиіс. Үй тігуге қолғабыс жасап 

әрі үйренген тыңдаушылар ұлттық 

құндылықтарды  қалай  дәріптеу-

дің,  бағалаудың  парқын  түсініп, 

сезінді. Киіз үй туралы қанша жа-

зылып жатыр, алайда халық мұра 

ретінде қадірлей алмауда, себебі, 

рухани  түсінік  жеткіліксіз.  Қазаққа 

ғасырлар  бойы  құтты  баспана 

болған киіз үй сүйектерін: уық, ке-

реге  жасайтын  елімізде  бірде-бір 

мекеме  жоқ,  барлығы  сырттан, 

Қарақалпақстан-Шымбайдан алы-

нады. Ұлттық жәдігерлеріміз ұмы-

тылмас үшін ағаш үйдің сүйектері 

өз елімізде жасалуы тиіс. Осылай 

жалғаса  берсе,  100-200  жылдан 

кейін  бұл  жәдігерлер  түп-тамы-

рымен  жойылып,  тек  мұражай-

лардан табылуы ғажап емес. 

(Жаңартылған бағдарлама – зерттеуге бағытталған іс-әрекет)

БІЛІМДІ ЕЛ  ОБРАЗОВАННАЯ СТРАНА

Читайте нас на сайте www.bilimdinews.kz

№18 (55) 

27 сентября 2016 г.

bilimdi_el@mail.ru

25

Республиканская  образовательная  газета 

«Бiлiмдi  ел  – 

Образованная страна» 

– единственное в Казахстане специа- 

лизированное  издание  на  государственном  и  русском  язы-

ках, издается на 32 страницах. С 1 января 2017 года газета 

будет выходить ЕЖЕНЕДЕЛЬНО! Распространяется во всех 

регионах страны, с каждым днем растет признание в среде 

педагогов, студентов, родителей. Газету выписывают многие 

образовательные организации страны. Газета с любовью де-

лается для всех, кто неравнодушен к образованию! 

Доводим  до  сведения  вузов,  колледжей,  организаций, 

предприятий, что в газете также можно разместить:

– объявления, рекламные модули, информацию об услугах;

– репортажи, пресс-релизы;

– юбилейные, событийные материалы;

–  тематические  спецвыпуски  к  предстоящим  конферен- 

циям, совещаниям, семинарам;

–  поздравления,  статьи,  зарисовки  в  подарок  коллегам  в 

честь их заслуженных побед, признания.

Большая база электронной рассылки каждого свежего но-

мера.

Одновременно  материалы  размещаются  на  сайте  газеты 

www.bilimdinews.kz

Контакты: г. Астана, ул. Ханов Керея и Жанибека, 18, офис 304. 

Телефоны: 

8(7172) 578001, 403790, 87015124250.

БІЛІМДІ ЕЛ

ОБРАЗОВАННАЯ СТРАНА

ИНФОРМАЦИЯ

Уважаемые партнеры!

Приглашаем принять уча-

стие  в  ХIV  Казахстанской 

Международной 

выстав-

ке  «Образование  и  наука 

-2016». За 13 лет своего су-

ществования  она  стала  од-

ной из крупнейших выставок 

международного  образова-

ния,  и,  безусловно,  остает-

ся  актуальным  событием  в 

культурной жизни казахстан-

цев.

Главные цели и задачи 

выставки:

– демонстрация достиже-

ний  в  области  содержания 

всех  уровней  образования, 

современных 

технологий 

обучения,  учебного  обору-

дования,  новых  учебных 

программ  и  учебно-методи-

ческих  комплексов  нового 

поколения;

–  выставка  способствует 

расширению международно-

го сотрудничества в области 

образования, популяризации  

приоритетности  образован-

ности  и  профессионализма 

в современном мире;

–  информированию  мо-

лодежи  о  многообразии  на-

правлений и форм обучения 

в стране и за рубежом; 

–  участие  в  выставке 

позволит  вам  узнать  ситуа-

цию  на  рынке  образования, 

презентовать  свое  учебное 

заведение, привлечь внима-

ние посетителей выставки к 

разработанным  вами  учеб-

ными  программам,  посо-

биям  и  методам  обучения, 

специальной  литературе  и 

т. д., сделать выводы на пер-

спективу. 

жүктеу/скачать 19,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: