Тəжірибелік (семинарлық) сабақтар жоспары

2.3. Тəжірибелік (семинарлық) сабақтар жоспары:

1-тапсырма. Биотехнология бағыттары.

Əдістемелік ұсыныстар.

1. Зерттеу:

1.1. Ақ биотехнология саласын

1.2. Сұр биотехнология саласын.

1.3.  Қызыл биотехнология саласын.

1.4.  Көк биотехнология саласын.

2. Салыстырмалы аспектіде зерттеу:

2.1. Ақ жəне сұр биотехнологияның ерекшеліктерінің айырмашылықтрын

2.2. Қызыл 

жəне 

көк 

биотехнологияның 

ерекшеліктерінің

айырмашылықтрын

3. Биотехнологиялық бағыттардың қоршаған ортаға əсерін байқау.

4. Биотехнологияда осы бағыттарды қолдану.

Əдебиет:  Нег.: 2 [15-26]; 3 [т.2-23-41]. Қос.: 2 [12-126].

Бақылау сұрақтары:

1. Ақ биотехнология дегеніміз не?

2. Сұр биотехнология дегеніміз не?

3. Көк биотехнология дегеніміз не?

2-тапсырма. Вирустардың биотехнологиялық ресурстары.

Əдістемелік ұсыныстар.

1. Зерттеу:

1.1. Вирустардың морфологиялық құрылымын.

1.2. Вирустардың генетикалық ұйымдасуын.

1.3. ДНҚ- жəне РНҚ-вирустарының репликациясын.

1.4. Вирустардың тіршілік циклын.

2. Салыстырмалы аспектіде зерттеу:

2.1. Прокариоттар  жəне  эукариоттар  вирустарының  молекулалық

ұйымдасуын.

2.2. ДНҚ- жəне РНҚ-вирустарының биологиялық мəні.

3. Вирустардың жалпы биологиялық қасиеттері мен сапасын ашу.

4. Биотехнологияда вирустарды қолдану.

Əдебиет:  Нег.: 2 [15-26]; 3 [т.2-23-41]. Қос.: 2 [12-126].

Бақылау сұрақтары:

1. Вирустар дегеніміз не?

2. Вирустарға қандай биологиялық сапа тəн?

3. Вирустардың генетикалық аппараты қалай орналасқан?

4. Вирустар биотехнологияда қандай қолданыстарды тапты?

3-тапсырма. Прокариоттардың биотехнологиялық ресурстары

Əдістемелік ұсыныстар.

1. Зерттеу:

75

1.1. Прокариоттардың морфологиялық құрылымын.

1.2. Прокариоттардың генетикалық ұйымдасуын.

1.3. Прокариот ДНҚ репликациясын.

1.4. Прокариоттардың өмірлік циклын.

2. Салыстырмалы аспектіде зерттеу:

2.1. Бактериялардың  жəне  цианобактериялардың  ДНҚ  молекулалық

ұйымдасуын.

2.2. Бактериялардың жəне цианобактериялардың биологиясын.

3. Бактериялардың жəне цианобактериялардың жалпы биологиялық сапасы

мен қасиеттерін ашып көрсету.

4. Бактерияларды жəне цианобактерияларды биотехнологияда қолдану.

Əдебиет:  Нег.: 2 [28-111]; 3 [т.1-11-40]. Қос.: 2 [126-240].

Бақылау сұрақтары:

1. Прокариоттар дегеніміз не?

2. Прокариоттарға қандай биологиялық сапа тəн?

3. Прокариоттардың генетикалық аппараты қалай орналасқан?

4. Прокариоттар биотехнологияда қандай қолданыстарды тапты?

4-тапсырма. Саңырауқұлақтардың биотехнологиялық ресурстары.

Əдістемелік ұсыныстар.

1. Зерттеу:

1.1. Саңырауқұлақтардың морфологиялық құрылымын.

1.2. Саңырауқұлақтардың генетикалық ұйымдасуын.

1.3. Саңырауқұлақтардың  ДНҚ репликациясын.

1.4. Саңырауқұлақтардың өмірлік циклын.

2. Салыстырмалы аспектіде зерттеу:

2.1. Микромицеттер мен макромицеттер ДНҚ молекулалық ұйымдасуын.

2.2. Микромицеттер мен макромицеттер биологиясын.

3. Микромицеттер  мен  макромицеттердің  жалпы  биологиялық  сапасы  мен

қасиеттерін ашып көрсету.

4. Микромицеттер мен макромицеттерді биотехнологияда қолдану.

Əдебиет:  Нег.: 2 [28-111]; 3 [т.1-42-56]. Қос.: 2 [126-240].

Бақылау сұрақтары:

1. Микромицеттер мен макромицеттер дегеніміз не?

2. Микромицеттер мен макромицеттерге қандай биологиялық сапа тəн?

3. Микромицеттер  мен  макромицеттердің  генетикалық  аппараты  қалай

орналасқан?

4. Микромицеттер 

мен 

макромицеттер 

биотехнологияда 

қандай

қолданыстарды тапты?

76

5-тапсырма. Өсімдіктердің биотехнологиялық ресурстары.

Əдістемелік ұсыныстар.

1. Зерттеу:

1.1. Өсімдіктер клеткасының морфологиялық құрылымын.

1.2.  Өсімдіктер клеткасының генетикалық ұйымдасуын.

1.3. Өсімдіктердің ДНҚ репликациясын.

1.4. Өсімдіктердің өмірлік циклын.

2. Салыстырмалы аспектіде зерттеу:

2.1. Балдырлардың, мүктердің, папоротниктердің, плаундардың, тұқымдас

өсімдіктердің ДНҚ молекулалық ұйымдасуын.

2.2.  Балдырлардың, мүктердің, папоротниктердің, плаундардың, тұқымдас

өсімдіктердің биологиясын.

3. Балдырлардың, мүктердің, папоротниктердің, плаундардың, тұқымдас

өсімдіктердің жалпы биологиялық сапасы мен қасиеттерін ашып көрсету.

4. Өсімдіктерді биотехнологияда қолдану.

Əдебиет:  Нег.: 2 [28-111]; 3 [т.1-57-97]. Қос.: 2 [126-240].

Бақылау сұрақтары:

1. Өсімдіктер дегеніміз не?

2. Өсімдіктерге қандай биологиялық сапа тəн?

3. Өсімдіктердің генетикалық аппараты қалай орналасқан?

4. Өсімдіктер биотехнологияда қандай қолданыстарды тапты?

6-тапсырма. Жануарлардың биотехнологиялық ресурстары.

Əдістемелік ұсыныстар.

1. Зерттеу:

1.1. Жануарлардың морфологиялық құрылымын.

1.2. Жануарлардың генетикалық ұйымдасуын.

1.3. Жануарлардың ДНҚ репликациясын.

1.4. Жануарлардың өмірлік циклын.

2. Салыстырмалы аспектіде зерттеу:

2.1. ішекқуыстылардың,  жалпақ, дөңгелек  жəне  сақиналы  жауын

құрттарының, жұмсақ  денелілердің, буынаяқтылардың, инетерілілердің

жəне хордалылардың ДНҚ молекулалық ұйымдасуын.

3. ішекқуыстылардың, жалпақ, дөңгелек  жəне  сақиналы  жауын

құрттарының, жұмсақ  денелілердің, буынаяқтылардың, инетерілілердің

жəне  хордалылардың  жалпы  биологиялық  сапасы  мен  қасиеттерін  ашып

көрсету.

4. Жануарларды биотехнологияда қолдану.

Əдебиет:  Нег.: 2 [28-111]; 3 [т.1-98-150]. Қос.: 2 [126-240].

Бақылау сұрақтары:

1. Жануарлар дегеніміз не?

2. Жануарларға қандай биологиялық сапа тəн?

3. Жануарлардың генетикалық аппараты қалай орналасқан?

77

4. Жануарлар биотехнологияда қандай қолданыстарды тапты?

7-тапсырма. Биотехнологиядағы клеткалық ресурстар.

Əдістемелік ұсыныстар.

1. Зерттеу:

1.1. Прокариоттар мен эукариоттар клеткаларының бөлінуін.

1.2. Клеткалардың морфологиялық құрылымын.

1.3. Митозды.

2. Салыстырмалы аспектіде зерттеу:

2.1. Прокариоттар  мен  эукариоттар  клеткаларының, саңырауқұлақтар

клеткаларының, өсімдіктер  клеткаларының, жануарлар  клеткаларының

морфологиялық құрылымын.

2.2. Прокариоттар 

мен 

эукариоттардың, саңырауқұлақтардың,

өсімдіктердің, жануарлардың биологиясын.

3. Прокариоттардың (бактериялар 

мен 

цианобактериялар) жəне

эукариоттардың (саңырауқұлақтардың, өсімдіктердің, жануарлардың) жал-

пы биологиялық сапасы мен қасиеттерін ашып көрсету.

4. Прокариоттар мен эукариоттарды биотехнологияда қолдану.

Əдебиет:  Нег.: 2 [28-111]; 3 [т.1-210-242]. Қос.: 2 [126-240].

Бақылау сұрақтары:

       1. Клеткалар дегеніміз не?

       2. Клеткаларға қандай биологиялық сапа тəн?

       3. Клеткалардың генетикалық аппараты қалай орналасқан?

       4. Клеткалар биотехнологияда қандай қолданыстарды тапты?

8-тапсырма. Биотехнологиядағы гендік ресурстар.

Əдістемелік ұсыныстар.

1. Зерттеу:

1.1. Генің макроқұрылымдық ұйымдасуын.

1.2. Генің микроқұрылымдық ұйымдасуын.

1.3. Гендердің бөліну кезіндегі сипатын.

1.4. Генетикалық аппараттың ферменттерін.

1.5. ДНҚ репликациясын, репарацисын, экспрессиясын, рекомбинациясын.

1.6. ДНҚ  жүретін  мутациялық  өзгерістер. Мутацияны  индуцирлеуші  фак-

торлар.

2. Салыстырмалы аспектіде зерттеу:

2.1. Вирустар, прокариоттар 

жəне 

эукариоттар 

гендерінің

макроқұрылымдық ұйымдасуын.

2.2. Прокариоттар  мен  эукариоттар  гендерінің  репликациясын  жəне  экс-

прессиясын.

3. Биотехнологияда  генетикалық  аппараттың  ДНҚ  мен  ферменттерін

қолдану.

Əдебиет:  Нег.: 2 [28-111]; 3 [т.1-210-242]. Қос.: 2 [126-240].

78

Бақылау сұрақтары:

       1. Ген дегеніміз не?

       2. Гендерге қандай биологиялық сапа тəн?

      3. Прокариоттар мен эукариоттардың жəне вирустардың генетикалық аппа-

ратты қалай ұйымдасқан?

      

4.  Генетикалық  аппараттың  гендері  мен  ферменттері  биотехнологияда

қандай қолданысқа ие болды?

9-тапсырма. Биотехнологияның əдістері. Культивирлеу.

Əдістемелік ұсыныстар.

1. Зерттеу:

1.1. Биотехнологияның əдістерінің мақсаты.

1.2. Молекулалық деңгейде биотехнологияның танымал əдістері.

1.3. Клеткалық  технологияны  қолдануға  мүмкіндік  беретін  биотехнология

əдістері

1.4. Культивирлеу

2 Салыстырмалы аспектіде зерттеу:

2.1. Молекулалық деңгейдегі биотехнология əдістерін салыстыру.

2.2. Генотиптердің дамуына температураның əсерін салыстыру.

3. Биотехнологияда культивирлеу əдісінің жетістіктері.

Əдебиет:  Нег.: 2 [28-111]; 3 [т.1-210-242]. Қос.: 2 [126-240].

Бақылау сұрақтары:

1. Гендерді in vitro құрастыруға  қандай  биологиялық  ұстанымдар  қызмет

етеді?

2. Клеткалық деңгейде биотехнологияның аса танымал əдістері қандай?

10-тапсырма. Биотехнологияның өндірісте қолданылу түрлері.

Əдістемелік ұсыныстар.

1. Зерттеу:

1.1. Азық-түлік өнімдері жəне дəмдік өндірістерін.

1.2. Жаратылыстану ғылымдары мен медицина саласындағы биотехнология

түрлерін.

1.3. биотехнологиялық 

приборлар 

мен 

жабдықтар 

саласындағы

биотехнология түрлерін.

2 Салыстырмалы аспектіде зерттеу:

2.1. Химиялық пен фармокологиялық биотехнология түрлерін.

2.2. Ағындарды немесе қалдықтарды жəне газдарды өндірістік тазартуды.

3. Басқа да өндірістік салаларда биотехнологияның түрлері.

Əдебиет:  Нег.: 2 [28-111]; 3 [т.1-210-242]. Қос.: 2 [126-240].

Бақылау сұрақтары:

1. Дəмдік өнімдерді қолдануда қандай кемшіліктер байқалады?

2. Газдарды тазарту кезіндегі атқарылатын шаралар ретімен танысу.

3. Биотехнологияның  өндірісте  қолданылу  түрлеріне  қандай  мысалдар

79

білесіз?

11-тапсырма. Адамға пайдалы бактериялар.

Əдістемелік ұсыныстар.

1. Зерттеу:

1.1. Бактериялардың тіршілік ету уақытын.

1.2. Тірі заттарға бактериялардың əсер етуін.

1.3. Өндірісте қолданылатын бактериялардың пайдалылығын.

2 Салыстырмалы аспектіде зерттеу:

2.1. Зиянды жəне пайдалы бактерияларды топтастыру

2.2. Пайдасы жоқ бактерияларды жою мен көбейту жолдары

3. Бактериялардың өмір сүруіне ыңғайлы жағдайлар.

Əдебиет:  Нег.: 2 [28-111]; 3 [т.1-210-242]. Қос.: 2 [126-240].

Бақылау сұрақтары:

1. Бактериялардың құрылысы қандай?

2. Бактерия клеткаларының механизмі туралы заманауи мəліметтер.

3. Бактерия клеткаларының бөлінуі,оның аталуы?

12-тапсырма. Биотехнологиядағы 

жəндіктердің 

генетикалық

ресурстары.

Əдістемелік ұсыныстар.

1. Зерттеу:

1.1.Жəндіктердің генетикалық ресурстарын.

1.2. Генетикалық материалдарының берілу механизмдерін.

2 Салыстырмалы аспектіде зерттеу:

2.1. Жəндіктердің генетикалық паспортын.

2.2. Тұқымқуалаушылық материалдарының берілу жолдарын

3. Жəндікткрдің классификациясы мен тіршілік ету əрекеттері.

Əдебиет:  Нег.: 2 [28-111]; 3 [т.1-210-242]. Қос.: 2 [126-240].

Бақылау сұрақтары:

1. Жəндіктерде тыныс алу қалай жүреді?

2. Биотехнологияда жəндіктердің ролі қандай?

13-тапсырма. Биотехнологиядағы қүстардың генетикалық ресурстары.

Əдістемелік ұсыныстар.

1. Зерттеу:

1.1. Құстардың генетикалық ресурстарын.

1.2. Генетикалық материалдарының берілу механизмдерін.

2 Салыстырмалы аспектіде зерттеу:

2.1. Құстардың генетикалық паспортын.

2.2. Тұқымқуалаушылық материалдарының берілу жолдарын.

3. Құстардың тіршілігіндегі қоршаған ортаның əсерлері

80

Əдебиет:  Нег.: 2 [28-111]; 3 [т.1-210-242]. Қос.: 2 [126-240].

Бақылау сұрақтары:

1. Құстар классификациясы, систематикасы

2. Биотехнологияда құстардың ролі қандай?

14-тапсырма. Генетикалық  зерттеулердің  негізгі  объектілерімен

танысу.

Əдістемелік ұсыныстар.

1. Зерттеу:

1.1. Хромасоманың  тұқымқуалау  ақпаратын  тасымалдайтын  негізгі

қасиетімен танысу.

1.2. Генетикалық символдарды.

2 Салыстырмалы аспектіде зерттеу:

2.1. Кроссинговер процесі мен трансляция процесі.

2.2. Жасушаның  генетикалық  құрылымына  жататын  материалдарды  бір

бірінен айыру.

Əдебиет:  Нег.: 2 [28-111]; 3 [т.1-210-242]. Қос.: 2 [126-240].

Бақылау сұрақтары:

1. Генетикалық ақпараттың берілуі қалай жүзеге асады?

2. Хромасоманың өзгерулері.

3. Генетиканың даму кезеңдері мен табыстары.

15-тапсырма. Гендік инженерия.

Əдістемелік ұсыныстар.

1. Зерттеу:

1.1. Ген клонын көбейту əдістерін.

1.2. Хромасома мен геном деңгейіндегі генетикалық инженерияны.

1.3.  микро жəне макро организмдердің генетикалық ресурстарын.

2 Салыстырмалы аспектіде зерттеу:

2.1. Керекті генді тасымалдаушы ДНҚ генінің фрагментін ауды.

2.2. Рестриктаза құбылысын

3. Гендік инженерияның кезеңдері қандай?

Əдебиет:  Нег.: 2 [28-111]; 3 [т.1-210-242]. Қос.: 2 [126-240].

Бақылау сұрақтары:

1. Гендік инженерия дегеніміз не?

2. Əрбір гендік инженерияның орындалуына қандай процестер кіреді?

3. Гендік инженерияны алғаш ашқан ғалым кім?

81

2.4.  Оқытушының  көмегімен  студенттердің  өзіндік  жұмыстары

барысындағы сабақтардың жоспары (СОӨЖ).

 2.4.1-кесте.

№

Тапсырма

Əдістемелік нұсқаулар

Сабақ

өткізу түрі

Ұсынылған əдебиет

1.

Биотехнологиядағы  ви-

рустар  ДНҚ  генетикалық

ресурстары

Биотехнологиядағы  ви-

рустар 

ДНҚ

генетикалық  ресурста-

рын зерттеу

Əңгіме

1 нег. [35-72]

3 нег. [12-89]

2 қос. [124-205]

2.

Биотехнологиядағы  ви-

рустар  РНҚ  генетикалық

ресурстары

Биотехнологиядағы  ви-

рустар 

РНҚ

генетикалық  ресурста-

рын зерттеу

Жазбаша

жұмыс

2 нег. [35-72]

3 нег. [91-237]

1 қос. [124-205]

1 қос. [22-46]

3.

Биотехнологиядағы

бактериялардың

генетикалық ресурстары

Биотехнологиядағы

бактериялардың

генетикалық  ресурста-

рын зерттеу

Жазбаша

жұмыс

1 нег. [12-116]

2 нег. [5-32]

3 қос. [8-24]

Биотехнологиядағы

цианобактериялардың

генетикалық ресурстары

Биотехнологиядағы

цианобактериялардың

генетикалық  ресурста-

рын зерттеу

Презента-

ция, тре-

нинг

1 нег. [24-49]

2 нег. [11-109]

2 қос. [24-56]

Биотехнологиядағы

микромицеттердің

генетикалық ресурстары

Биотехнологиядағы

микромицеттердің

генетикалық  ресурста-

рын зерттеу

Сұрау

нег: 1-3

қос: 1-2

Биотехнологиядағы

макромицеттердің

генетикалық ресурстары

Биотехнологиядағы

макромицеттердің

генетикалық  ресурста-

рын зерттеу

Компьютер

лік  модел-

деу

1 нег. [24-49]

2 нег. [11-109]

2 қос. [6-41]

4.

Жалаңтұқымдас

өсімдіктердің  биология-

сы

Жалаңтұқымдас

өсімдіктердің  биология-

сын зерттеу

Тренинг

1 нег. [12-116]

2 нег. [5-109]

3 нег. [6-42]

2 қос. [6-41]

5.

Биотехнологиядағы

жалаңтұқымдас

өсімдіктердің

генетикалық ресурстары

Биотехнологиядағы

жалаңтұқымдас

өсімдіктердің

генетикалық  ресурста-

рын зерттеу

Дөңгелек

стол

нег: 1-3

қос: 1-2

6.

Жабықтұқымдас

өсімдіктердің  биология-

сы

Жабықтұқымдас

өсімдіктердің  биология-

сын зерттеу

Əңгіме

1 нег. [24-49]

2 нег. [11-109]

2 қос. [8-24]

7.

Биотехнологиядағы

жабықтұқымдас

өсімдіктердің

генетикалық ресурстары

Биотехнологиядағы

жабықтұқымдас

өсімдіктердің

генетикалық  ресурста-

рын зерттеу

Сұрау

1 нег. [46-85]

3 нег. [79-109]

2 қос. [14-140]

8.

Биотехнологиядағы

жəндіктердің

генетикалық ресурстары

Биотехнологиядағы

жəндіктердің

генетикалық  ресурста-

рын зерттеу

Семинар

нег: 1-3

қос: 1-2

82

9.

Биотехнологиядағы

балықтардың

генетикалық ресурстары

Биотехнологиядағы

балықтардың

генетикалық  ресурста-

рын зерттеу

Презента-

ция, тре-

нинг

1 нег. [74-229]

2 нег. [121-199]

2 қос. [16-141]

10. Биотехнологиядағы

құстардың  генетикалық

ресурстары

Биотехнологиядағы

құстардың  генетикалық

ресурстарын зерттеу

Есеп беру  1 нег. [212-316]

2 нег. [125-309]

3 нег. [126-242]

1 қос. [246-441]

2 қос. [28-104]

11. Сүтқоректі

жануарлардың 

биолол-

гиясы

Сүтқоректі

жануарлардың  биолол-

гиясын зерттеу

Презента-

ция, тре-

нинг

нег: 1-3

қос: 1-2

12. Биотехнологиядағы

сүтқоректілердің

генетикалық ресурстары

Биотехнологиядағы

сүтқоректілердің

генетикалық  ресурста-

рын зерттеу

Дөңгелек

стол

нег: 1-3

қос: 1-2

2.5. Студенттердің өзіндік жұмыстары барысындағы сабақтар жоспары

(СӨЖ).

 2.5.1-кесте

№

Тапсырма

Əдістемелік нұсқаулар

Ұсынылған

əдебиет

1

2

3

4

1  Вирустар  ДНҚ  генетикалық

паспорты

Вирустар  ДНҚ  генетикалық

паспортын зерттеу

1 нег. [35-72]

3 нег. [12-89]

2 қос. [124-205]

2  Вирустар  РНҚ  генетикалық

паспорты

Вирустар  РНҚ  генетикалық

паспортын зерттеу

2 нег. [35-72]

3 нег. [91-237]

1 қос. [124-205]

1 қос. [22-46]

3  Бактериялардың  генетикалық

паспорты

Бактериялардың  генетикалық

паспортын зерттеу

1 нег. [12-116]

2 нег. [5-32]

3 қос. [8-24]

4 Цианобактериялардың

генетикалық  паспорты

Цианобактериялардың

генетикалық  паспортын  зер-

ттеу

1 нег. [24-49]

2 нег. [11-109]

2 қос. [24-56]

5 Микромицеттердің

генетикалық паспорты

Микромицеттердің

генетикалық  паспортын  зер-

ттеу

нег: 1-3

қос: 1-2

6 Макромицеттердің

генетикалық  паспорты

Макромицеттердің

генетикалық  паспортын  зер-

ттеу

1 нег. [24-49]

2 нег. [11-109]

2 қос. [6-41]

7  Жалаңтұқымдас  өсімдіктердің

генетикалық паспорты

Жалаңтұқымдас  өсімдіктердің

генетикалық  паспортын  зер-

ттеу

1 нег. [12-116]

2 нег. [5-109]

3 нег. [6-42]

2 қос. [6-41]

8  Жабықтұқымдас  өсімдіктердің

генетикалық  паспорты

Жабықтұқымдас өсімдіктердің

генетикалық  паспорты

нег: 1-3

қос: 1-2

83

9 Жəндіктердің

генетикалық

паспорты

Жəндіктердің

генетикалық

паспортын зерттеу

1 нег. [24-49]

2 нег. [11-109]

2 қос. [8-24]

10  Балықтардың  генетикалық пас-

порты

Балықтардың

генетикалық

паспортын зерттеу

1 нег. [46-85]

3 нег. [79-109]

2 қос. [14-140]

11  Құстардың  генетикалық  пас-

порты

Құстардың  генетикалық  пас-

портын зерттеу

нег: 1-3

қос: 1-2

12  Сүтқоректілердің  генетикалық

паспорты

Сүтқоректілердің  генетикалық

паспортын зерттеу

1 нег. [74-229]

2 нег. [121-199]

2 қос. [16-141]

13  Прокариоттардың жəне

эукариоттардың салыстырмалы

аспектіде генетикалық паспор-

ты

Прокариоттардың жəне

эукариоттардың салыстырма-

лы аспектіде генетикалық

паспортын зерттеу

1 нег. [212-316]

2 нег. [125-309]

3 нег. [126-242]

1 қос. [246-441]

2 қос. [28-104]

14  Өсімдіктердің жəне

жануарлардың салыстырмалы

аспектіде генетикалық паспор-

ты

Өсімдіктердің жəне

жануарлардың салыстырмалы

аспектіде генетикалық пас-

портын зерттеу

нег: 1-3

қос: 1-2

15  Тіршіліктің клеткалық емес

жəне клеткалық

формаларының ұйымдасуының

генетикалық паспорты

Тіршіліктің клеткалық емес

жəне клеткалық

формаларының

ұйымдасуының генетикалық

паспортын зерттеу

нег: 1-3

қос: 1-2

2.6. Курс бойынша жазбаша жұмыстардың тақырыбы:

Курстық жұмыс тақырыптары:

1. Вирустар биотехнология объектісі ретінде.

2. Прокариоттар биотехнология объектісі ретінде.

3. Саңырауқұлақтар биотехнология объектісі ретінде.

4. Өсімдіктер биотехнология объектісі ретінде.

5. Жануарлар биотехнология объектісі ретінде.

6. Салыстырмалы  аспектіде  тіршілік  ұйымдасуының  клеткалық  емес  жəне

клеткалық формалары.

7. Салыстырмалы аспектіде прокариоттар мен саңырауқұлақтар.

8. Салыстырмалы аспектіде прокариоттар мен эукариоттар.

9. Салыстырмалы аспектіде өсімдіктер мен жануарлар.

10. Салыстырмалы аспектіде саңырауқұлақтар мен өсімдіктер.

11. Салыстырмалы аспектіде саңырауқұлақтар мен жануарлар.

12. Бактериялар биотехнологиялық өнімнің продуценті ретінде.

13. Саңырауқұлақтар  мен  ашытқылар  биотехнологиялық  өнімнің

продуценті ретінде.

14. Өсімдіктер биотехнологиялық өнімнің продуценті ретінде.

15. Жануарлар биотехнологиялық өнімнің продуценті ретінде.

16. Экожүйенің метаболиттік ресурстары.

17. Экожүйенің клеткалық ресурстары.

18. Экожүйенің молекулалық ресурстары.

84

19. Молекулалық биотехнология негіздері.

20. Клеткалық биотехнология негіздері.

 Курстық жұмыстың құрылымы мен мазмұны:

Курстық  жұмыстың  мақсаты, тапсырмалар.   Курстық  жұмысты

студенттер өздігінен, алған білімдерін толықтыру үшін жəне есте қалдыру үшін

орындайды. Онда нақты тəжірибелік тапсырмаларды орындау үшін теориялық

материалдарды қолданады.

Əр  бір  жұмыс  үш  негізгі  тапсырмаларды  орындауы  тиіс: зерттелген

тақырыпты  қаншалықты  меңгергенін  жəне  алған  білімін  көрсету,

математикалық  əдістерді  ұолдану  арқылы  биотехнологиялық  міндеттерді

шешу, есепке негізделген күтілетін экономикалық қарқындылықты анықтау.

Курстық  жұмысты  орындау  жəне  қорғау  тəртібі. Тақырыпты  алғаннан

кейін тақырыпқа сай ғылым мен тəжірибенің жаңадан шыққан жетістіктері бар

əдебиетті  таңдау  керек. Оған  кафедра  оқытушылары, кітапхана  қызметкерлері

жəне орталық ғылыми кітапхана қызметкерлері көмектесе алады.

Берілген əдістемелік нұсқауларды  жəне  тақырыпқа сай  таңдалып алынған

əдебиеттерді пайдалана отырып алдын ала курстық жұмысты жазу үшін жоспар

құрады, осыдан  кейін  ғана  тьютермен  кеңесіп, курстық  жұмысты  жазуға

кіріседі. Курстық 

жұмысты 

орындау 

барысындастудент 

кафедра

оқытушысынан жүйелі түрде ақыл-кеңес ала алады. Курстық жұмыс аяқталған

соң, студент оны кафедраға өткізіп, арнайы журналға тіркейді. Курстық жұмыс

тексеріліп, оң нəтижеге қол жеткізгенде ғана қорғауға жіберіледі.

Курстық  жұмысты  дайындау  тəртібі.  Курстық  жұмысты  орындау

кейінге  қалдырылмауы  тиіс. Тек  алдын  ала  жоспарланып, жүйелі  түрде

ұйымдастырылған еңбек қана белгіленген мерзімге сəйкес дайын болып, жақсы

нəтиже бере алады.

Жұмысты орындау тəртібі əдетте мына кезеңдерден тұрады:

1. Жобаланған  жоспарды  құру. Жұмысты  орындау  кезінде  түзетулер

енгізуге болады.

2. Жоспарда  көрсетілгендей, мақсаттарға  сай  əдебиеттерді  таңдап  алу.

Мұнда ғылыми жетекшінің кеңесіне қалай жүгінсе, студенттің өзі де дəл сондай

жауапкершілікпен қарауы тиіс. Студентті қызықтырған жазбалар толықтай бір

ғана  əдебиеттен  табыла  қалуы  мүмкін  емес, сондықтан  жаңа  мақалалардың

пайда  болуы – үздіксіз  процесс. Ол  процесті  үнемі  қадағалауды  əр  бір

ізденушінің əдетке айналдырғаны дұрыс.

Əдебиетті  таңдау  кез  келген  ғылыми  жұмысты  жазу  үшін  жауапты  кезең

болып табылады. Библиография құру барысында жүйелі кталогтар мен ғылыми

кітапханалардағы  жаңа  əдебиеттерге  арнайы  шолу  жасау, сондай-ақ,

ақпараттық  басылымдар  да (мысалы, Вестник  МГУ  серия «Журналистика»,

Қоғамдық  ғылымдар  бойынша  ғылыми  ақпараттар  институтының (ИНИОН)

библиографиялық  көрсеткіші, аналитикалық  басылымдар, «Среда» журналы,

реферат  жинақтары, т.б.) көп  көмек  көрсетеді. Пайдалы  ақпарттың  көптеген

түрлерін  ғаламтор  сайттарынан  табуға  да  болады. Бұл  кезең  библиографияны

құрумен, яғни, тақырып бойынша мақалалар тізімімен танысумен аяқталады.

85

3.Таңдап  алынған  əдебиетті  зерттеу. Бұл  кезеңдегі  жұмысты  мақсатты

түрде  автордың  дəлелдемелерін  жазып  алумен, статистикалық  жəне

фактологиялық  материалдардың  тақырыппен  сəйкестігін  зерттей  отырып,

қаралған  ақпараттардың  қысқаша  аннотациясын  жинаумен  жүргізу  керек.

Осыларға жұмсалған күш жұмысты əлдеқайда жеңілдеттіп, бір ақпаратқа қайта

оралмаудың жолын ашады.

Жұмыстың  мəтіндік  нұсқасын  жазу. Жұмыстың  мəтіндік  нұсқасын

жазбастан  бұрын  негізгі  ойды  түйіндейтін, дəлелдейтін  жүйелі  мысалдарды

құрастыру  тəсілін  ойластырып  алған  дұрыс. Бұл  кезең  негізгі  тезистерді

қалыптастырумен аяқталады.

Мұнда қажетті кезеңдерді естен шығармаған жөн:

Оқыған  əдебиетті  сөзбе-сөз  көшіріп  алуға  немесе  толықтай  көшірмелеуге

болмайды. Жұмыс  студенттің өздігінен, өзінің сөз  байлығымен  құрастырылуы

керек, сондай-ақ, басқаларға түсінікті болуы керек.

Стилистік  жəне  логикалық  қателіктерсіз, біліктілікпен  жасалуы  тиіс.

Жұмыстың дəл құрылымын алдын ала анықтап алған дұрыс.

Жұмысты рəсімдеуге қойылатын талаптар. Жұмыс А4 форматындағы ақ

қағазға  жазылады. Беттердің  өлшемдері: жоғарғы  жағы – 2см, төменгі жағы –

2см, оң жағы – 1,5см, сол жағы – 3см. Беттің нөмірі төменгі жағының дəл орта-

сынан  белгіленуі  керек. Жұмыс  көлемі 20-25 беттен  тұруы  керек. Курстық

жұмыс  арнайы  нөмірі  жəне  атауы  бар  түрлі  кескіндермен, кестелермен  жəне

суреттермен  безендірілуі  керек. Шамадан  тыс  түсініктемелердің  жəне

қайталанулардың  болуына  жол  бермеу  керек. Жұмысты  студент  өз  қолымен,

машинкамен  немесе  компьютермен  жазуына  болады. Жұмыстың  сыртқы  беті

қатты  қағазбен  қапталуы  керек. Грамматикалық  қателіктерге  толы, ұқыпсыз

жазылған курстық жұмыс тексеруге жіберілмейді.

Курстық  жұмысты  орындау  бойынша  əдістемелік  нұсқаулар. Курстық

жұмыс  келесі  бөлімдерден  тұрады: титулды  бет, кіріспе, зерттеу  материалы

жəне əдістері, негізгі бөлім, қорытынды жəне əдебиет тізімі.

«Кіріспе» бөлімінде  студент  алынған  тақырыпқа  қысқаша  сипаттама

береді, яғни  тақырыптың  өзектілігі, жаңалығы, тəжірибелік  мəні  мен  негізгі

міндеттері ашылып көрсетіледі.

«Зерттеу материалы жəне əдістері» бөлімінде зерттеу объектісіне қатысты

сипаттама беріледі.

«Негізгі  бөлімде» студент  өзі  жасаған  барлық  ғылыми-зерттеу  жəне

эксперименталдық  жұмыстың  сипаттамасын  береді. Ол  кестелермен,

кескінддермен  сипатталады. Есептер  анализдің  математикалық  əдісін  қолдану

арқылы биотехнологиялық мəліметтерді шешумен іске асады.

Қорытынды бөлімде:

Біріншіден, тəжірибедегі биопроцестерді тану үшін модель құрудың жалпы

принциптерін ашу керек:

2. Зерттелетін жүйе бойынша ғылыми-тəжірибелік білімді ашу.

3. Жүргізілген зерттеулердің тəжірибелік мəнін сипаттау.

4. Эксперименттің технологиясы мен аппаратуралық безендірілуін беру.

Екіншіден, жүргізілген жұмыс бойынша қысқаша қорытынды беру.

86

Пайдаланған əдебиет тізімінің рəсімделуі:

1.      Қолданылған  барлық  əдебиеттердің  толық  нөмірленуі – бірінші  кітап

көзінен бастап соңғысына дейін.

2. Қолданылған  əдебиет  тізімін  құрастыру  алфавиттік  реттілікпен  орында-

луы тиіс:

орыс тіліндегі əдебиеттер,

кириллицаны қолданатын халық тіліндегі əдебиеттер,

латындық əріпті қолданатын халық тіліндегі əдебиеттерге

3. Тізімге кіргізілген əдебиеттер сипаттамасы библиографиялық ережелерге

сай болуы тиіс.

Автордың немесе авторлардың тегі бас əріппен жазылады.

Негізгі бөлім. Бөлім ішіндегі мəліметтер.

Баспа туралы мəліметтер. -Мыс.: 2-ші бас., қос.

Баспа  орыны: Баспа  немесе  басып  шығаратын  ұйым. Басылым  күні. -

отандық  басылымдарда  мына  қысқартулар  белгілі: Москва-М., Санкт-

Петербург-СПб., Ленинград-Л. Шет  ел  баспаларында  мына  қысқартулар

белгілі: London-L., Paris-P., New York-NY. Басқа қалалар толықтай келтіріледі.

Көлемі (баспа мəтінінің бет санымен көрсетіледі).

«Нүкте» жəне «сызықша» (. -) белгілері  əр  сипаттамадан  кейін  қойылады.

Баспа  атауының  алдында  қала  атауынан  кейін  қос  нүкте (:) белгісі  қойылады.

Кітап көлемі міндетті түрде көрсетілуі  керек. Сондай-ақ, тізімде шығарманың,

мақаланың, заңдардың, конференцияда оқылған баяндаманың нақты атауларын

көрсетуді  естен  шығармаған  жөн. Егер  қолданылған  материал  қандай  да  бір

журналдың  немесе  басқа  да  басылымның  бір  бөлігі  болса, онда  екі  қисық

сызықшадан кейін (//) материалдың шыққан баспасының атауы көрсетіледі.

Кезекті  басылымнан (газеттен, журналдан) алынған  материалдың  атауы

көрсетілмейді.

Жұмысты қорғау:

  Жұмыстың  ең  соңғы  нұсқасы  жазылып  біткен  соң  ғылыми  жетекші  өз

тұжырымын  айтып, алдын  ала  баға  қояды. Ал  сңғы  баға  студент  өз  жұмысын

қорғағаннан кейін қойылады. Қорғау кезінде автор 5 минут бұрын дайындалып,

ауызша  жүргізілген  зерттеудің  нəтижесін  айтып, қойылған  сұрақтарға  жауап

беру керек.

Курстық  жұмысты  бағалаудың  негізгі  критериі  оған  қойылған  талаптарға

сай шығады. Мұндай критерилерге мыналар жатады:

1. Талдау тереңдігі, қозғалған мəселелердің бағыт-бағдарын дəл білуі.

2. Қарастырылған проблемаға өздігінен, шығармашылықпен қарауы.

3. Жаңа фактологиялық, статистикалық материалдарды қолдануы.

4. Автордың жұмыс барысында өзі қойған талаптарына толықтай жауап бе-

ре алуы.

5. Материалды ашып көрсетудегі біліктілігі.

6. Рəсімдеу сапасы.

Қорғауға  дайындық  кезінде  автор  өз  жұмысының  көшірмесін  алуы  керек.

Қорғау  алдында  бірнеше  күн  бұрын  жұмыстың  түпнұсқасы  кафедраға

өткізіледі.

87

Курстық жұмысты бағалау.

Əр бір курстық жұмыс өз мазмұнына  қарай 5 деген шкаламен бағаланады.

Курстық  жұмыс  кафедраның  бекіткен  күніне  дайын  болуы  керек. Оқытушы

қанағаттанарлықсыз деп тапқан курстық жұмыс пікірде көрсетілген ескертулрді

түзету  үшін  студенттің  қолына  қайта  рылады. Курстық  жұмысты  каафедраға

уақытында  тапсырылмаса, ол  емтиханға  келмегенмен  бірдей  болып  саналады.

Ондықтан себепсіз уақытында тапсырылмаған курстық жұмыс үшін студентке

қанағаттанарлықсыз деген баға қойылады. Жұмысты мерзімінде тапсырмағаны

үшін студент емтиханға жіберілмейді жəне академиялық қарыздар болып табы-

лады.

2.7. Өзін өзі бақылауға арналған тест тапсырмалары:

$$$ 1. Особьтардың ата-аналық қасиеті – өз белгілерін ұрпақтарына беруі:

a)

тұқым қуушылық;

b)

тұқым қуу;

c)

тұқым қуалаушылық;

d)

тұтасу;

e)

рекомбинация.

$$$ 2. Генетикалық ақпаратты біріншісінен екінші ұрпағына беру процесі:

a)

тұқым қуушылық;

b)

тұқым қуу;

c)

тұқым қуалаушылық;

d)

тұтасу;

e)

рекомбинация.

$$$ 3. Особьтар арасындағы белглері жəне қасиеттері бойнша пайда болатын

процесс.

a)

өзгергіштік;

b)

репликация;

c)

модификация;

d)

реприкомбинация;

e)

корреляция.

$$$ 4. Тұқым қуалаушылық типтері:

a)

эухроматинді, гетерохроматинді;

b)

модификациялық, мутациялық, комбинативтік, коррелятивтік;

c)

аллелді, аллелді емес;

d)

прокариоттық, эукариоттық;

e)

ядролық, цитоплазмалық.

$$$ 5. Өзгергіштік типтері:

а)эухроматинді, гетерохроматинді;

b)модификациялық, мутациялық, комбинативтік, коррелятивтік;

c)аллелді, аллелді емес;

88

d)прокариоттық, эукариоттық;

f)

ядролық, цитоплазмалық.

$$$ 6. Эукариоттардағы цитоплазмалық тұқым қуалаушылық детерминан-

ттар түріндегі генетикалық материалдың қай жерде орналасуымен сипаттала-

ды?

a)

рибосомада;

b)

митохондрияда;

c)

лизосомада;

d)

кинетосомада;

e)

пластидте.

$$$ 7. Экзогенді факторлар əсерінен туындайтын өзгергіштік:

a)

комбинативті;

b)

модификацияланған;

c)

кроссинговерлі;

d)

коррелятивті;

e)

мутациялық.

$$$ 8. Ұрықтану  кезіндегі  қасиеттер  мен  белгілердің  жаңа  сəйкестік  түзуі

нəтижесіндегі өзгергіштік:

a)

мутация;

b)

комбинативті;

c)

модификация;

d)

онтогенетикалық;

e)

коррелятивті.

$$$ 9. Тұқым қуалау ақпаратының бірлігі:

a)

хромосома;

b)

хроматида;

c)

ген;

d)

ДНК молекуласы;

e)

 РНК молекуласы.

$$$ 10. Құрамында  əр  аутосоманың  бір-бірден  көшірмесі  жəне  бір

жыныстық хромосоманың болуы нені білдіреді?

a)

диплоидты;

b)

тұтасу тобын;

c)

гендік конверсияны;

d)

аллельді;

e)

гаплоидты.

$$$ 11.  Құрамында  əр  аутосоманың  екі-екіден  көшірмесі  жəне  бір  жұп

жыныстық хромосоманың болуы нені білдіреді?

a)

диплоидты;

89

b)

тұтасу тобын;

c)

гендік конверсияны;

d)

аллельді;

e)

гаплоидты.

$$$ 12. Хромосома жиынтығының ерекшелік түріне тəн:

a)

плазмон;

b)

кариотип;

c)

кариом;

d)

плазмотип;

e)

геном.

$$$ 13. Түрдің генетикалық паспорты:

a)

плазмон;

b)

кариотип;

c)

кариом;

d)

плазмотип;

e)

геном.

$$$ 14. Санымен, шамасымен  жəне  пішінімен  сипатталатын  организм

хромосомаларының жиынтығы:

a)

плазмон;

b)

кариотип;

c)

кариом;

d)

плазмотип;

e)

геном.

$$$ 15. Цитопламалық  органеллалардың  генетикалық  детерминанттарының

жиынтығы:

a)

плазмон;

b)

кариотип;

c)

кариом;

d)

плазмотип;

e)

геном.

$$$ 16. Сапалы əр түрлі хромосомалар жиынтығы:

a)

плазмон;

b)

кариотип;

c)

кариом;

d)

плазмотип;

e)

геном.

$$$ 17. Хромосомалардың генетикалық белсенді аудандары:

a)

эухроматин;

b)

ахроматин;

90

c)

телохроматин;

d)

метахроматин;

e)

гетерохроматин.

$$$ 18. Бірыңғай  орналасқан  генетикалық  материалмен  соматикалық

клеткалардың санының ұлғаюы ненің генетикалық мəні болып табылады?

a)

мейоздың;

b)

митоздың;

c)

интерфазаның;

d)

транскрипцияның;

e)

ұрықтанудың.

$$$ 19. Генетикалық  материал  түрлерінде  қысқару  үшін  қажет  хромосома

санының редукциясы:

a)

мейоз;

b)

митоз;

c)

интерфаза;

d)

транскрипция;

e)

ұрықтану.

$$$ 20. Тұқым  қуалайтын  ұрпақтарда  аналық  жəне  аталық  организмдердің

бірігуі дегеніміз не?

a)

мейоз;

b)

митоз;

c)

интерфаза;

d)

транскрипция;

e)

ұрықтану.

$$$ 21. Молекулалық аспектіде ген нені білдіреді?

a)

хромосоманы;

b)

ақуыз молекуласын;

c)

хроматидті;

d)

 ДНК молекуласын;

e)

генотекті.

$$$ 22. Химиялық құрылымы бойынша хромосоманың компоненттеріне жа-

татындар:

a)

ДНК, генетикалық код;

b)

ДНК, РНК, ақуыз, қосвалентті катиондар;

c)

генетикалық код, ақуыз;

d)

азотты негіздер, ДНК;

e)

дезоксирибоза, ақуыз, РНК.

$$$ 23. Генетикалық  кодты  қоспағанда, хромосомаларда  тұқым

қуалаушылық ақпараты қай жерде сақталған?

91

a)

ақуызда;

b)

дезоксирибозаларда;

c)

сахарофосфатта;

d)

ДНК-да;

e)

амин қышқылдарында.

$$$ 24. Э.Чаргафф ережесі бойынша ДНҚ молекуласында:

a) A – T, T – C;

b) A – C, T – G;

c) A – T, G – C;

d) U – G, C – T;

e) A – U, T – A.

$$$ 25. ДНҚ  молекуласындағы  азотты  негіздер  қандай  принцип  бойынша

қосарланған?

a)

жоғары реттілікпен;

b)

нуклеозидтілік;

c)

сахарофосфаттық;

d)

комплементарлық;

e)

коваленттілік.

$$$ 26. Эукариот клеткасындағы ақпаратты беру типтері:

a)

репликация, репарация;

b)

делеция, дефишенси;

c)

рұқсат етілмеген;

d)

құрылымдық;

e)

жалпы.

$$$ 27. Эукариоттарда генетикалық ақпаратты орындау тəртібі:

a)

ДНК   гяРНК (экзондар, интрондар)     мРНК(экзондар)   ақуыздар;

b)

ДНК   амин қышқылы;

c)

мРНК   ДНК   гяРНК (экзондар, интрондар)    ақуыздар;

d)

ақуыз   ДНК;

e)

ДНК РНК ақуыз  РНК.

$$$ 28. Ата-аналық ДНҚ молекуласының негізінде реттілікпен кодирленген

ақпарат максималды дəлдікпен еншілес ДНҚ берілетін процесс:

a)

процессинг;

b)

трансляция;

c)

транскрипция;

d)

кері транскрипция;

e)

репликация.

$$$ 29. Ақпаратты ДНҚ-дан РНҚ-ға санау процесі:

a)

процессинг;

92

b)

трансляция;

c)

транскрипция;

d)

кері транскрипция;

e)

репликация.

$$$ 30. Өздігінен репликацияланатын генетикалық элемент:

a)

құрылымдық;

b)

дефишенси;

c)

репликон;

d)

делеция;

e)

денатурация.

Дұрыс жауаптар коды

Сұрақ нөмірі

1  2  3  4  5  6  7  8  9 10 11 12 13 14 15

Дұрыс жауабы

c b a e b b b b c e a b e b  a

Сұрақ нөмірі

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29  30

Дұрыс жауабы

e a b b e d b d c d e a e c  c

2.8. Курс бойынша емтихан сұрақтары.

1. Биотехнология: пəн жəне зерттеу объектісі.

2. Биотехнология – ғылым жəне өндіріс саласы.

3. Ескі жəне жаңа биотехнология.

4. Биотехнология өндірістің əр түрлі салаларында.

5. Қызыл биотехнология.

6. Сары биотехнология.

7. Жасыл биотехнология.

8. Көк биотехнология.

9. Сұр биотехнология.

10. Ақ биотехнология.

11. Биотехнологияның биологиялық ғылымдармен байланысы.

12. Биотехнологияның экономикалық жəне технкалық пəндермен байланы-

сы.

13. «Экожүйенің биотехнологиялық ресурстары жəне табиғатты тиімді пай-

далану» пəні: зерттеу пəні жəне зерттеу объектісі; міндеттері.

14.  «Экожүйенің  биотехнологиялық  ресурстары  жəне  табиғатты  тиімді

пайдалану» пəні: зерттеу əдістері.

15. Биотехнологияның даму тарихы.

16. Вирустар: морфологиялық құрылымы.

17. Вирустардың молекулалық құрылымы.

18. ДНҚ-вирустар.

19. РНҚ-вирустар.

20. ДНҚ- жəне РНҚ-вирустарының репликациясы.

21. РНК-вирустарының өмірлік циклы.

93

22. ДНК-вирустарының өмірлік циклы.

23. Прокариоттар вирустарының биологиясы.

24. Саңырауқұлақтар мен ашытқылардың вирустарының биологиясы.

25. Өсімдіктер вирустарының биологиясы.

26. Жануарлар вирустарының биологиясы.

27. Прокариоттар вирустарын биотехнологияда қолдану.

28. Саңырауқұлақтар  мен  ашытқылардың  вирустарын  биотехнологияда

қолдану.

29. Өсімдіктер вирустарын биотехнологияда қолдану.

30. Жануарлар жəне адамдар вирустарын биотехнологияда қолдану.

       31. Вирустар биотехнология объектісі ретінде.

32. Прокариоттар биотехнология объектісі ретінде.

33. Саңырауқұлақтар биотехнология объектісі ретінде.

34. Өсімдіктер биотехнология объектісі ретінде.

35. Жануарлар биотехнология объектісі ретінде.

36. Салыстырмалы аспектіде тіршілік ұйымдасуының клеткалық емес жəне

клеткалық формалары.

37. Салыстырмалы аспектіде прокариоттар мен саңырауқұлақтар.

38. Салыстырмалы аспектіде прокариоттар мен эукариоттар.

39. Салыстырмалы аспектіде өсімдіктер мен жануарлар.

40. Салыстырмалы аспектіде саңырауқұлақтар мен өсімдіктер.

41. Салыстырмалы аспектіде саңырауқұлақтар мен жануарлар.

42. Бактериялар биотехнологиялық өнімнің продуценті ретінде.

43. Саңырауқұлақтар  мен  ашытқылар  биотехнологиялық  өнімнің

продуценті ретінде.

44. Өсімдіктер биотехнологиялық өнімнің продуценті ретінде.

45. Жануарлар биотехнологиялық өнімнің продуценті ретінде.

46. Экожүйенің метаболиттік ресурстары.

47. Экожүйенің клеткалық ресурстары.

48. Экожүйенің молекулалық ресурстары.

49. Молекулалық биотехнология негіздері.

50. Клеткалық биотехнология негіздері.

51. Прокариоттардың морфологиялық құрылымы.

52. Бактериялардың морфологиялық құрылымы.

53. Цианобактериялардың морфологиялық құрылымы.

54. Бактериялар: систематикасы.

55. Бактериялар: өсуі жəне көбеюі.

56. Бактериялар: қоректенуі.

57. Адамға пайдалы бактериялар.

58. Бактериялар жəне топырақ құнарлылығы.

59. Бактериялар жəне ағынды суларды тазарту.

60. Симбиотикалық бактериялар.

61. Бактериялар: ашытудың өндірістік процестері.

62. Бактериялар жəне антибиотиктер өндірісі.

63. Бактериялар жəне биологиялық бақылау.

94

64. Адамға зиян бактериялар.

65. Бактериялар жəне цианобактериялар салыстырмалы аспектіде.

66. Бактериялар биологиясы.

67. Цианобактериялар биологиясы.

68. Бактериялар биотехнологияның əр түрлі салаларында.

69. Саңырауқұлақтар мен ашытқылардың морфологиялық құрылымы.

70. Генетический аппарат грибов и дрожжей.

71. Саңырауқұлақтар: систематикасы.

72. Саңырауқұлақтардың биотехнологиялық маңызы.

73. Өсімдіктер əлемі: систематикасы.

74. Балдырлар: систематикасы жəне биологиясы.

75. Балдырлар эволюциясының бағыттары.

76. Балдырлардың биотехнологиялық маңызы.

77. Мүктер: систематикасы жəне биологиясы.

78. Папоротниктер, плаундар: систематикасы жəне биологиясы.

79. Тұқымдас өсімдіктер: систематикасы.

80. Жалаңтұқымдас өсімдіктер: систематикасы жəне биологиясы.

81. Жалаңтұқымдас өсімдіктердің биотехнологиялық маңызы.

82. Жабықтұқымдас өсімдіктер: систематикасы жəне биологиясы.

83. Жабықтұқымдас өсімдіктердің биотехнологиялық маңызы.

84. Қарапайымдылар: систематикасы жəне биологиясы.

85. Қарапайымдылардың биотехнологиялық маңызы.

86. Parazoa жəне Metazoan патшалықтары: систематикасы жəне биологиясы.

87. Ішекқуыстылар: систематикасы жəне биологиясы.

88. Жалпақ, дөңгелек жəне сақиналы жауын құрттары: систематикасы жəне

биологиясы.

89. Жалпақ, дөңгелек 

жəне 

сақиналы 

жауын 

құрттарының

биотехнологиялық маңызы.

90. Моллюскалар: биологиясы жəне биотехнологиялық маңызы.

91. Буынаяқтылар: систематикасы.

92. Буынаяқтылар: биологиясы.

93. Буынаяқтылардың биотехнологиялық маңызы.

94. Хордалылар: систематикасы жəне биологиясы.

95. Балықтар: систематикасы жəне биологиясы.

96. Балықтардың биотехнологиялық маңызы.

97. Құстар: систематикасы жəне биологиясы.

98. Құстардың биотехнологиялық маңызы.

99. Сүтқоректілер: систематикасы жəне биологиясы.

100. Сүтқоректілердің биотехнологиялық маңызы.

95

Глоссарий

Аллель  – бұл  гомологты  хромосомалардың  бір  локусының  түр

өзгерушілігі.

Альтернативті  белгілері – екі  қарама-қайшы  пікірлерді  біріктіретін

белгілер.

Анеуплоидия – хромосомалық  жиынтықтағы  жеке  хромосоманың

қосылуы немесе жойылуы.

Аутосома – əр түрлі жыныстағы бірдей хромосомалар.

Ақуыз – тірі материяның құрылымдық элементі.

Белгі – бір категорияның екіншісінен ерекшеленуімен білінетін қасиет.

Белгінің  жалпы  дисперсиясы – бір  уақытта  əсер  ететін  факторлардан

пайда болатын өзгергіштік.

Гаметалар – жыныс клеткалары.

Гаплоидты жиынтық – құрамында əр аутосоманың бір көшірмесі жəне

бір жыныстық хромосомасы болады.

Ген – тұқым  қуалау  ақпаратының  бірлігі, яғни  бір  ақуыздың  түзілуін

кодирлейтін  ДНҚ молекуласының бөлігі (қиындысы).

Генералді  жиынтық – зерттеушіні  қызықтыратын  жануарлардың үлкен

тобы (зерттелетін популяцияның особьтары).

Геном – сапалы əр түрлі хромосомалар жиынтығы.

Генотип – организм гендерінің жиынтығы.

Гетерохроматин – генетикалық инертті гендер.

Гомогамета – жыныстық  хромосома  бойынша  гаметалардың  бір  ғана

типін түзетін жыныс.

Гомозигота – аллелді гендердің бірдей жай-күйі.

Делеция – хромосоманың орташа бөлігінің жоғалуы.

Дефишенси – хромосоманың ақырғы жетіспеушілігі.

Диплоидты жиынтық -  құрамында əр аутосоманың екі көшірмесі жəне

бір жұп жыныстық хромосомасы болады.

ДНҚ – тұқым қуалаушылық ақпарат сақталған (кодирленген) молекула.

ДНҚ  репликациясы – ақпараттың  ДНҚ-дан  РНҚ-ға  тасымалдануы

(өздігінен екі еселену).

Дупликация – хромосоманың жеке бөлігінің екі еселенуі.

Жұмыртқа клеткасы – эукариоттардың аналық жыныс клеткасы.

Зигота – хромосоманың  толық  жиынтығымен  ұрықтанған  жұмыртқа

клеткасы.

Инверсия – хромосомалардың жеке бөлімдерінің 180° бұрылуы.

Интрондар – транскриптері мРНҚ-да табылмайтын ДНҚ бөлімдері.

Кариограмма – бір клетканың жұп хромосомасының жүйелік орналасуы.

Кариом – түрдің  генетикалық  паспортын  білдіретін  хромосомалық

жиынтық.

Кариотип –  санымен, шамасымен  жəне  пішінімен  сипатталатын  орга-

низм хромосомаларының жиынтығы.

Кариотиптеу – толық хромосомалық жиынтық сипаттамасы.

96

Кері  транскрипция –  кері  транскриптаза  ферментінің  көмегімен  РНҚ-

дан ДНҚ-ға ақпараттың тасымалдануы.

Клетка – тірі  материяның  негізгі  құрылымдық  жəне  функционалдық

бірлігі.

Клеткалық цикл – клетканың жəне сол клетканың басқа да клеткаларға

бөлінуі арасында болатын реттілік.

Комплементарлық – шағылысуға  қабілетті  нуклеин  қышқылдарының

негізі.

Конъюгация – гомологты хромосомалардың жақындауы.

Кроссинговер – гомологты  хромосомалар  арасындағы  генетикалық  ма-

териалмен алмасу.

Локус – геннің хромосомада орналасқан жері.

Мейоз – жыныстық клеткалардың ядросының бөлінуі.

Митоз – соматикалық клеткалардың ядроларының бөлінуі.

Мейоздың биологиялық мəні – гаплоидты хромосомалар жиынтығымен

гаметалардың түзілуі (жыныстық көбею кезінде); гаметаларда жаңа гендік

комбинациялардың түзілуіне мүмкіндік туғызады (комбинативті өзгергіштік).

Митоздың биологиялық мəні – бірыңғай орналасқан генетикалық мате-

риалмен (генетикалық тұрақтылық) клетка санының ұлғаюы (организмнің өсуі).

Мутагенез – мутация туындайтын процесс.

Мутагендер – мутацияға негіз бола алатын факторлар.

Мутация – ДНҚ санының немесе құрылымының өзгеруі.

Нуклеотид – нуклеин қышқылының құрылымдық бірлігі.

Нəтижелік белгілер – себептердің əсер етуімен өзгеретін белгілер.

Өзгергіштік - процесс  возникновения  различий между  особями по ряду

признаков и свойств (явление различий между особями, принадлежащими к од-

ной родственной группе).

Плазмон – цитоплазмалық  органеллалардың  генетикалық  детерминан-

ттары (жануарлар митохондриясында).

Полиплоидия – үш есе немесе одан да көп хромосома жиынтығы бар ор-

ганизм.

Популяция – ұзақ уақыт бойы бір ғана территорияны мекендейтін, өзара

еркін шағылысатын бір түрге жататын особьтар жиынтығы.

Процессинг – жетілген мРНҚ түзілу процесі.

Рекомбинация – кроссинговер нəтижесінде мейоз кезінде болатын ата-

ана гендерінің қайта топтасуы.

Репарация – зақымдалған ДНҚ молекуласының бастапқы құрылымының

қалпына  келу  процесі, яғни  макромолекуладағы  зақымданулардың  клеткамен

емделу факті.

Репликон – өздігінен  репликацияланатын  генетикалық  элемент. Репли-

кондары хромосома, плазмида, вирустар болып табылады.

РНҚ – ДНҚ-дан  ақуызға  тұқым  қуалау  ақпаратын  тасымалдауға  қажет

молекула.

Робертсон транслокациясы  - хромосомалардың қосылуы жəне олардың

бөлінуі (ажырауы).

97

Сперматозоид – эукариот аталықтарының жыныс клеткасы.

Сплайсинг – мРНҚ-ның жетілген молекуласына экзондардың бірігу жəне

интрондардың жойылу процесі.

Транзиция – бір  пуриннің  екінші  пуринге  немесе  бір  пиримидиннің

басқа пиримидинге ауысуы.

Трансверсия – пуриннің  пиримидинге  немесе  пиримидиннің  пуринге

ауысуы.

Трансдукция – біркелкі фагтардың көмегімен гендердің бір бактериялық

клеткадан екіншісіне тасымалдануы.

Транскрипция (гяРНК  жəне  мРНК  синтезі) – РНҚ-полимераза

ферментінің көмегімен ақпараттың ДНҚ-дан РНҚ-ға тасымалдануы.

Транслокация – қос  гомологты  емес  хромосомалар  арасындағы

учаскелермен өзара алмасуы.

Трансляция (ақуыз түзілуі) – ақпараттың РНҚ-дан ақуызға генетикалық

код арқылы берілуі.

Транспозиция – қандай  да  бір  хромосома  учаскесінің  сол  хромосомада

жағдайын өзгертуі.

Трансформация –  генетикалық  ақпараттың  донор  бактериясынан

реципиент бактериясына жақындаспай тасымалдануы.

Топтасу – кейбір  белгілері  бойынша  неғұрлым  біртекті  топқа  біріктіре

отырып,  көптеген бақылаулардың нəтижесін жүйелендіру процесі.

Тұқым  қуу – генетикалық  ақпаратты  бір  ұрпақтан  екіншісіне  беру

процесі.

Фенотип – организм белгілерінің жиынтығы.

Хроматин – интерфазалық ядроның нуклеопротеидтері.

Хромосома –  центромерлермен біріккен екі хроматидтер; кариом бірлігі.

Ұрықтану – ата-анасының  ұрпақтарына  тұқым  белгілерін  беретін,

аналық жұмыртқа клеткасы мен аталық сперматозоидтың қосылу процесі.

Ұрықтанудың  биологиялық  мəні (кариогамия) – нəтижесінде  дипло-

идты  хромосома  жиынтығы  бар зигота  түзілетін  аталық (сперматозоид) жəне

аналық (жұмыртқа клеткасы) жыныс клеткаларының қосылуы.

Цитогенетика – клетканың  маңызды  генетикалық  құрылымының  функ-

циясын, өзгерісін  жəне  олардың (саны  мен  генетикалық  құрылымына  қарай)

ұрықтану  кезінде  митозда, мейозда  орналасуын, рекомбинациясының

ерекшелігін зерттейтін генетика əдісі.

Цитокинез – барлық клеткалардың бөлінуі.

Экзон – ақуыз түзуге қатысатын ДНҚ бөлімі.

Эксцесс – оң немесе теріс болуы мүмкін.

Эухроматин – генетикалық белсенді гендер.

98

Искакова Қоңырша Мырзашқызы

                                Анапияев Бақытжан Бейсенбекұлы

ОҚУ-ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

«БИОАЛУАНТҮРЛІЛІК: БИОТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ РЕСУРСТАР»

пәні бойынша

«050701 –Биотехнология» мамандығына арналған

Редактор

Техн.редактор

Шығу туралы мəліметтер

СП ОƏК  «Қолданбалы экология»

кафедрасының мəжілісінде

талқыланған                                        2010ж. «__»_________№__  хаттамасы

СП ОƏК  Жоғарғы технологиялар жəне

 тұрақты даму институтының

Ғылыми-əдістемелік кеңесінде талқыланып,

мақұлданған                                         2010ж. «__»_________№__  хаттамасы

Басуға __.__.2010ж. қол қойылды

Пішімі 60х84 1/16. Кітап-журнал қағазы.

Көлемі__,__ес.-б.т. Таралымы__дана. Тапсырыс№ __.

Қ.И.Сәтбаев атындағы баспа типографиясында басылған

Алматы қаласы, Ладыгин көшесі, 32