Омарова А. Т., Мамытканов Д. К. ӘЛеуметтік жұмыстың этикалық негіздері алматы 2018
жүктеу/скачать 0,76 Mb.
|
treatise140523 (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- АДАМГЕРШІЛІКТІҢ КЛАССИКАЛЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ – ЖОҒАРЫ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ БЕКІТУ
| Бақылау сұрақтар мен тапсырмалар.
Әлеуметтік жұмыс этикасының негізгі категорияларына сипаттама беріңіз. Әлеуметтік жұмыс этикасының зерттеу объектісі мен пәнін ашып көрсетіңіз. Әлеуметтік жұмыс және қоғамдық даму мәселелерін қарастырыңыз. Кәсіби-этикалық нормаларды және принциптерді сақтау үшін жеке-дара дайындықтарды қарастырыңыз. Әлеуметтік қызмет іс-әрекеті салаларындағы арнайы этикалық нормалар мен ережелерге сипаттама берініз. АДАМГЕРШІЛІКТІҢ КЛАССИКАЛЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ – ЖОҒАРЫ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ БЕКІТУ Адамға жағымды нәрселердің бәрі жақсылық ұғымына кіреді. Адам жақсылық атауымен өзінің арман-мұраттарын, болашақтан үміттенуін, адамзатқа деген игі тілек, сенімін білдіреді. Жақсылық арқылы жеке адамдардың іс-әрекеттеріне, қоғамдық қатынастарға баға беріледі, тұлғаның ізгілігі айқындалады. Өзіндік жұмысқа кіріспей тұрып мораль, этика ұғымдары жайлы түсініктеме беріп өтейін. Этика және мораль терминдері әр салада түрлі мағынада қолданылады. Біздің қарастыратынымыз – әлеуметтік жұмыстағы этика мен мораль. Мораль деп белгілі бір қоғамда өмір сүріп жатқан адамдар арасында қалыптасқан адамгершілік құқық нормалары мен ұстанымдарының жиынтығын айтамыз. Мораль жеке адамның қоғамда өмір сүре алу, басқалармен үйлесімді қарым-қатынаста болу қабілетін танытады. Басқаша тұжырымдайтын болсақ, мораль ізгілік, адамгершілік ережелерінің жиынтығы екен. Моральдік нормаларды ұстану арқылы әрбір жеке тұлға өзінің адамгершілік, ізгілік қасиеттерін қалыптастырады. Этика – әлем халықтарының әдеп жүйесін, моральді, адамгершілік мәдениетін зерттейтін философиялық пән. Этика – ғылымның маңызды саласы, әдеп – қоғамдық алғышарттардың саласы, адамгершілік – адамның ар-ұяты арқылы жеткен ішкі тұрақтандыру саласы. Этика практикалық философия ретінде, адам өмірінің күнделікті қажеттіліктерін бағдарлайтын ғылым ретінде ұлы ғұламалардың бұл терминдер жайлы жазған ілімдерінде қарастырылған. Әлеуметтік жұмыс кәсіби қызметтің ерекше түрі ретінде классикалық мораль теорияларында дамыған жоғары құндылықтарды растайды. Ең жоғарғы құндылық, әдетте, адамның қажеттіліктеріне жауап беретін және рухани даму саласын сипаттайды. Этикалық ой тарихында адам өмірінің барлық белсенділігін анықтайтын әр түрлі жоғары құндылықтарды бекітетін теория бар. Дегенмен, әрқашан ең жоғары құндылықтарды «таңдау» мәселенің шешілуіне байланысты болды, бұл жоғары құндылықтар кез келген әлеуметтік топтың немесе тұтастай қоғамның мүдделерімен, қызығушылықтарымен қалай байланысты. Әрбір әлеуметтік қызметкер құндылық бағдарлар жүйесін қалыптастырып, осы мәселені шешу жолында жұмыс жасайды. Өмірінде (соның ішінде кәсіби қызметте) адам белгілі бір құндылықтардан шығады. Осыған байланысты классикалық мораль теорияларының зерттелуі әлеуметтік қызметкер құндылықтарының иерархиясын қалыптастырудың көзі болуға тиіс. Классикалық этикалық ілімдерді қарастырған кезде біз этикалық әдептің объективті тарихын сипаттауға мүмкіндік беретін тарихи әдісті қолданамыз. Алғашқы классикалық мораль теориясы ежелгі кезеңде, ең маңызды этикалық сұрақтар көтерілген кезде пайда болды. Олардың ішінде орталық орын «Адам өмірінің дұрыс жолы» деген сұраққа ие болды. Кезең ішінде ежелгі дәуірден бастап, әр түрлі құндылықтарды білдіретін екі дәстүр қалыптасты. Әділдікті, адамгершілік өмірін бағалаудағы тәсілдер: эвдемонизм және гедонизм. Эвдемонистік этика Сократ, Платон, Аристотель идеяларында дамыды. Ежелгі этиканың «әкесі» Сократ деп аталады (б.з. 469-399 жж.). Сократ адамның назарын адамдарға пайдалы өзгерістерге әкелмейтін нәрсені зерттеуге немқұрайлы қарайтын адамға аударады. «Өзіңді түзету үшін өзінді таны» – бұл Сократтың бастапқы позициясы. Сократтың этикасының бірінші позициясы оның оқушысы Платонның пікірімен сәйкес келеді (б.з. 427-347). Платон мен Сократтың позициясын бөліп қарауға болмайды, өйткені Сократтан ешқандай шығармашылық еңбек қалмаған, ал Платон өз атынан ешқандай шығаршылық еңбек жазбаған. Платонның жұмыстары келіссөздер түрінде жазылған Сократ пен басқа да грек философтарының арасында «Диалогтар» деп аталады. Сонымен қатар, диалогтар авторы әрдайым Сократтың ұстанымын бөліседі. Сократ және Платон адамның бақытты өмірінің мәні ізгілік пен адамгершілікте деп түсіндірген. Бақытты болу – адамгершілігі мол адам болу дегенді білдіреді. Сократ пен Платонның адам өмірінің ең басты мақсаты бақыт – моральді қарауға қатысты эвдемоникалық (грекше бақытты болу, рахаттану) дәстүрін тудырды. Сократ пен Платонның эвдемонистық сипаты олардың моральдік құндылықтар туралы идеясына негізделген. Сократтың адамның ішкі еркіндігі, сыртқы әлемнен тәуелсіздігі туралы идеясы дамыды. Ішкі еркіндік адамның өзін-өзі ақпараттандыру қабілетімен анықталады. Адамның еркіндікке қол жеткізу адамгершілік қасиеттерінің мазмұнын түсіну үшін негізді қолданудың арқасында мүмкін болады. Сократ пен Платон қабілеттерін дамытып, адам өзін-өзі тануға үлкен мән берді. Осы мақсатта Сократ бірнеше кезеңнен тұратын таным әдісін ойлап тапты: 1) күмән (осы мәселені шешуге одан әрі талқылау қажет болатын қиындық); 2) қарама-қайшылықты айқындау және оны жеңу, соның арқасында қажетті тұжырымдаманы анықтау мүмкін болады. Бұл әдісті Сократ майевтика (грекше – кіндік шеше), әр түрлі пікірлерге қарама-қайшы келіп, шындықты іздейтін өнер деп түсінді. Платон өзінің танымал «Мемлекет» деп аталатын атақты шығармасында өмірді дұрыс түсінуге дайындық бағдарламасын ұсынды. Ол үшін Платон математика, философия және басқа ғылымдарды зерттеу арқылы ақыл-ой қабілеттерін дамыту қажет деп есептеді. Платонның пайымдауынша, дұрыс өмір сүру туралы толық білімді тек қана философтар біле алатын еді. Сондықтан олар дұрыс өмір туралы білетіндіктен, тек осы білімге сәйкес әрекет ете алады және жақсы басқарушылар бола алады деп есептеді. Сократ пен Платон бақытты, дұрыс, моральдік өмір сүру үшін ерлік, әділдік, біркелкілік және т.б. деп есептейтін қасиеттерге ұмтылу қажет деп есептеді. Этика, олардың көзқарасы бойынша, адамды жақсылық жолына үйретуге тиіс, өйткені жаман жолға адам білімсіздіктен түседі, яғни «білім – ізгілік негізі». Ізгілік жолында жасалған барлық іс-әрекет жақсылық болып танылады. Барлық ізгі іс-әрекеттерге ортақ негіз білім болып саналады. Әділеттіктің негізі – адамзаттың және Құдайдың заңын сақтау жолын білу; батылдық күші – қауіпті қалай жеңуге болады; ұстамдылықтың ықпалы – бұл құмарлықты жеңу. Олар өздерінің білімдерінің негізіне сүйене отырып, жақсылыққа жетудің жолын үйренеді. Платон өзінің адамгершілік қасиеттерін білетін позициясымен бөлісуі арқылы адамгершілік жайлы білім адамға туа бітетіндігін дәлелдеді. Сократ пен Платон адамгершілік қасиеттер тек қана адамзаттың білімділігімен келетіндігін дәлелдей отырып, надандықтың барлығы адамның білімсіздігінен болатынын көрсетті. Сократ пен Платонның пікірінше, бақытты өмір сүру дегеніміз – адамгершілікпен, ізгілікпен, дұрыс, моральдік тұрғыда адал, ақылға қонымды өмір. Платон өзінің моральдік қасиеттерін негіздеуде ригористикалық (латынша «rigor» қатаңдық, қаттылық) мағына беретін сөз арқылы ізгіліктің, адамгершілік түсініктің негізін қалады. Ерекшеліктер адамның қалауына байланысты емес. Олар өзгермейтін күйде мәңгі өмір сүреді, яғни абсолютті. Адамдар жеткілікті түрде дайын болса, оларды өздері үшін ашуы мүмкін. Платон абсолютті объективтіліктің адамгершілік құндылықтардан тәуелсіздігін жариялауға арналған алғашқы философ болды. Көріп отырғанымыздай, Сократ пен Платонның моральдік ұғымы келесі идеяларды қамтиды: 1) егер адам дұрыс, ізгі, моральдік өмір туралы білсе, оның әрекеттері әрқашан моральдік, адал, дұрыс болады; 2) «идеялар әлемінде» ұсынылған өмірдің бірыңғай моральдік үлгісі болғандықтан, дұрыс өмірдің басқа нұсқалары болмайды. Аристотельдің көптеген шығармаларында этика талқыланғанымен, бұл саладағы ең сүбелі ойлар оның ұлы еңбегінің бірі «Никомах этикасы» кітабында пайымдалады. Аталған кітаптың атауы Аристотельдің әкесі Никомахтың құрметіне аталған. Аристотель бойынша этикалық білімді рухани білім деуге болмайды, этика да логика мен математикадан өзгеше сипатқа ие. Ол бейне азықтық және іс істеу, спорт білімдері секілді жалпылық білімдер мен ұстанымдарға құрылады. Мысалы, жақсы спортшы болу үшін теорияны жетік білумен шектелмей, алдымен тәжірибеге, нақты жаттығу мен шынығуға мән беру керек. Аристотель ізгі қасиеттің өлшемін бекітті. Ол алдымен адамның іс-әрекеті мақсатты болады деп есептеп, бұл мақсатты жақсылық деп атады. Ал, оның айтып отырған этиканың ең негізгі категориясы болған ізгілігінің түп өлшемі – бақыт (грек тілінде eudaimonia деген сөзді тікелей «жақсы өмір сүру» деп аударуға да болады). Аристотельдің ойынша, бақыт сөзсіз түрде шаттықпен тең болмайды немесе жай ғана атақ-бедел арқылы келе салмайды. «Адамзаттың түрлі іс-қимылдарын арнайы саралаған соң» Аристотель бақыттың қайнарын байқадым деп есептейді. Ол адам көңіліне талдау жасап үш бөлікті жіктейді: «Азықтану көңілі» (астық, жер, адамға тән), «Сезу көңілі» (хайуанда және адамда бар) және «Ақыл көңілі» (тек адамда ғана бар). Сондықтан, адамзаттың қабілет міндеті дегеніміз адам істеуге тиісті іске кірісу, адамға тән қабілетті пайдалану – ақыл қабілетіне жүгіну деп есептеді. Осындай іс істеген адам бақытты, өйткені, ол ақыл көңілінің мақсаты мен мәніне жетті және соны іске асырды. Аристотельдің сенімі бойынша, күллі ізгілік атаулы «әсіре» және «кем» ортасындағы тепе-теңдікті сақтаудан туады. Бірақ, бұл Аристотельдің бейне Пратогор секілді этика салыстырмашылдығы пікіріне салыну емес. Ол бірнеше көңіл күйді (кек, құрмет, қызғаныш) және бірнеше қимылды (қиянат, ұрлық, кісі өлтіру) түгелдей қатеге шығарып, олар мейлі қандай жағдайда туылса да ақтауға келмейді деп есептеді. «Никомах этикасында» Аристотель үнемі түрлі салалардан екі ұшқары беталысты тауып алып, соларды тепе-теңдікте ұстауды дәріптеді. Мысалы, әділет, батылдық, дәулеттілік секілділер сол екі қарама-қайшы ұшқарылықтың кемшілігі жойылған орташа мүмкіндікте тепе-теңдікті сақтау боп есептеледі. Мысалы, батылдық – қорқу мен өзіне сену ортасындағы тепе-теңдік, осы тепе-теңдікті сақтай отырып іс істеу (ерлік көрсету) болып есептеледі. Шектеусіз қорқыныш, өзіне тым аз сенімділік әлсіздікке, қорқақтыққа, шегіншектікке алып келеді. Сол секілді, тым аз қорқыныш және тым артық өзіне сеніп кету ақымақтыққа, бейбастақтыққа ұрындырады. Сөйтіп, Аристотель заттар ортасындағы, істер ортасындағы, көңіл күйлер ортасындағы тепе-теңдік нүктесін тауып шығу бақыттың көзі, ізгіліктің ең биік нұсқасы есептеледі деп тұжырымдады. Осынау екі ұшқарылықтың арасындағы тепе-теңдік нүктесі әдетте «Алтын арқау» (Golden Mean) деп аталады. Аристотель тағы әділет ұғымына тоқталды. Ол әділетті екіге бөлді: толық әділет және бөлік әділет. Толық әділет – Аристотель армандаған тек идеал қоғамда ғана болатын әділет. Бөлік әділет болса айырым қылмыс пен әділетсіз істерді жазалау әділеті. Осы тұсқа келгенде Аристотель адамға «тәрбиеленген тұжырым қабілеті» керектігін, сол арқылы істің әділетті, не әділетсіз екенін анық ажырата алатын болуын дәріптеді. Аристотель дамытылған жақсы әдет пен дағды жақсы адамды, жақсы ұлтты, жақсы мемлекетті, жақсы адамзатты қалыптастырады. Ал, «алтын арқау» ережесіне жаттығу адамды сау, көңілді, белсенді, бақытты етеді. Аристотельдің этикасы алғашқы грек этикасын негіз етеді, әсіресе ұстазы Платонның, оның ұстазы Сократтың идеяларына мұрагерлік еткен. Сократ еш кітап қалдырмағаны белгілі. Платон жазған диалогтар жалпы көпшілікке бағытталған. Ал, Аристотель болса аздағане ғұлама-ғалым-оқымыстылар ғана түсінуі мүмкін ғылыми-теориялық, логикалық пайымы күшті еңбектер жазды. Платонға ұқсамайтыны, Аристотель өзінің жалпы көзқарастарына қарата кесіп-пішіп айтудан сақтанды, қатып-семіп тұрып алмады, этика мәселесінде де дәл, дұрыс болуға тым күштеп кетпеді. Дегенмен, олардың бірбүтін идеясы негізінен өзара сай келеді. Сократ тұңғыш рет этикаға гректер назарын аударған ойшыл. Бұл оның, әсіресе, софистермен пікірталасы барысында еріксіз мән берген тақырыбы болса керек. Ол кезде шешендік риторика, моральдік, релятивизм (салыстырмалы), дәстүрлі Афина дәстүріндегі Құдайға деген сенімге қарсы түрлі пікір айту дәстүрі күшейіп кеткен болатын. Софистер өз қоғамдарының қазығын шайқалтарлық көптеген мәселелерді көтерді, бірақ оған тұщымды жауап бере алмады. Сократ, Платон, Аристотель үштігінің ұстанымы айқын этикалық жүйе құрды: адам ізгілікке талпыну арқылы бақытты бола алады. Олар ізгілікті үйрету, жетелеу, тәрбиелеу арқылы жетілдіріп, этиканы ақылмен байытуға болады деп есептеді. Өйткені, оларша ізгілік ақылды болудың негізгі мақсаты есептеледі. Бұл Протагор, Горгий бастаған ықпалды софистерден өзгешеленді. Софистер болса, ұқсамаған іс, ұқсамаған қоғамға, ұқсамаған адамға байланысты этика да ұқсамайды дегенге мән берді. Бұл екі күштің (ұстанымның) таласы бүгінгі заманда да ашық және жасырын жалғасып жатыр. Сократ, Платон, Аристотельдердің этикасындағы айырмашылық тек түсіндіру мен жетілдіруде ғана жатқаны байқалады. Әсіресе Сократ пен Платон «ізгілікті білген адам ізгі тұрмыс кешіреді, ізгілікті білмеген пасық тұрмыс кешіреді» дегенді дәріптеді. Аристотель болса (кейінгілердің көбі бұл көзқараспен келісті), көптеген адамдар өз ісінің жаман екенін біледі, бірақ еркі әлсіз болғандықтан, ағымға ілесіп, жамандықтан шыға алмай жүре береді деді. Платон өлшемді этиканы: парасатты, батыл, ұқыпты, әділетшіл этиканы тізіп көрсетті және дәріптеді. Ал, Аристотельдің тізіп көрсеткен ізгілік белгілері бұдан әлдеқайда көп және ауқымды. Сондай-ақ оған салсаңыз, Платонның айтып отырған ізгілігі де (тепе-теңдік сақталмаған жағдайда) пасықтықтың бір түрі болуы әбден мүмкін. Аристотельдің этикалық көзқарасы оның адам жөніндегі ұғымына негізделген. Этикалық идеялар тек қоғамда ғана іске асырылып отырады. Платонның адамды сезімнен тыс идея әлеміне тәуелді деп санауына қарсы шығып, Аристотель адамға белсенділіктің тән екендігін атап көрсетеді. Стагиралықтың пікірінше, мемлекет азаматы нақты сезімдері басылып, жаншылған жағдайда емес, қайта жер бетіндегі қасиеттіліктер мен «сыртқы игіліктерді» игеруіне, сонымен бірге адамгершілік пен ғылымға деген ынта-жігерінің дамуына сай қалыптасады. Аристотель өз ілімінде адамгершілік пен этиканы адамдардың маңызды сипаттамасы деп таниды. Философия саласында субъект И. Кантқа дейін болмаған, яғни жоғалып кеткен. Әр пәннің өз объектісі мен субъектісі болады. Субъектісіз объект болмайды деген ұғым қалыптасқан. Кант жөнінде көрнекті неміс филологы және философы З. Гумбольдтің мына сөзімен аяқтағымыз келеді: «Канттың даңқы жөнінде әңгіме болғанда үш нәрсе күмән туғызбайды. Ол қиратқан нәрсе қайтадан қалпына келмейді; ол құрған нәрсе ешқашан да қирамайды; ең бастысы, – дейді Гумбольдт, – оның философияда жасаған төңкерісіне ойлау тарихында ешнәрсе тең келмейді». Менің ойымша, моральдік нормалар адамдардың бірлесе өмір сүру нәтижесінен, мәдениеттің дамуынан шыққан. Ынтымақтастық пен адамгершілікті нығайтатын қалыптар мораль болып табылады. Адам жеке тұлға ретінде жанындағы адамдарға моральдік тұрғыда баға бере алады. Нәтижесінде, адам субъектіге айналып, бойында адамгершілік, ар-ұят, намыс, парыз сияқты қасиеттер қалыптасады. Этика ұғымын біз күнделікті өмірде де қолданамыз. Сол себепті бұл терминді бізге түсіну жеңілдік туғызды деуге де болады. Егер өз ғұламаларымыз жайлы айтатын болсақ, әл-Фарабиді айтқанымыз жөн. Ол этика жақсылық пен жамандықты ажыратуға мүмкіндік беретін ғылым деп қарады. Жеке тұлға қоғамның әдеп мәдениетін игеру барысында өз мінез-құлқын реттей алатын қабілетке ие болып, айналасында болып жатқан оқиғаларға моральдік баға бере алады. Этика – мінез-құлық, мораль – сол этиканың объектісі. Екеуі бір-бірімен тығыз байланысты. Этиканың категориялары бір-бірімен тығыз байланыстылықта болғаны соншалық, олар бір-бірінің мазмұнын ашады. Яғни, белгілі бір этикалық категорияның мазмұнын екінші бір этикалық категорияны пайдалану арқылы ашуға болады. Адамдардың хайуанаттардан айырмашылығы ой еңбегімен шұғылдануында, яғни этика мен мораль, адамгершілік құндылықтардың болуында. Жалпы алғанда, мораль мен этика ұғымдары жайлы Аристотельдің ілімдері өте көп. Әлеуметтік жұмыстың кәсіби-этикалық негіздерін оқи отырып оның еңбектері ішінен «Никомах этикасы», «Евдем этикасы», «Үлкен этика» жайлы біліп отырмыз. Ежелгі этиканың қалыптасуына Аристотельдің тікелей ықпалы болды. Жоғарыда айтылғандай, Аристотель (384-322 жж.) этиканы алғаш рет философиялық білім жүйесіне енгізіп, оны психология (жанның ғылымы) мен саясат (мемлекет доктринасы) арасында орналастырды. Сократ, Платон, Аристотельдің этикалық ілімдері арасында ортақ нәрсе бар. Ең бастысы, бұл ойшылдар сол сұрақтарға жауап берді: өмірдің қандай түрі дұрыс және оны қалай жүзеге асыру керек. Платонның этикасына қарағанда Аристотельдің этикасының айырмашылығы ресми түрде этикалық білімнің өзіндік формасы болып табылады. Платонның шығармалары диалог ретінде жазылса, ал Аристотель шығармаларының одан ерекшелігі адамгершіліктің жүйесін кең түрде түсіндіретін монолог түрінде жазылған. Осыған байланысты этикетте жақсы қасиеттер, еркін ерік, моральдік идея туралы ілім бар. Аристотель ілімі қазірдің өзінде қалыптасқан ежелгі мәдени дәстүрдің аясында жақсы өмірдің «бақытты өмір» екенін дәлелдеді. Бірақ оның өзіне дейінгі ойшылдардан айырмашылығы, Аристотель «бақыт деген не?» деген сұраққа философия іліміне сүйене отырып жауап берді. Этикасы бойынша «Никомах этикасы» деп аталған өзінің ең танымал шығармасында бақыт дегеніміз «адам жаны мен адамгершілік қасиеттердің тығыз байланыста болуы» деп анықтады. Көптеген ғасырлар бойы философтар осы анықтаманың түрлі түсіндірмелерін ұсынды. Бұл анықтаманың бірі – бақытты «қызмет» деген түсінікке ерекше назар аудару. Көріп отырғанымыздай, Аристотель бақытты түсіндіруді бір мақсатта өмір сүрсе қол жеткізуге болатын мақсат ретінде қабылдамайды. Мүмкін, Аристотель үшін бақыт – бұл мақсатқа жетелейтін жол. Осылайша, адам «әрекет» (ойнайды, жұмыс істейді, достарымен қарым-қатынас жасайды, балаларды тәрбиелейді және т.б.) және оның қызметінен рахат алады, сонда ол бақытты. Аристотельдің «адамның адамгершілігі – бұл бақытты өмір» деген пікірі осы мағынаны береді: «адамдар бақытты өмір сүруі керек». Сондықтан, біз қайтадан бақытқа қол жеткізу үшін не істеу керек, қалай өмір сүруге болады деген сұраққа, Аристотельдің пайымдауынша, адам өмірінің қызметі өмірдегі ең керемет қасиеттерге сәйкес болуы керек деп жауап береміз. Аристотельдің пікірінше, білім алу мен жұмыс істеудің арқасында адам жанының сапасы жоғары деңгейге көтеріледі. Аристотель әр жақсылықты талдап, жақсылықтың қай кезде де зұлымдықтарға қарама-қайшы қасиеттер екендігін дәлелдеді. Аристотельдің ілімі туралы ізгі қасиеттер «алтын орта» ережесімен байланысты. Ізгілік – екі шектің ортасы. Осылайша батылдықты айқындаған кезде ол бұл артықшылықтың екі шектен шыққан ортасы (зияндылығы): қорқақ және ақылсыз батылдық екенін дәлелдеді. Сонымен бірге қорқақтық – батылдықтың болмауы, ал ақылсыз батылдық – қорқақтықтың шегі. Ерлік этикалық адамгершіліктің көрінісі болып есептелсе, онда ерлікке іс-әрекет барысында қол жеткізе аласыз. Аристотель батылдық тұжырымдамасының бірнеше мағынасын: саяси (мәжбүрлеуден аулақ болуды қалау), мәжбүрлеу (қорқыныш пен азапты жеңуге деген табандылық), табандылық (білім мен тәжірибенің болуына байланысты) және т.б. бөліп қарастырды. Аристотель кейде адамның қандай да бір қасиеттерін ол олай болмаған күннің өзінде де, батылдық деп қабылдауға болатындығын байқады. Мысалы, ашу-ызаны батылдық деп есептеуге болмайды, өйткені ол адамның жақсы іс-әрекеттерінен емес. Аристотель көптеген этикалық құндылықтарды талдаса да, ол әділеттілікті сипаттауға ерекше көңіл бөлді. Ол осы қасиетті этикалық мағынада қарастырды. Аристотельдің айтуынша әділеттілік басқа этикалық қасиеттерден (батылдық және т.б.) ерекшеленеді, бұл басқа адамдарға бағытталған. Әділ, ойшыл адам өз қызметін рационалды түрде реттеу арқылы басқа адамдарға немесе қоғамға пайда келтіреді. Әділет – қоғамды ұйымдастырудың этикалық идеясы. Жоғарыда айтылғандай, Аристотель этикамен қатар дианоэтикалық қасиеттерді (даналық, ақыл-ой, сыпайылық, мағыналық және т.б.) ерекше атап өтті. Моральдік мақсаттарға қол жеткізу үшін ол қасиеттердің бірлігі керек, өйткені, моральдік ұмтылыс мағыналы болуы керек, яғни ақыл-ойдың қасиеттерімен байланысты. Аристотель этикалық ой тарихында алғаш рет адам мінез-құлқының құрылымын зерттеп, олардың мақсаты мен іс-әрекеттерін айқындады. Адамның ерік бостандығы (оның мақсаттарына, құралдарына және іс-әрекеттеріне қарай) туралы идеясының маңызды аспектісі адамның мінез-құлқының рөлін осы үдерісте ақтау болып табылады. Ол адамдар өздерінің өмір сүру үрдістеріне сәйкес жақсылық пен бақыт ұғымдарын қалыптастырады деп мәлімдеді. Мысалы, ақылды адам үшін жақсы ойластырылған белсенділік, білімсіз тобыр үшін өрескел ләззат және рахаттану, белсенді және білімді адамдар үшін саяси қызметтен алған құрметі рахатқа бөлену болып табылады. Платон барлық адамдар үшін жақсы өмір сүру үлгісі бір деп есептесе, Аристотель Платон идеясын мақұлдамайды. Өзінің этикалық тәрбиесінде ол өмір сүрудің бірдей жолдары кейбір адамдарға қолайлы және басқаларға жол бермейтіні туралы ойды жақтайды. Алайда, бұл жағдай Аристотельдің этикалық нормаларын моральдік релятивизмге жатқызуға келмейді. Аристотель адамгершілік қасиеттерді жоққа шығармайды. Оның пікірінше, іс-қимылдың тиімділік критерийі – адамның модерацияға, ортаға, оның іс-әрекеттеріне деген ұтымды білімі. Осылайша, Аристотельдің «алтын орта» доктринасы эдемонистік этикасының шындығына айналды. Сократ пен Платонның этикасы тиімді болып саналған. Алайда, Аристотельдің этикасының рационализмінің оған дейінгі ойшылдардың этикасымен салыстырғанда біршама айырмашылығы бар. Ол жақсы, жақсылық туралы білім әрдайым ізгі істерге апармайтынын айтады. Бұл білім адамның мінез-құлық нормасы болу үшін адамның еркі, өзін-өзі реттеуі, өзін-өзі бақылауы қажет. Эпикур (б.з.д. 341-270) ежелгі этика идеясының гедонизм идеясының өкілі болды (грекше «рахат»). Гедонизм – ең жақсы нәрсе ретінде ләззатты растайтын этикалық ұстаным және рахатқа ұмтылу, мінез-құлық қағидасы. Эпикур позициясы басқа ежелгі грек доктриналарынан ерекшеленуі керек, онда ләззат іздеу, мінез-құлық пен мінез-құлықтың бұзылуы туралы уағыздалды. Эпикурдың этикалық философиясы ләззат алудың қажеттілігін айтады. Эпикурдың пайымдауынша, ләззат алуға ұмтылу адамның табиғатына тән және физикалық денсаулығын анықтайды. Эпикур рахаттануды қолдаса да, бірақ шектен тыс рахаттанудың соңы азаппен аяқталатынын мойындайды. Сондықтан өмірдің оңтайлы жолы – өмір сүрудің қалаусыз салдарынан зардап шекпей, рахатпен өмір сүру. Кейбір қуаныштар ауырсынуымен бірге жүреді. Эпикур қайғы-қасіретке әкелетін ләззат пен оларды тартпайтындардың арасындағы айырмашылықты бөліп көрсетеді. Ол бірінші қуаныш динамикалық, екіншісі пассивті деп атады. Динамикалық рахаттануға маскүнемдік, атақ құмарлық және т.б. жатады. Осы ләззаттардан кейін физикалық және басқа да (қайғы-қасірет, бас ауруы, өкіну, депрессия және т.б.) көңіл-күй орын алады. Адам үшін пассивті қуаныштар әлдеқайда артық, өйткені, олар азап шегуге апармайды. Олар адамзаттың игілігі болып саналады. Олардың ішінде достық, философиялық талқылауларға қатысу, өнер сабақтары, интроспекция және т.б. Бұл ләззат адам үшін қажет, өйткені ол денсаулығына ғана емес, адамгершілік қасиеттеріне де әсер етеді. Осының нәтижесінде Эпикур мұндай өмірді қорғайды және өзі де осылайша өмір сүреді: ол рахат пен азап табудан гөрі аурудан аулақ болу жақсы деп есептейді. Табиғатқа сәйкес олардың қажеттіліктері мен сезімтал ләззат шараларын анықтай алады. Эпикур бақытты өмірдің ең биік шыңы деп табиғатпен үйлесімді өмір сүретін дана адамның өмірін есептеді. Эпикур ақылға қонымды нәзік және рухани ләззат бақытты өмірдің ең жоғары құндылығы деп санайды. Утилитаризмнің тарихы ұзақ уақытты қамтиды. Алғашқы идеялар ерте уақытта пайда болған. Утилитаризмнің утилитарлық этикасының ең танымал ойшылдары – И. Бентхам (1748-1832) және Д. Милл (1808-1873). Бұл ойшылдар өздерінің ілімдерін гедонизмнің бір саласы ретінде дамытты. Олар барлық адамдар өз тілектерін қанағаттандыруға тырысады деп мәлімдеді. Ойшылдар өздеріне критерийді қалыптастыру міндетін қойып, оның негізінде әрекет дұрыс болған кезде оны ажыратуға болады, ал қандай жағдайда оны ажыратуға болмайтындығын анықтады. Ол оны «жақсылық принципі» деп атады. Бұл принцип адамдардың көпшілігі үшін көбірек рахат әкелсе, мұндай іс-әрекеттің дұрыс екенін айтады. Әйтпесе, бұл дұрыс емес. Утилитаризмнің мәні іс-әрекет нәтижелеріне назар аударады. Егер әрекет зиянға қарағанда көп пайда әкелсе, онда бұл дұрыс. Мақсаттары емес, әрекет салдары оның дұрыстығын анықтайды. Философ-утилитарттар адамдар өте жаман нәтижелерге қол жеткізгеніне назар аударды. Әрқашан да адалдықтың моральдік құндылығы оны жасаған адамның ниетімен сәйкес келеді. Адамгершiлiк, моральдік жағынан мiнсiз актi жасай алады, оның зардаптары алдын ала қарастырылмаған. Сондықтан, олардың пайымдауынша, пайданың қағидасы объективті себептерге (нәтижеге) дұрыс немесе дұрыс емес деп бағалауға мүмкіндік береді. Бұл қағидада айтылғандай, бұл акция адамдардың көпшілігі үшін үлкен бақытқа қол жеткізген дәрежеде дұрыс. Бұл ойшылдар тіпті бірнеше параметрлер (қуаныштың қарқындылығы, оның ұзақтығы және т.б.) негізінде есептеуге мүмкіндік беретін техниканы әзірледі, бұл – дұрыс немесе дұрыс емес әрекет. Олар бұл әрекеттен туындаған бақытты немесе бақытсыздықты есептеуге әрбір адам бақыттың бір бірлігін білдіреді деп санайды. Бұл тұжырымдамаға қатысты көптеген сын ескертулер бар. Олар іс-әрекеттің салдарын есептеу үшін барлық жағдайларда мүмкін болмайды. Бұл қиындық белгілі бір әрекеттердің нәтижесі дереу болмайтындығына байланысты. Салдарды күтіңіз, бұл өте ұзақ уақытқа созылуы мүмкін. Бұл қарсылық маңызды болып табылады, өйткені бағалаудағы объективтілік бұзылады: салдардың есептелуі субъективті салаға жиі түседі, біреудің мүдделерімен байланысты. Мораль мәселесіне айтарлықтай өз әсерін тигізген классикалық неміс философиясының өкілі Иммануил Кант. Кант философияда таным теориясында шынында да, өзі айтқандай, «Коперниктік төңкеріс» жасады. Одан кейін философияда парасаттылық туралы көзқарас мүлде өзгерді. Материалистер таным процесін сыртқы дүниенің, заттардың адам санасындағы бейнеленуі деп түсінді. Кант материалистік таным теориясын сынай отырып, танымның, ойлаудың, субъекттің белсенділігін баса көрсетеді. Кант мораль мәселелерін жаңаша қойды және жаңаша шешті. Ең алдымен ол мораль процесінің аумағын, шекарасын анықтады: бұл – субъект пен объекттің ара-қатынасы, өзара әрекеті. Субъект және объект жөнінде Кантқа дейінгі таным теориясында әңгіме болмады: таным процесінде қайдағы бір абстракт адам қайдағы бір абстракт дүниені қалай болса солай тануға тырысады. Кантқа дейін тіпті философияда субъект жоғалып кетті. Субъектіні философияға енгізген Кант және оның ізбасары И.Г. Фихте болды. Адам мен сыртқы дүниенің қарым-қатынасында бұрынғы түсінік бойынша белсенді рөлді сыртқы дүниедегі құбылыстар атқарады деп есептелді. Адам санасы («субъект») сыртқы дүниенің әсерін қабылдаушы ғана. Сыртқы дүниенің (Кант ілімінде «объектің») әсерімен адам ол жөнінде мағлұматтар ала алады. Объектпен қарым-қатынас жасап, объект субъектіге әсер еткенше адам санасында ешқандай мәлімет жоқ («таза тақта»). Кант осы түсінікті қатал сынады. Оның ойынша объект субъектіге тәуелді: объектіні анықтайтын, объект ретінде қарастыратын субъект. Субъект болмаса объект жоқ. Таным процесі – деп атап көрсетеді неміс философы, – жай пайымдау, бейнелеу емес, белсенді әрекет. Сананың, ойлаудың, танымның, субъектің белсенділігі, жасампаздығы жөніндегі идея, сөйтіп, Канттан бастау алады. Адам кез келген объектіні тани бермейді, өзіне қажет, өзін қызықтырған объектіні ғана таниды. Кант философияда алғаш рет практика жөнінде мәселе қойып, практиканы адамның іс-әрекетімен байланыстырып, танымның негізі практика болып табылатынын болжап білді. Мораль процесін жай бейнелеу деп тану жеткіліксіз екендігін ескерткенде Кант мына жәйтті есімізге салып отыр: таным процесінде субъект объектіні сырттан жай бақылап қоймайды, оның ішкі құрылымын, байланыстарын ашады, объектіні өзгертеді. Кант «таным субъекті» және «таным объекті» деген ұғымдарды жаңаша қарастырды. Мораль субъекті өзімен өзі өмір сүретін, дара адам, аралдағы Робинзон емес; ол – басқа адамдармен әр алуан қарым-қатынаста болатын, әлеуметтік ортада тәрбиеленіп жетілген қоғам өкілі; таным субъекті – бүкіл қоғам. Субъект бүкіл адамзат игілігіне – мәдениетіне, ғылымына, біліміне, техникасына арқа сүйеді. Мораль процесінде ғылымда, философияда қоғам алға тартқан мәселелер қойылып, шешімін табады. Мораль объектіні де Кант жаңаша түсінеді: бұл – бүкіл объективтік реалдылық емес, онымен субъект қарым-қатынас жасай алмайды. Объективтік дүние шексіз. Таным объекті сол шексіз дүниенің бір жағы, бөлшегі (фрагменті) ғана. Сондықтан философиядағы дәстүрлі мәселе: «дүние таныла ма?» деген мәселе – абстракты қойылған мәселе. Ол жөніндегі әдеттегі түсінікте: «дүние танылады» деген тұжырым – абстракт. Дұрысында «дүние таныла ма?» деген сұраққа: «Жоқ, танылмайды» деп жауап беру орынды. Әрине, ғалым Кант дүниенің танылатынына күмән келтірмейді, бірақ дүние шексіз болғандықтан, ол ешқашан да бүтіндей танылмайды. Канттың кезінде де, одан кейін де Кантты «агностик» деп айыптау Канттың ұстанымын түсінбеуден туған. Кант таным процесіне нақты, тарихи тұрғыдан карауды талап етеді. Формальді тұрғыдан «дүние танылмайды» деген пікір агностицизмді білдіреді. Бірақ Канттың пікірі таным процесінің күрделілігін, дүниенің шексіздігін білдіренді, ол субъект пен объектің тарихи, нақты кұбылыстар екендігін түсінуден туған. Этика туралы негізгі мәселе: адамгершілік мәні қандай? (Адамгершілік пен азғындықтың кереғарлығы неде? Адамгершілігі мол адам мен азғындаған адамның айырмашылығы қандай?). Бұл сұраққа жауап ретінде Кант адамның іс-әрекетін «икемділігіне қарай» және «борышы бойынша» деп бөледі. Сонымен қатар Кант адамның басқа себептермен жасайтын әрекеттерінің бар екенін байқады. Олар бұл жіктеуге сәйкес келмейді. Адамның «мәжбүрлеу арқылы» жасайтын әрекеттері бар, мәжбүрлеу арқылы жасалған мінез-құлқының ерекшелігі қандай? Мұндай іс-қимылдар, егер адам өз еркімен таңдау еркіндігін пайдалана алмаса, солай болады. «Борышы бойынша» немесе «икемділігіне қарай» әрекет ету адамның еркіндігі болып табылады. Көбінесе бұл мағынада адамдар еркін болуы мүмкін. Дегенмен, Кант «борыш» және «икемділік» арасындағы айырмашылықты айтарлықтай ерекшелендіреді. Адам осы сәтте икемділік негізінде қандай да бір қолайлы әрекетті таңдаған кезде оның моральге ешқандай қатысы жоқ. Міндеті – бұл адамның басқа нәрсені істеуге деген икемділігіне қарамай істеу керек нәрсе. Кант адам моральдік жағынан тек қана икемділікті жоятын және әрекет етуі керек болған жағдайда ғана әрекет ететінін айтады. Мысалы, адам қандай да бір әрекетті жиі жасайды, өйткені ол мұны жасамауға қорқады (ол қарызды төлейді, себебі ол түрмеде болғысы келмейді және т.б.). Адам тек қана төлеуге міндетті екенін түсінген кезде ғана моральдік әрекет жасайды. Мәселен, Канттың айтуынша, адамгершілік моральмен және міндетпен тығыз байланысты. Моральдік әрекет әрқашан белгілі бір ерік күш-жігерін, борыш сезімін талап етеді. Канттың ұстанымы оның нәтижелеріне негізделген іс-әрекеттің моральдік деңгейін бағалайтын утилитарлардан ерекшеленеді. Керісінше, ол моральдік мәннің, іс-әрекеттің себептері бойынша ізденуге тиіс деп сенді. Адам борыш сезімінен тыс әрекет жасаса, ол моральдік болып табылады. Кант бұл ойды былайша білдіреді: «Бәлкім, осы дүниеде, тіпті одан тыс жерде жақсы ниетпен ерекшеленетін жақсы нәрсені елестету мүмкін». Кант ақылды адамдарға қатысты әрекеттерімен бөлісті, оның артында қандай да бір ниет пен моральдік нәрсе бар. Егер мен қалай әрекет етуді білмейтін қиын жағдайда жүрсем: бұны істемеу ниетімен әлденені жасауға уәде беруім немесе уәдеден бас тартуым керек пе? Өтірікті айлакерлік ретінде пайдаланып мен ақылдылықпен әрекет етпеймін, себебі өтірік бәрібір ашылады, сөйтіп, мен басқа адамдардың өзіме деген сенімін жоғалтамын. Алайда, болашақта өзіме зиян келтірмеу үшін шындыққа жүгінсем, онда бәрібір менің шындығым ешқашан адамгершілікті әрекет боп саналмайды. Өйткені, борыш ретінде ғана жасалған шыншылдық адамгершілік әрекетіне жатпайды. Сонымен, адамгершілік борышқа деген құрметпен жасалатын әрекет, борышты өтейтін адам адамгершілі бар адам болып табылады. Канттың мораль туралы ілімі бұнымен шектелмейді. Кант мынадай мәселені алға қояды: қандай да бір жағдайда адам борышы неден тұратынын анықтау мүмкіндігі бар ма? Және бұл сұраққа оң жауап береді. Егер әр адамның әрекеті жалпы мінез-құлық әдебі болса, оны белгілі бір тұрғыдан бағалау қажет пе? Сіздің жасаған әрекеттеріңізді барлық адамдар жасағанын қалар ма едіңіз? Міне, алдау пайдалы, ыңғайлы болса да, ешқандай жағдайларда адамгершілікті әрекет болуы мүмкін емес. жүктеу/скачать 0,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|