Он үшінші тақырып
жүктеу/скачать 0,97 Mb.
|
| «Өмір мағынасын табудың» нені білдіретінін ойланып көрейік, дәлірек айтсақ, біз нені іздейміз, «өмір мағынасы» деген ұғымның өзіне қандай мән береміз және қандай жағдайларда біз оны жүзеге асты деп санаған болар едік?
«Мән-мағына» дегенде біз «парасаттылық» дегенді шамалаймыз. «Парасатты» деп біз салыстырмалы мағынада мақсатқа сай келетіннің бәрін, мақсатқа дұрыс жолмен апаратынның бәрін немесе оны іске асыруға көмектесетінді атаймыз. Қойылған мақсатқа сай оны іске асыруға бағытталған жүріс-тұрыс парасатты, бізге мақсатымызға жетуге көмектесетін құралдарды пайдаланған парасатты немесе түсінікті. Бірақ дәл сол мақсаттың өзі сөзсіз парасатты немесе саналы түсінілгеннен жағдайда – мұның бәрі тек салыстырмалы парасатты. Біз салыстырмалы мағынада «парасатты» деп мысалы, өмірге бейімделе алатын, ақша таба алатын адамның жүріс-тұрысын айтамыз; байлықты, қоғамдағы лазауымды жағдайды біз талас тудырмайтын және осы мағынада «парасатты» игіліктер деп танимыз. Егер де біз өмірден түңіліп, оның қысқалығынан, оның игіліктерінің бәрінің тұрақсыздығынан немесе олардың барлығының біздің жанымызды ақиқат қанағаттанушылық әкелмейтіндігінен өмірдің «мағынасыздығын» байқап, осы ұмтылыстарымыздың мақсатының таласты екенін мойындасақ, сол жүріс-тұрыстың өзі салыстырмалы болғандықтан, яғни өз мақсатына қатысты парасатты және саналы түсінілген болсада, абсолютті тұрғыда бізге парасатсыз және мағынасыз болып көрінеді. Кәдуілгі адам өмірінің басым мазмұнына қатысты бұл солай да ғой. Біз көптеген адамдардың өз бойындағы күштің және уақытының басым көпшілігін мақсатқа сай істерге арнайтынын көреміз, олар әлде-бір мақсаттарға жетуді ойлап қам жейді және сол мақсаттарға жету үшін дұрыс әрекет етеді, яғни көп жағдайларда «парасатты» іс-қимылдар жасайды; бірақ сонымен қатар немесе осы мақсаттардың өзі «мағынасыз» болғандықтан немесе олардың «мағыналылығы» туралы сұрақ таласты және шешілмей қалғандықтан – адамның барлық өмірі тиіннің дөңгелектегі шыр айналуы сияқты мағынасыз шыр айналу, адамның бұл мақсаттарға күтпеген жерден қоятын және сондықтан ажал оларды мүлдем мағынасыз үзетін мағынасыз іс-қимылдарының жиынтығы сипатына ие болады. Яғни өмірдің салыстырмалы ғана емес, нағыз парасаттылығының шарты оның әлде-бір мақсаттарды парасатты іске асыруында ғана емес, сонымен қатар өз кезегінде бұл мақсаттардың өздерінің де парасатты болуында. Бірақ «парасатты мақсат» деген не? Құрал мақсатқа апарғанда парасатты. Бірақ мақсат – егер ол басқа бірдеңеге арналған құралы емес, нағыз, соңғы мақсат болса – ол ештеңеге апармайды және сондықтан өзінің мақсатқа сайлығы тұрғысынан бағаланбайды. Ол өз өзінді парасатты болуы керек. Бір қарағанда бұл ой-толғаулар сондай таңсық болып көрінгенімен, оған ең алдымен инстинктілі түрде бірінші болып біздің жүрегіміз қарсы шығады; біз өмірдің мағынасы туралы сұрақтың өз өздігінде тіптен мағынасыз емес екендігін сеземіз, біз үшін оның шешілмейтіндігі немесе шешілмегендігі қаншалықты ауыр болып көрінсе де, сұрақтың өзінің заңсыздығы туралы ой-толғаулар біздің мазасыздығымызды баса алмайды. Біз бұл сұрақтан уақытша бас сауғалап, оны өзімізден қудалай аламыз, бірақ келесі бір сәтте «біз» және біздің «ақылымыз» оны алға тартпайды, оның өзі қайтпай біздің алдымызда тұрып алады, сонда біздің жанымыз өлердей қиналып «Не үшін өмір сүремін?» деп сұрайды Біздің өміріміз оны жай ғана өткізудің стихиялық процесі, дүниеде болу екені өз өзінен түсінікті және бұл фактіні саналы түсіну біз үшін «өзіндік мақсат» емес. Ол өзіндік мақсат бола алмайды, өйткені біріншіден, жалпы алғанда онда азаптар мен қиыншылықтар қуаныштар мен ләззаттанудан асып түседі, сонда өзін өзі сақтаудың жануарлық инстинктісіне қарамастан, біз жиі-жиі осы ауыртпашылықты не үшін тартуымыз керек деп ойлаймыз. Бірақ бұған тәуелсіз де ол өзіндік мақсат бола алмайды және сондықтан өмірдің өзі өз мәні бойынша өз өзінде қозғалыссыз тұру да, өзіне өзі көңілі толған тыныштық та емес, бірдеңе жасау немесе бірдеңеге ұмтылу; біз кез-келген істен немесе ұмтылыстан еркін сәтімізді босшылдық пен қанағаттанбаудың азапты-қамыққан қалпы ретінде сезінеміз. Біз өмірдің өзі үшін өмір сүре алмаймыз; біз әрқашан – өзіміз қаласақ та, қаламасақ та – бірдеңе үшін өмір сүреміз. Бірақ көптеген жағдайларда бұл «бірдеңе» біз ұмтылған мақсат болғанымен, өзінің мазмұны бойынша, бірінші кезекте, құрал және сонда өмірді сақтауға арналған құрал. Осыдан келіп бізге өмірдің мағынасыздығынтым қатты сездіріп, оны мағынамен толдырудың уайымын тудыратын азапты, дуаланған шарасыз шеңбер пайда болады: біз бірдеңеге еңбектену үшін, бірдеңеге ұмтылу үшін өмір сүреміз, ал өмір сүру үшін еңбектенеміз, уайымдаймыз, ұмтыламыз. Тиіннің шеңберінде осы айналудан шаршаған біз «өмірдің мағынасын» іздейміз – біз тек өмірді жай ғана сақтауға бағытталмаған ұмтылыстар мен істерді, өмірді сақтауға мақсатындағы ауыр еңбекке ысырап болмайтын өмірді іздейміз. Сонымен біз қойылған сұраққа қайтып ораламыз. Біздің өміріміз әлде-бір парасатты мақсатқа қызмет еткенде саналы ойластырылады, ал бұл мақсаттың мазмұны жай ғана осы эмпирикалық өмірдің өзі бола алмайды. Бірақ оның мазмұны неде және ең алдымен қандай жағдайларда біз соңғы мақсаттарды парасатты деп тани аламыз? Егер оның парасаттылығы ол басқа бірдеңеге арналған құрал емес екендігінде болса, керісінше жағдайда ол нағыз, соңғы мақсат болмас еді, – онда ол бұл мақсаттың ол туралы «Не үшін?» деген сұрақты қоюдың өзі мағынасыз болатын өзіне өзі толымды сөзсіз құндылығында. Біздің өміріміз мағыналы болу үшін ол «өмірдің өзі үшін өмір» жақтастарының сендірулеріне қарамастан және біздің жанымыздың айқын талабына сай жоғарғы абсолютті игілікке қызмет ету болуға тиісті. Бірақ бұл аз. Біз салыстырмалы «парасаттылық» аймағында үшінші бір адамның көзқарасы тұрғысынан, бірақ оның өзі үшін емес (жоғарыда келтірілген құл еңбегі құл иеленуші үшін саналы түсінілген болсада құл үшін олай емес), бірдеңе саналы түсінілген болатын жағлайлардың болуы мүмкін және жиі кездесетінін көреміз. Бұл абсолютті парасаттылық аймағына да қатысты. Егер біздің өміріміз өзіміз үшін игілік болып табылмайтын немесе біз оған қатыспайтын жоғары және абсолютті игілікке қызмететуге арналсада, ол біз үшін мағынасыз болып қалатын еді. Міз болашақ ұрпақтардың игілігіне арналған өмірдің қаншалықты мағынасыз екенін көрдік; бірақ сол кезде-ақ бұл мағынасыздық мақсаттың өзінің салыстырмалылығы, шектеулілігі немесе таластылығымен анықталған деп айтуға болады. Мысалы, Гегельдің философиялық этикасын алайық. Онда адам өмірі абсолютті рухтың өзіндік дамуы мен өзіндік танымының көрінісі мен құралы ретінде мағынаға ие болады; бірақ бұл құрылымның қандай моральдық қиыншылықтарға тап болғаны белгілі. Белинский Гегельдің философиясымен танысқаннан кейін, мен өзім үшін танып, өмір үшін сүрмей, қайдағы бір абсолютті рухтың дамуы үшін өмір сүреді екем. Мен ол үшін еңбектенбей-ақ қойдым деп кейіген екен. Абсолютті және жоғарғы игілікке қызмет етумен қатар өзін жоғалтпай, өзін де орнықтырып және байытқанда, абсолютті игілікке қызмет ету менің өзім үшін игілік болғанда өмір мағыналы болады. Немесе басқаша айтқанда, талас тудырмайтын абсолютті мағынасында біз игілік деп өзіне өзі толымды, менің барлық жеке мүдделерімнен жоғары игілікті және мен үшін де игілікті мойындаймыз. Ол сонымен бір уақытта соның өзі үшін ұмтылытын әрі объективті, әрі субъективті мағынадағы игілік және жоғары құндылық, менің өзімді де байытатын құндылық болуы керек. Бірақ бұл екі ұшты шартты қалай жүзеге асыруға болады және оның өзінде қайшылық жоқ па? Объективті мағынадағы игілік деп біз басқа ештеңеге қызмет етпейтін және оған ұмтылу оның ішкі құндылығымен ақталатын өзіне өзі толымды құндылықты немесе өзіндік мақсатты түсінеміз; суъективті мағынада біз керісінше, өзімізге жағымды, қажет, пайдалы, яғни өзімізге және біздің субъективті қажеттіліктерімізге қатысты қызметтік сипаты бар, сондықтан біз жоғары мақсаттық мәні жоқ, тек біздің жақсы тұрмысымыздың құралы ғана болатын нәрсені түсінеміз. Бірақ егер біз осындай әртүрлі және қарама-қайшы сияқты сипаттарды біріктіретін игіліктерге қанағаттансақ, оларды біз тым құрығанда ойлай алатын және осы мағынада болуы мүмкін нәрселер деп түсінеміз. Біз ол туралы армандағанда, оны нақты көз алдымызға елестеткенде бұл дерексіз қарама-қайшылық бізге тіптен кедергі келтірмейді және біз оны мүлдем байқамайтынымыз анық; қателіктердің өзі біз осы ұғымдарды түсіндіруге қолданған дерексіз анықтамалардың өздерінде болса керек. Бірақ өзіне өзі толымды игілік – объективті мағынадағы игілік – бізді қанағаттандырмайды; тіпті менің өзім қатыспайтын және менің өмірімді нәрлендіріп, жылытпайтын абсолютті бастауға қызмет ету оған мағына бере алмайды. Бірақ субъективті мағынадағы игілік те – субъективті рахаттану, қуаныш, бақыт – маған мағына бере алмайды, өйткені біз көріп отырғанымыздай, тіпті «не үшін» деген сұрақпен уланған кез-келген ең бақытты өмірдің де өз өздігінде мағынасы жоқ. Біз мағыналы өмірдің шарты ретінде ұмтылатын нәрсе осы екі бастауды онда жеке бастаулар сөніп, олардың бірлігінің өзі ғана берілетіндей қылып үйлестіруі керек. Біз қаншалықты бақытты болсада ана немесе басқа субъективті өміргеде, өз өзінде қаншалықты жетілген болсада суық, жансыз объективті игілікке де ұмтылмаймыз – біз өзіміздің жани бостығы мен сары уайымын толықтыратын қанағаттану деп аталатынға ұмтыламыз; біз мағыналы, объективті толық, өзіне өзі толымды-құнды өмірге ұмтыламыз. Міне сондықтан ешқандай дерексіз анықталған игілік; ол сұлулық болсын, ақиқат болсын, үйлесімділік және т.б. болсын бізді қанағаттандыра алмайды; өйткені онда өмір, тұтастық ретіндегі өмірдің өзі, ең алдымен- біздің өз өміріміз шетте қалып, осы игілікпен тұтастай қамтылмайды және онымен біте қайнасып кетпейді, тек сырттан оғанқұрал ретінде қызмет етеді. Ал біз өз өміріміздің мағынасын тануды аңсаймыз ғой. Біз шындығында, мағынасыздығын түсінген субъективті рахаттануды іздемейміз; бірақ біз мағыналы өмір толықтығын, өз өздігінде сөзсіз жоғары құндылық болып табылатын рахаттанған қанағаттанушылықты іздейміз. Яғни жоғарғы құндылық өмірдің өзінен басқа ештеңе емес; бірақ мәнсіз өтетін процесс және басқа бірдеңеге мәңгілік ұмтылу ретіндегі өмір емес, шаттықтың мәңгілік тыныштығы ретіндегі,өзіндегі толымдылық қанағаттануын өзі білетін және өзі толғанатын өмір. Өмірдің өзі мақсат және өзінен тыс оның мақсаты жоқ деген жақсы түсінілмеген және сондықтан бұрмаланған тұжырымда жасырынған ақиқат нышаны осы. Біздің қысқа да үзік-үзік, шарасыз ауырлықтары мен мұқтаждықтары бар, өзіне өзінен тыс бірдеңеге ұтылу тән біздің эмпирикалық өміріміз, өзіндік мақсат емес және бола алмайды; керісінше өмірге мағыналық берудің бірінші шарты, оның соңынан мағынасыз қудалай беруді, оны оның өзі үшін мағынасыз ысыраптауды тоқтату, сөйтіп оны жоғарғы, ақталуы өз өзінде болатын бірдеңеге арнау. Бірақ бұл жоғарғының өзі өмір болуы – біздің өміріміз соған келіп құятын, толықтай соған сіңіп кететін өмір болуы керек. Игіліктегі өмір немесе игілікті өмір немесе игілік өмір ретінде – міне, біздің ұмтылыстарымыздың мақсаты осы. Кез-келген парасатты өмірлік мақсаттың қарама-қарсылығы өлім, бейболмыс болып табылады. Ізделген игілік тек «мұрат», жеміссіз және нақты болмайтын бірдеңе ғана бола алмайды, ол сонымен қатар біздің өмірімізді орап алатын және оның соңғы, терең мәнін білдіретіндіктен ол өмірге соңғы қанағаттануды беретін жанды болмыс болуы керек. Мұндай игіліктің нақты мысалын – мысалдан да жоғарысын – біз махаббаттан көреміз. Біз нағыз махаббатпен сүйгенде, біз одан нені іздейміз және бізді онда не қанағаттандырады? Біз жеке қуаныштардың дәмін татқымыз келеме, сүйікті жанымызды және оған деген қатынасымызды өзіміздің субъективті ләззаттануымыздың құралы ретінде пайдаланғымыз келеме? Бұл нағыз махаббат емес, нәпсі құмарлық болар еді және мұндай қатынас ең алдымен жани бостықпен, қанағаттанбаудың суығымен және уайымымен жазалатын еді. Біз өз өмірімізді сүйікті жанымызға қызмет етуге арнағымыз келеме? Әрине келеді, бірақ бұл қызмет ету біздің өз өмірімізді үмітсіздендіретіндей немесе қажытатындай болмаса екен дейміз; біз сүйікті жанымыз үшін қызмет етуге, құрбандыққа шалуға, тіпті опат болуға дайынбыз, өйткені бұл қызмет ету, құрбандыққа шалу, опат болу біз үшін тек қуанышты ғана емес, сонымен қатар біздің өмірімізге толымдылық пен қанағаттану тыныштығын сыйлайды. Махаббат суық және бос эгоистік ләззатты аңсау емес, бірақ махаббат құлдық қызметте, өзіңді басқа үшін жойып жіберуде емес. Махаббат біздің өз басымыздың жеке қамын ойлауды жеңуіміз, дәл сол бізге нағыз өмірдің шапағатты толымдылығын сыйлайды және сол арқылы біздің өмірімізге мағыналық береді. Алайда махаббат өз өздігінен адамның жердегі өміріне өмірдің соңғы мағыналылығын бермейді. Егер сүюші мен сүйікті жан уақыт ағымына, өмірдің мағынасыз иіріміне батып, уақытта шектелсе, онда мұндай махаббатта уақытша бәрін ұмытуға болады, нағыз өмір мен оның мағынасы туралы дәмеленудің сағымды сәулесіне алдануға да болады, бірақ өмірге соңғы мағыналық беретін қанағаттануға жете алмаймыз. Біздің өмірімізді толықтыратын жоғары, абсолютті игіліктің өзі де мәңгілік болуы тиіс. Өйткені оны адами немесе әлемдік өмірдің әлде-бір өткінші қалпы ретінде ойлап қарасақ, оның өзіндік мағынасы туралы сұрақ туындайды. Барлық өткінші, басталуы мен соңы бардың бәрі өзіндік мақсат бола алмайды, өзіне өзі толымды бір нәрсе ретінде ойлана да алмайды: өйткені басқа бір нәрсе үшін керек – оның құрал ретінде ғана мағынасы бар немесе ол мағынасыз. Соңғы жетістіктің тыныштығы мен өзіндік бекемдігі тек абсолютті игілікпен және жетілген өмірмен біздің толық және кемелденген бірлігімізде ғана мүмкін, ал бұл бірлік біздің осы кемелдікпен тек жылынып, байыған жерімізде емес, онымен нұрланған жерде ғана болады. Бұл игілік тек объективті түрдегі ақиқат емес және мен оны ақиқат ретінде қабылдағандай да емес (өйткені соңғы жағдайда оған күмән келтіріп, оны ұмыту мүмкіндігі де жоққа шығарылмайды), оның өзі Ақиқат болуға, мені нұрландырушы білім жарығы болуға тиісті. Біз «өмір мағынасы» деп атағанымыздың барлық мағынасы, біздің үміт артқанымыз мақсатқа сайлық және абсолютті құндылық мәніндегі «парасаттылықпен» мүлдем тауысылмайды; ол сонымен қатар «танылған мағына» немесе терең түсінілген, бізді нұрландыратын білім жарығы ретіндегі парасаттылықты да қамтиды. Мағынасыздық – қараңғылық пен соқырлық; «мағына» – жарық пен айқындылық; саналы түсінілгендік – барлықты айқын, беймарал нұрландыратын жарықтың өмірдің жан-жақты қамтуы. Игілік, кемелденген өмір, қанағаттанудың толықтылығы мен беймаралдығы және ақиқат нұры осының бәрі бірдей, «өмірдің мағынасы» сонда. Біз одан абсолютті берік негізді, нағыз рухани азықты және өз өміріміздің нұрлануы мен жадырауын іздейміз. «Өмір мәні» қанағаттанудың толықтылығы мен жарқырап жадыраудың кемелділігінің ажырамас бірлігінде, өмір мен Ақиқаттың бірлігінде. Сонымен, өмір еркін және саналы түрде, адам өмірінің мәңгілік негізі және нағыз аяқталуы, сонымен қатар абсоютті ақиқат, адам өмірін қамтыған парасат нұры ретіндегі абсолютті және жоғары игілікке қызмет етуінің арқасында мағыналы өмірге айналады. Біздің өміріміз мақсатқа апаратын парасатты жол немесе парасатты жоғарғы мақсаттың жолы болғандықтан мағынаға ие болады, басқаша жағдайда ол мағынасыз адасу. Бірақ біздің өміріміз үшін мұндай ақиқат жол тек өмір мен Ақиқаттың өзі ғана бола алады. «Бұл жол, ақиқат пен өмір». жүктеу/скачать 0,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|