Он үшінші тақырып
Түркі ойшылдарының этикалық ойлары
жүктеу/скачать 0,97 Mb.
|
| 3.2 Түркі ойшылдарының этикалық ойлары
Қазақ топырағында әдептануды арнаулы ілім ретінде қарастырған ғұлама-философ, әмбебап ғалым - Әбу Насыр әл-Фараби. Ол этиканы жақсылық пен жамандықты айыруға мүмкіндік беретін ғылым ретінде қарастырды. Оның түсінігінше, адам жаратылыстағы ең қасиетті жан. Сондықтан оған үлкен құрметпен қарау керек. Ғұлама данамыз Әл-Фараби «Қайырымды қаланың бірінші басшысы, қайырымды халықтың басшысы және жер жүзін мекендейтін елдің басшысы өз бойында туа біткен 12 қасиетті ұштастырған адам ғана бола алады» [29, 171 б.]. деген. 1) Бұл адамның мүшелері мүлде мінсіз болуға тиіс, бұл мүшелерінің күші өздері атқаруға тиісті қызметті аяқтап шығу үшін мейлінше жақсы бейімделген болуы керек, сонда егер адам әлдебір мүшесінің жәрдемімен әлденедей бір іс істемек болса, ол мұны оп-оңай атқаратын болады; жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін жете түсінетін, айтылған сөзді сөйлеушінің ойындағысындай және істің жай-жағдайына сәйкес ұғып алатын болуы керек; 2) өзі түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын, бұлардан ешнәрсені ұмытпайтын болуы керек; 3) әйтеуір бір заттың кішкене ғана белгісін байқаған заматта сол белгінің ишаратын іліп әкетерліктей алғыр да аңғарымпаз ақыл иесі болу шарт; өткір сөз иесі және ойына түйгеннің бәрін айдан-анық айтып бере алатын тілмар болу шарт; өнер-білімге құштар болу, оқып-үйренуден шаршап-шалдықпай, осыған жұмсалатын еңбектен қиналып азаптанбай, бұған оңай жететін болу керек; 4) тағамға, ішімдік ішуге, сыр-сұхбат құруға келгенде қанағатшыл болу керек, жаратылысынан сауыққұмарлықтан аулақ болып, бұдан алатын ләззатқа жирене қарауы шарт; 5) шындық пен шыншыл адамдарды сүйіп, өтірік-жалған мен суайттарды жек көру керек; 6) жаны асқақ және ар намысын ардақтайтын болуы шарт; жаны жаратылысынан пасық істердің бәрінен жоғары болып жаратылысынан игі істерге ынтазар болуы тиіс; 7) жаман атауға, жалған дүниенің басқа да белгілеріне жирене қарау керек; 8) жаратылысынан әділеттілік пен әділеттілерді сүйіп әділетсіздік пен озбырлықты және осылардың иелерін жек көру керек; 9) жақындарына да, жат адамдарға да әділ болып жұртты әділеттілікке баулып, әділетсіздіктен зардап шеккендердің залалын өтеп, жұрттың бәріне де өз білгенінше жақсылық пен ізгілік көрсетіп отыруы қажет; 10) әділ болу керек, бірақ қыңыр болмау керек; 11) әдептілік; 12) өзі қажет деп тапқан істі жүзеге асырғанда шешімпаздық көрсетіп, бұл ретте қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек болуы керек…» – дейді. Осы қасиеттердің бәрін келер ұрпақ бойына қалыптастыра отырып мінсіз адамды тәрбиелеп шығарамыз деп тұжырым жасайды ғұлама ғалым. Әл-Фараби шығармашылығындағы көрнекті орын алатын тәрбие мәселесі. Ол өзінің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» атты трактатында тәрбие туралы сөз ете келіп, оған нағыз ғылыми анықтама берді: «Тәрбиелеу дегеніміз халықтардың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз»; «Тәрбиелеу кезінде халықтар мен қала тұрғындарына білімге негізделген қасиеттерден тұратын іс-әрекеттер дағдысы сіңіріледі»; «Этикалық ізгіліктерді – білім, тәрбие арқылы дарыту керек, сол арқылы адам игілікті істерге талпынады» [29, 251 б.]. Әл-Фарабидің «Философияны үйрену үшін алдымен нені білу керек?», «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары», «Азаматтық саясат» атты трактаттарында: ұстаз қандай болу керек, ұстаз бен шәкірттің ара қатынасындағы психологиялық мәселелер туралы көп айтылған. Ғұлама бабамыздың түсінігінше ұстаздар да, қала басшысы да тәрбиелік қызмет атқаратын адамдар: «Ұстаз баланы тәрбиелесе, қала басшысы барша халықты тәрбиелейді. Олай болса екеуі де «Сегіз қырлы, бір сырлы» халыққа қай жағынан болса да үлгілі адамдар болуы тиіс», – деді. Әл-Фараби «Нағыз тәрбиеші ұстаздың бойында он екі тума табиғи қасиет және алты жүре дарыған қасиетті меңгерген дана адам болу керек», – дей келіп, оның мынадай сипаттамасын береді: «.. өнер-білімге құштар; мүшелері мүлде мінсіз; жаратылысынан өзіне айтқанның бәрін жете түсінетін; өзі естіген, көрген, түсінген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын, алғыр да аңғарымпаз; өткір сөз иесі және ойына түйгенінің бәрін анық бере алатын; тағамға, ішімдік ішуге, сыр-сұқбат құруға қанағатшыл; жаны асқақ және ар-намысын ардақтайтын; жаратылысынан игі істерге ынтызар; әділеттілік пен әділеттілерді сүйіп, әділетсіздік пен озбырлықты жек көретін; жақындарына да жат адамдарға да әділ - пасықтық атаулығы мүлде рақымсыз; қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ер жүрек; бойына туа біткен он екі, сондай-ақ өмір барысында жүре қалыптасатын алты қасиетке ие болған, бұларды бір-бірімен сәтті ұштастырған адам ғана нағыз ұстаз, жұртқа жақсы басшы бола алады», – дейді [29, 82 б.]. Әл-Фараби болашақ мұғалім даярлауда ең алдымен еңбек етуге тәрбиелеу ең басты - қасиет деп санайды және еңбекті бірнеше түрге бөліп көрсетеді. Олар: адал еңбек, пайдалы еңбек, халықтық еңбек, көпшілік еңбек, бірлескен еңбек. Ол жастарды халықтық еңбекпен айналысуын жөн көрді, және мынадай өлең жолдарын да арнады: Халықтың қамын жесең, таза еңбек ет. Дәстүрді ұста, көксеген мұратқа жет. Болашаққа апарар бірақ жол бар. Білім, еңбек, тәрбие, ол – парасат [29, 92 б.]. Бұл жерде Әл-Фараби таза, адал еңбекті – тәрбиенің алғы шарты етіп алды. «Тәрбиені неден бастау керек?» деген еңбегінде ғылымды, оқу-ағартуды меңгеруді, білім-тәрбие алу, еңбекке үйрену, философияны үйрену үшін адамның ар тазалығын, оның жеке басының тазалығын, еңбексүйгіштігі мен қызығушылығын бірінші орынға қояды. Фараби қоғамды адамдық ретінде сипаттайды, сондықтан ойшыл өз назарын зерттеуді, қажет ететін келелі мәселе, «адамның ең жоғары кемелденуі» мәселесіне ерекше көңіл аударады. «Бақыт» ұғымы жеке адамдық қасиеттердің жүзеге асыруын ұсынады, бұл «бақытты», «пайдалы» немесе «жағымды» ұғымдарынан ерекшелейді. Бақыт – Фарабидің орталық мәселесі, саяси философиясы. Бұл проблема «Қайырымды қаланың» тарауының атына да, және оның «Бақытқа жеткізер жолды көрсету» мен «Бақытқа жету туралы» трактаттарының аттарында да көрсетілген. «Қайырымды қалада» бақыт адамның ең жоғарғы кемелденуімен ұқсастырылады, бұл жанның өз өмір сүруі үшін материяны қажет етпейтін және денеліктен бос болмыстар жиынтығымен бірлескенде, ол соншалық дәрежеге дейін жетілген кезде көрініс табады. Бұл күй туралы толығырақ Фараби өзінің «Екі философтың, қасиетті Платон мен Аристотельдің көзқарастарының ортақтығы туралы» шығармасында жазады. Фараби Стагириттік «Аристотель теологиясына» сүйенеді, Аристотель атынан онда мынадай сөздер жазылған: «мен өз жаныммен бірнеше рет оңашаландым, бірақ денемнен айрылған сәтте, мен дерексіз, тәнсіз сияқты мән болдым. Мен өз мәніме кірдім, оған бет бұрдым, және өзімнен тыс заттардың барлығынан шығып, бір уақытта танушы және тануға болатын білім болдым. Сол кезде мен өз мәнімнің таң қаларлық сұлулығы мен әсемдігін көрдім. Сонымен, өмір мен шығармашылыққа қатыса отырып мен, мейірбан әлемнің өте ұсақ бөлшегі екендігімді білдім» [29, 99-100 бб.]. Әңгіме жанның парасатты бөлігі, Фараби бойынша, қорытындысына жеткендегі хал-жайы туралы болып отыр. Фараби «Азаматтық саясатта» жанның материалды емес заттарға ұқсауын қарастыруға қайтадан бет бұрады. Жанның парасатты бөлігінің болмысының кемелденуін, философ пікірінше, одан жоғары орналасқан заттарды ақылмен аңдау арқасында ғана емес, оның сатысымен төмен орналасқан заттарды ақыл арқылы аңдау арқасында да табуға болады. Бұдан тыс Фараби жанның барлық басқа бөліктерінен толығымен қол үзіп, жанның басқа болмыстарын елемей, осыны ескертеді. Бақытқа жету, парасатты жаратылған адамға қамқорлық жасау әрекетінсіз және оған кемелденудің ең жоғарғы сатысы, атап айтқанда, бақытқа жетуге мүмкіндік беруге ұмтылудан тұратын, әрекетшіл парасатсыз мүмкін емес. Әрекетшіл парасатты, Фараби, «сенімді рух» және «киелі рух; ал сатыларын – періштелер мекені деп атау керектігін ескертеді. Жан бақыт пен ең жоғары кемелденуге интеллектуальды әрі тәндік, әдет-ғұрыптарға сәйкес қалыпты еркін әрекет жасау жолымен жетеді. Фараби анықтамасы бойынша, бақыт өз басың үшін көксейтін игілік. Бақытқа жетуге көмектесетін әрекеттерді философ тамаша әрекеттер деп атайды, бақытқа жетуге бөгет жасайтын әрекеттер бұл жаман немесе сұмпайы әрекеттер. «Бақытқа апарар жолды нұсқауда» Фараби көпшілік мақұлдаған бақыт әрбір адам ұмтылатын мақсаттай деген ұғымға сүйенеді, бірақ бақыт бір кемелдену мен игілік болып табылады. Философ түсіндіруінше, бақыт ең үлкен игілік және артық көрінетін заттардың ішінде ең кемелденген мақсат болып табылады. Игіліктер бір басқа мақсатқа жету үшін таңдалуына, немесе олардың өздері үшін соңғылары артығырақ бағалауға лайық. Адам бақыт санайтынына жеткенде, басқа мақсатқа ұмтылуды қажет етпейді, сондықтан бақыт ең үлкен де кемелді игіліктердің бірі саналады. Философтың пайымдауынша, адам бақытқа тек қашан оның өзіне әсемдік тән болғанда, ал әсемдіктің оған тән болуы философия өнерінің арқасында, сондықтан адам бақытқа нақ философия арқасында жетеді. Әр түрлі индивидтердің қасиеттері бір-бірінен өзгешеленетіндіктен, бұдан шығатыны, Фараби пікірінше, әркім бұл үшін қажетті бақыт пен заттарды тануға қабілетті емес және сондықтан адамдарға ұстаз бен жетекші керек. Бұл сияқты пікірлер бақытқа жету үшін адамдарға мұқтаж ұстаз-философ пайдасында екендігін байқау керек емес. «Азаматтық саясатта» Фараби бірінші басшының ерекшеліктерін көрсетеді. Әлдекім оны басқаруына мұқтаж болса, сол бірінші басшы болып табылады. Ол өзінің білетініне қатыстының барлығын тамаша басқаруға қаблетті, өзі бейім сол жұмысты орындай алатын әркімді ол пайдалануға қаблетті. Ең бастысы – бірінші басшы адамдары бақытқа апаратын әрекеттерді белгілеуге әрі анықтауға қаблетті. Мұндай басшылық деп философ қорытындылайды, адамдардың ізгілікке, молшылыққа және бақытқа жетуіне мүмкіндік туғызады: «Егер олар халық құрастыра бастаса, бұл халық – қайырымды, ал егер бұл адамдар ортақ тұрақты жерде біріксе, барлығын осындай басшылықта біріктіруші, бұл тұрақты жер, қайырымды қала болады» [30, 125 б.]. Бірінші басшының абыройына лайық әрбір адамдар тобының және сол немесе басқа топтың әрбір мүшесінің қызмет ету сатысындағы немесе басшылық сатысындағы орнын белгілейді. Бірінші басшының қызметінің мәні барлық сатыларды анықтауға байланысты заң шығаруда өзгерістер енгізгісі келгенде бірінші басшы оны орындауына түрткі болатын қала тұрғындарының немесе қандай да бір таптың өзіне ең жақын орналасқан сатыдағыларына жариялап жарлық шығара алады. Олар төменгі сатыдағы тұрғындарға жариялайды. Мұндай тәртіп бірінші тұлғадан басталатын бір заттардың сатыларына сай келеді. Мұндай қаланың әкімі ең бірінші себепке ұқсас, заттардың сатылары бірінші материя элементтерімен бітетіндей, қоғамдық сатыларды басқаруға ешқандай қатысы жоқтармен аяқталады. Бақыт қалаларда жамандықтың жойылуын болжайтындықтан әкімнің міндеті, тұрғындар бір-біріне жамандық жасауды қойып және пайдалыны көбейтуге көмектесетіндей, қала бөліктерінің өзара байланысы мен өзара үйлесімділігін сондай етіп орнатуында тұр. Егер қаланы біздің ойшыл тәнмен әрі үймен салыстырса, әкімді көбінесе ол дәрігермен, ұстазбен, «үй» қожайынымен, құрылысшылар басшысымен салыстырады. «Мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздерінде» Фараби осы сияқты параллельдерге бірнеше рет оралады. Фараби пікірінше, егер дәрігер тәнді емдеуші болса, ал мемлекеттік қайраткер онда – жанды емдеуші. Егер дәрігер тәннің халін, тән және оның бөлшектерінің көмегімен жүзеге асырылатын жан әректтері барынша мінсіз болатындай етіп, соған қанағаттанса, мемлекеттік қайраткер мен әмірші жанның саулығына немесе науқастығына жаман немесе жақсы қылықтар, әсемдік немесе сұрықсыздық тұрғысынан жауап береді. «Мемлекет қайраткері мемлекет басқару өнері арқылы (бұл өнерді) қай жерде және кімге қолдану немесе қолданбау керектігін және тәнге денсаулықтың қандай түрін қамтамасыз ету керектігін анықтайды» [31, 173-174 бб.]. Фараби өзінің салыстыруын одан әрі жалғастырады. Тәнді емдеуші, дәрігер, тәнді оның бөлшектерін, олардың қатынасын, сонымен қатар ауыртатын науқастарды және олардың себептерін және ең маңыздысы – оларды қалай емдеу керектігін зерттейді. Мемлекеттік қайреткерге де, жанға да қатысты дәл сол қажет: жан мен оның бөлшектерін, оның келешектері мен ақауларын, сонымен қатар жақсы қылықтар жасауға түрткі болатын жанның халдерін білу. Философтың пайымдауының барысында нағыз әкім өз алдына өзі және қалған қалалықтар үшін нағыз бақытты міндет етіп қойғанда ең бақытты болуы тиісті, өйткені ол өзі қала тұрғындарының бақытты тауып алуының себебі болады. «Нақыл сөздерде» философтың басқару өнеріне деген мүлдем өзіндік көзқарасы да бар. «Әкім мамандығы мен бұл өнерді қолдануға қабілеттілігінің арқасында, адамдарға билік жүргізеді ме жоқ па, ол қадірлі ме жоқ па, ол бай ма әлде кедей ме, бұларға қарамастан әкім болады» [31, 201 б.]. Ол адамдарға билігін жүргізе ме жоқ па, олар оны құрметтей ме әлде кедей ме, бұларға тәуелді емес дәрігер мамандығы сияқты, Фараби тап осы жағдайда бұл өнерді мамандық санауға бейім. Кейбіреулер, автор ескертуінше, жұртты өзіне бағындыра алмаған, құрметті бола алмаған адам да басқару өнері бола тұрса да, оны әкім деп атауға болмайды деп ойлайды. Енді біреулер әкімді байлықсыз, биліксіз, зорлаусыз, қорлаусыз және қорқытусыз өзіне елестете алмайды. Философ бұлардың ешқайсысы әкім нәсілінің атрибутына жатпайтындығын кесімді мәлімдейді. Белгілі жағдайларда олар орын алуы мүмкін, бірақ басқарудың мәнін құратын олар емес. Қайырымды қаладағы басшы мен әкім туралы сұрақ, Фараби пікірінше, жағдайларға тәуелді, соған байланысты ол әкімдерді төрт топқа бөледі. Бірінші топқа ол нағыз әкімді немесе бойында ұштасқан алты қасиеті: даналық, асқан пайымдағыштық, қалтқысыз сендіру қабілеті, өте жақсы қиялдау қабілеті, қасиетті соғыста өзі бас болып жүргізу қабілеті және оның тәнінде қасиетті соғыс пен байланысты істерді жүргізуге бөгет жасайтын ешнәрсенің болмауы қасиеті барды жатқызады. Бірінші басшының қасиеттері туралы Фараби «Қайырымды қалада» да жазды, онда ол туа біткен он екі қасиеттерді атайды: 1) біріншіден, адамның мүшелірінің мүлде мінсіз болуы; 2) өзіне айтылғанды жете түсінуі және оған айтқанның бәрін өзіне елестетуі қажет; 3) ол өзі түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтап, бұлардан еш нәрсені ұмытпауы керек; 4) басшы көреген де зерек ақыл иесі болуы қажет; 5) шешендік өнерді меңгеруі қажет; 6) білім мен танымға құштарлықтың болуы; 7) тағамға, ішімдік ішуге және сұхбат құруға ұстамдылық танытуы; 8) шындық пен оны жақтаушыларға деген сүйіспеншіліктің болуы; 9) ар-намысын ардақтау; 10) тобырлық өмір атрибуттарын жек көруі; 11) әділеттілік сезім иесі болуы, оны барлығына – жақындарына да, жат адамдарға да көрсете білуі; 12) қажет істі жүзеге асырғанда табандылық таныту. «Қайырымды қалада» Фараби екінші басшының қасиеттері туралы сұрақты қарастырады, олар бірінші басшыға қажет алғашқы бес немесе алты қасиетпен шектеледі. Бұл қасиеттер немесе шарттар мыналар: дана болу; бірінші имамдар белгілеген заңдарды, ережелер мен әдет-ғұрыптарды жадында сақтау; тиісті заңдар сақталмаған жағдайларға қатысты, бірінші имамдар үлгісімен, «шығармашылық» таныту; зерек те тапқыр болу; заңдарды орындауға адамдарды сөзбен бағыттай алуы; әскери істерді жүргізе алуы үшін тәндік қуатқа ие болу. Фараби ары қарай қажетті қасиеттердің адамдар топтарындағы болжамды болуының барлық мүмкін баламаларын қарастырып, олардың бәрі қайырымды басшы болады деп қорытады. «Нақыл сөздерде» берілген жіктеу бойынша, олар төртінші топтағы әкімдерге сай. Қажетті алты қасиетті бойында ұштастыратын адамдар болмаса да, олар бар деп айтылады. «Нақыл сөздерде», онда бұл қасиеттер әрбірінің қандай де бір қабілеті бар адамдар тобында ұштасуы мүмкін. Бұл – әкімдердің екінші тобы. Үшінші топты, имамдардың алғашқы ұрпақтары енгізілген ертедегі заңдар мен қағидаларды өз бойында ұштастырған, сонымен қатар ертедегі заңдарда анық көрсетілмеген, ертедегі заңдарда орын алмаған оқиғаларды ұғынуға талпынғандар, одан кейін шешендік өнер шеберлігіне ие болғандар құрайды. Мұнымен бірге, бұл әкім қасиетті соғысты жүргізу қабілеті болуы керек. Қала бөліктерінің бірігуі, Фараби пікірінше, сүйіспеншілік пен әділеттілік арқасында болады. Фараби сүйіспеншіліктің түрлі аспектілерін қарастырады. Ол сүйіспеншіліктің, ата-ананың баласын сүюі сияқты, табиғи болатындығын ескертеді. Сондай-ақ ерікке негізделген сүйіспеншілікті айырып тану керек, ол үш түрлі болады: 1) қайырымдылыққа қатысы бойынша; 2) пайда табу үшін; 3) ләззат алу үшін. Қайырымды қалада сүйіспеншілік ізгілікке қатысы бойынша пайда болады. Соңғысы бастамасы жөнінде, соңы жөнінде және олардың арасы жөнінде көзқарастарға қатысы бойынша байқалады: «Бастамасы жөніндегі көзқарастардың үйлесуі – теңдесі жоқ Алла Тағала туралы және рухани тектер туралы, өнеге болатын ізгілер туралы, әлемнің және оның бөліктерінің қалай пайда болуы, адамның қалай пайда болуы туралы, онан кейін әлемнің бөліктерінің қатарлары туралы, олардың өзара қатысы туралы, олардың тәңірі мен рухани тектер жөнінде алатын орны туралы, мұнан кейін адамның тәңірі мен рухани тектер жөнінде алатын орны туралы көзқарастардың үйлесуі болады. Бастама міне осындай. Соңы дегеніміз – бақыт. Олардың арасында тұрған нәрсе – бақытқа жеткізетін әрекеттер» [29, 223 б.]. Фараби, қала тұрғындарының бұл көзқарастардағы үйлесуі және тиісті әрекеттерді қолдануы, өзара сүйіспеншілікке мүмкіндік туғызатындығын ескертеді. Адамдар бір жерде тұратындықтан, бір-біріне қажет және өзара көмекке ділгір, осыдан енді пайда келтіру үшін сүйіспеншілік туады. Мұнан кейін, осы екі сүйіспеншілік түрлерімен байланысты ләззат үшін сүйіспеншілік туады. Басқару өнерінде, ортақ игіліктердің бөлінуі және қала тұрғындарының арасында бөлінгеннің сақталуын білдіретін, әділеттілік ерекше рөл атқарады. Бұл игіліктерге аман-саулық, байлық, қадір-құрмет жатады. Қала тұрғыны оның еңбегіне тең емес үлес алғанда, бұдан қатысты немесе қала тұрғындарына қатысты әділетсіздік туады. Егер адамның қолынан сыбағасы шығып кетсе, бұл оны сатқанда, біреуге сыйлағанда және төлем төлегенде, онда ол өз еркімен кетеді немесе ұрланады, не оны тартып алады, яғни еріксіз кетеді. Мұның екеуінде бұл игіліктер қала тұрғындарының қолында сақталып қалатындай жағдай болуы керек деп ескертеді Фараби. «Бұл жағдайда қала тұрғындарының қолынан оның өз еркімен немесе еріксіз кеткеннің төлеуі қайтарылатын болуы керек, сонда қайтарылатын игіліктердің бағасы одан кеткен игілікпен бірдей (игіліктердің) сол түріне немесе басқа бір түріне жататын болуы керек» [31, 225 б.]. Қандай жағдайда да қала тұрғынына бағасы бірдей игілік қайтарылады. Олай болмаған күнде, егер адамның игіліктерден алатын сыбағасына бағасы бірдей төлем оған немесе қала тұрғындарына қайтарылмай оның қолынан кетсе, біз әділетсіздіктің куәгері боламыз. Мұнымен қажетті жаза қолдану мен айып салу байланысты. Егер әділетсіздік жасаушы оған жауап ретінде пара-пар жамандық алса, бұл не оның өз басына деген әділетсіздікке, не қала тұрғындарына деген әділетсіздікке әкелетіндігін көрсетеді. Әділеттілік туралы сұраққа қызмет түрлерін бөлу де қосылады. Ізгі қалада әрбір адам ортақ кәсіп немесе жұмыспен шұғылдануы керектігін ескеру керек, өйткені 1) әрбір адам кез келген басқа емес, нақ бір белгілі жұмысқа жарамды болады; 2) әрбір адам өзін жұмысқа толығымен арнағанда оның шебері болып шығады; 3) белгілі жұмыстардың орындалатын белгілі мерзімдері болады. Әкімнің негізгі міндеттерінің бірі, Фараби ойынша, қала тұрғындары мен халықтарды тәрбиелеу, тәрбиеленуші адамдардың болмыс мәніне байланысты, қайырымдылық арқылы да, күштеу арқылы да жүргізіледі. Әкім тәрбиелеуді әр түрлі әдістермен жүргізеді. Ол мұны, аллегориялық бейнелерді қолданып, өзінің сендіру қабілетінің арқасында жасауы мүмкін деп Фараби санайды. Ол, жеке практикалық ізгіліктермен және өнерлермен байланысты, әрекеттерді жүйелеуі қажет және бұл әрекеттерге адамдарды құлшындыру үшін оларға белгілі сендіру әдістерін қолдану керек деп философ жалғастырады. Әкімнің сонымен қатар, қала тұрғындарының жандарын райландыратын, басқа жағдайларда қатуландыратын және бетін аударып жіберетін әсері бар сөз тіркестерін білу қажеттілігін де Фараби ескертеді. Халықтардың барлығын немесе көпшілігін қарастыруға көшкенде, әкім әрбір халыққа не тән екендігін білуі қажет, оларға тән адами табиғатты, сонымен қатар әрбір халыққа тән әрекеттер мен қасиеттерді айқындай білуі керек. Бұл теориялық және практикалық ізгіліктерді дамыту үшін, сендірудің қандай түрлері болуы керектігін, халықты бақытқа қалай бағыттауға болатынын білу үшін қажетті Фараби, халықтың толық жетілуі үшін қажетті білімнің төрт түрі туралы айтады: «Біріншісі – бұл анық дәлелдемелер көмегімен бар заттарды танитын, теориялық ізгілік: содан кейін – сендіру жолымен алынатын мәндерді ақылмен аңдау, онан әрі, осы ақыл аңдаған мәндердің бейнесі бар білім, расталған пікір, одан кейін осы білімнің үш түрінен әрбір халыққа бөлінетін білім: осы білімдердің әрқайсысы белгілі халықты толық жетілдіретіннің және бақытқа жеткізетіннің барлығын қамтитындай халықтар санына қарай бөлінген» [30, 329 б.]. Халықтар мен қалаларда, қалың көпшіліктен айрықша таңдаулылар аталатын адамдар бар екендігін ескеру қажет деп санайды Фараби. Соңғыларының теориялық білімін көпшілікке таралған пікірмен расталатынмен шектеуге болады. Таңдаушылар мұнымен шектелмейді, олар неде сенімді болса, сонда олар сенімді және олар әбден анық тексерілген алғы шарттар туралы білетіндігін біледі. Бұл, көпшілікке таралған пікірлермен шектелмейтін, сол өнерді терең зерттейтін және соңына дейін тексеретін, барлық өнер мамандарын сипаттайды. Кімнің әлдеқандай азаматтық басқаруға келісгі болса немесе бір өнерінің барлығы, оған қалада әлдеқандай басқаруды бекітсе, сол да таңдаулы бола алатындығын Фараби айтады. «Бақытқа жету туралы» трактатта Фараби философия мен шариғат арасындағы айырмашылыққа өзіндік түсінік береді. Ол заттарды айқындаудың екі жақты болатынын ескертеді: ақыл аңдауы арқылы немесе елестету арқылы. Бұл жағдайда пікірлер екі жолмен құрылады: анық дәлелдеме көмегімен немесе сендіру көмегімен. Фараби ертедегілердің түсінігіне» сүйеніп, шариғатты философияға еліктеу деп анықтайды. Олардың екеуі бір-біріне жақын, өйткені бір заттарды қамтиды және бір заттардың негізгі мақсаты мен бастамасын көрсетеді, адамның өмір сүруінің түпкі мақсатын бақыт шегіне жетудей түсіндіреді. Бірақ та, егер философия анық дәлелдемелер берсе, «шариғат» сенім береді. Фараби пікірінше, философия шариғаттан ертерек пайда болған. Кім философияны меңгерсе, сол ғана заң шығарушы бола алады, өйткені тек осы жағдайда ғана ол бақыт шегіне жетуге мүмкіндік беретін – заңдардың өзекті өмір сүретін жағдайларын көрсетуге қабілеті болады. Фараби «имам», «философ», «заң шығарушы» ұғымдарын жәй жақындатпайды., теңдестіреді. Бұл ұғымдарда, Фараби пікірінше, теориялық және практикалық ізгіліктер арасындағы тікелей байланыс көрініс табады. Құдіреттілік пен билік ұғымының өзі Фарабимен ең алдымен танып білерлік және ойлағыштық қабілеттерінің ең жоғарғы сатысы ретінде, қарастырылады. Шынайы білім мен бақытты түсіну Фараби анықтауынша, мемлекеттің мінсіз түрі – қайырымды қаланы сипаттайды, ол жеке дара мемлекеттің құрылымының ғана емес, адамзаттың да, немесе бүкіл адам қоғамының да моделі болады. «Қайырымды мемлекет» ұғымы мен «Философияның дінге қатынасы» трактатында тыңғылықты талданған біздің ойшылдың саяси тұжырымдамасындағы «ізгілікті дін» ұғымы бір-бірімен байланысты. Көрсетілген шығарманың бірінші тезисінде Фараби дінді бірінші Басшының (Алланың) барлығы үшін белгілеген жағдайларымен анықталатын көзқарас пен әрекет ретінде көрсетеді. Қайырымды әкімнің басқаруы, деп айтылады ары қарай, Алладан таралған сырдың ашылуымен байланысты. Ізгілікті діннің қызметі мен көзқарастары нақ сырдың ашылуымен анықталады. Ізгілікті діннің теориялық көзқарастары әрбір заттың Алла Тағалаға және діни қызметкерге қатынасын қарастырады, әлем мен адамның жаратылуын және де пайғамбарлық пен сыр ашу мәнін, олар бақыттың, өлімнің және ол дүниелік өмір сипаттамасын береді. Ерік-жігерлік көзқарастар қадірлі пайғамбарлар мен әкімдерді және де осындай әкімдердің соңынан ерген қалалар мен халықтарды сипаттайды. Олар кесірлі әкімдер мен надан халықтарға да мінездеме береді. Ізгілікті дін, Фараби пайымдауынша, философия тәріздес. Діннің практикалық бөлігі толығымен практикалық философияға кіреді. Діннің теориялық көзқарастары, Фараби бойынша, теориялық философияда дәлелдеме табады. Діннің философиямен байланысын көрсете отырып, Фараби ізгілікті дінге кіретін, басқарумен шұғылдану философияға тәуелді деп қорытады. Осы трактатта Фараби мирасқорлар туралы сұраққа да тоқталады. Бірінші басшы өмірден өткенннен кейін мирасқоры, заманға әбден лайықтыны анықтауы қажет. Ойлау мен тіл арасындағы өзара байланыс, таным логикасы, ұғым мазмұны мен сөзбен бейнелеудің арақатынасы, олардың қолданылуы жайлы құнды трактаттар жазған. Әл-Фарабидің ғылыми мұрасы ерекше кең аумақты, әр түрлі болып келеді. Ол ғалымның бар саласы бойынша еңбектер жазып, өз дәірінің рухани, мәдени мұраларының жетістіктерін тұжырымдай келе прогрессивті философия, этика, эстетикалық және жаратылыстану ғылымдары саласына өзінің құнды үлесін қосты. Әл-Фарабидің философиялық ілімі – негізінен алғанда парасатқа, ақылға сүйенген ілім. Соңынан келетін мирасқорлар қатарындағы әрбірі болып өткен әкімнің анықталмай кеткеніне тап болады, осы жағдайда оның пікірі, өткен әкімнің айтқанына қарама-қарсы болмауы қажет. Егер әкімдердің біреуі, өткен әкіммен түсіндірілмеген және анықтауды қажет ететінге тап болса, олардың анықталуы туралы алғаш айтылған ұқсас істерді тауып алуы керек. Мұндай жағдайда оның фикхқа жүгінуі керектігін Фараби ескертеді, өйткені бұл адамға шариғатта анықтамасы алдын ала қарастырылмаған және көңіл қойылмаған әрбір заттың дұрыс анықтамасын табуға мүмкіндік береді. Айтылғандай, бұл заттардың барлығы қайырымды әкімдермен, ізгілікті басқарумен және қайырымды қоғаммен байланысты. Дұрыс емес пікірлерден туындаған басқа қоғам түрлерін, Фараби надан қалалар қатарына жатқызады. Қазақ даласы ойшылдарының мұраларынан кісілік, адамның рухани әлемі турасында мол мағұлмат аламыз. Өзге саясат пен бодандық нәтижесінде қыспаққа ұшыраған халық ұлттық қалпын өзгертті. Өзгеше тірлік дүниетанымын ұлт санасын улады, болмыс-бітіміне елеулі өзгеріс енгізді, бұлар тарихи шындық. Осындай қатал табиғи ортада өмір сүрген көшпелі айналасындағы мәдени арнаға ерекше бір икемділікпен қараған және бұл атадан балаға үлгі ретінде беріліп отырған. Британ энциклопедиясында «Түркі халықтарын біріктіріп тұрған ең басты күш, тарихи және тілдік байланыстармен қоса Исламият» дейді [32, 169 б.]. Әл-Фараби мен Әбу Райхан Бируни, Ибн Синамен бірге шығыстағы Қайта өрлеудің (Ренессанс) философиялық көзқарасын қалыптастырып, оның идеологиялық негізін қалады. Шіркеу догмасы мен сословиелік құрылымға оппозициядағы осы идеологияның негізін қалаған олардың философиялық көзқарастары мен мистик-күпірлік ойлары әлеуметтік бір бағытта дамыды. Олай дейтініміз В.К.Чалоян «Армян Ренессансы» деген еңбегінде: «Шығыс мәдениеті, өз кезегінде одан кейін жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастар жағдайында пайда болған, мәдениеттің жаңа сатысын қалыптастыруға дайын Батыстың Қайта өрлеуінің ізашары болды. Шығыстың жетістіктері батыс әлеміне таяу шығыс халықтары мен елдері және византия-кавказ өркениеті арқылы берілгені тарихи дәлелденген. Сондықтан, феодалдық қоғамнан буржуазиялық қоғамға өту мәселесін зерттегенде оған Шығыстың әсері болмады деп, оның рөлін ескермеу дұрыс емес. Осындай өзгерістің алғышарты шығыс болды» [33, 158 б.]. деп дәлелдеген. Сонымен қатар, әл-Фараби мен Ибн Сина Шығыс Ренессансын қалыптастырған парсы-түркі поэзиясының ареопагиттік негізінің идеологиялық концепциясын жасады. Бұл мәселені зерттеген Ш.И.Нуцубидзе: «Махаббат дегеніміз әлемнің баспалдақтарымен ең жоғарғы бастауға ұмтылған, жоғары сатыға жету идеалы. Ол баспалдақтардың (сеира, немесе сира) өзі жетілгендіктің бейнесі, яғни сұлулық пен махаббат және жердегі махаббат пен сұлулық осы қатарларға, немесе «сеирлерге» жетумен, яғни жоғарғы бастауларға жақындау немесе ұқсаумен өлшенеді. Махаббат пен сұлулықты ақтаған осы концепция б.д. V ғасырында Сирияда жетіліп Шығыс пен Батыстағы Ренессанстың идеологиялық негізі болды. Қайырымдылық және ақиқат идеясымен ынталанған махаббат пен сұлулық идеясы көркем философиялық идеяның іске асуына ықпал етті. Мұсылмандық Шығыста әртүрлі қабылданған осы идея олардың көркемөнерінде іске асты [34, 47 б.]. Омар Хайямның мол мұрасындағы махаббат пен сұлулық идеясы, одан әрі орта ғасырлардағы Орта Азия поэзиясының классиктері Низами мен Науаидың поэзиясының арқауы болды. Адамзат тарихында мәдениет қатынастарының дамып, өзара бірігуіне және интеграциялануына жол ашқан Ислам діні болды. Мұсылман Ренессансы бір жағынан ертедегі гректердің ғылымы мен мәдениетін тәржімалау арқылы шығыс пен батыстың мәдениеттерін қосып, еуропадағы Ренессансқа жол ашса, екінші жағынан оған дейінгі бір мәдениетке ғана тән болып келген жетістіктер мұсылмандар арқасында бүкіл әлемге тарады және Шаhрұхұлы Самарқандағы әйгілі расатханасындағы (обсерватория) зерттеулерінде сол күнге дейін қолданылып келген Птоломей есебіндегі қателіктерді анықтады және ол жасаған ғарыш кестесі Шығыс пен Батыста бірнеше ғасыр пайдаланылды. Махмуд Қашқари «Түркі тілдерінің лұғатын» («Диуану луғат ит-турк») жазуды былай деп негіздейді: «Мен Тәңірдің гүлденген мемлекетті түркілердің топырағында жаратқанын, өмір біліктерімен сол топырақты ғажайып өрнектегенін көрдім. Тәңір оларды түркілер деп атап, асқан сән-салтанатқа ие қылды. Дәуіріміздің хақандарын солардан таңдап, замана құбылысының еркін тізгінін қолдарына ұстатты. Сан мыңдаған адамды басқартып, адалдық істерін қолдады. Олармен бір сапта күрескендерді бек құрметтеді. Түркілер өздерінің қатарына қосылғандарды барлық игі тілектеріне ортақтастырып, залымдардың зорлық-зомбылықтарынан сақтады. Олардың қаhарынан сақтану үшін түркілердің салты мен жолын ұстау сол заманның ақыл иелеріне дәстүр болып қалыптасты. Қасірет-мұңын түсіндіріп, шағыну үшін түркілерге өз тілінде сөйлеуден басқа жол жоқ. Өзінің ортасындағы жауларынан жерініп, сыйынып келгендерді түркілер әрқашан қамқор қанатының астына алып, төнген қауіп-қатерден құтқарды. Олармен бірге басқалар да пана тапты. Сол себепті түркі тілін үйренудің қажеттілігін өмір талабы мен ақыл таразысы әбден дәлелдеді» [35, 92 б.]. Ұлы бабамыздың осыдан мың жыл бұрын жазған бұл мұрасы қазіргі түркі халықтары, оның ішінде қазақтар үшін де маңызын жоймаған дүние. Қорқыт ата мұрасы тарихи тәжірибенің өзіндік ерекшелігіне негізделген, ол түрік қоғамының рухани өмірі мен оның өзіндік болмысын, өзіне тән қалыптарын айқын көрсетуімен құнды. Қорқыттың ой-пікірін философиялық тұрғыдан, тұжырымдайтын ғақлия сөздер, өсиет-нақылдар, қанағат сөз тіркестері жиі ұшырасады. Қорқыт атаның нақыл сөздері, қағидалары екшелген ойлардың нәтижесі. Мысалы «Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман. Ондай бала ел басын құрап, үйінен дәм беруге жарамайды. Ананың көңілі балада. Ұлың өсіп жетілсе, ол-отбасының мерейі, бас көзі» [36, 222-223 бб.]. Қорқыттың қоғамдық ойларын, шешендігін білдіретін мақалдарда ата мен бала, ер мен ел, жақсы мен жаман, салт сана сөз болады. Бұл қазақ мақалдарына ұқсас, одан көшпелі салт, табиғат иісі есіп тұрады. Қорқыт шығармаларында отбасындағы әйел-ананың орны туралы сөз болады. Ол әйел төрт түрлі болады, оның басы құт әйел, соңы қанағат жоқ жұт әйел, одан қалса ығыр қылатын кесір әйел, тірлігін ұқсатпайтын салақ әйел. Жақсы әйел – ерінің бар-жоғын білдірмей, елге аға болады дейді. Әйел ерге қорған, отбасының тірегі болса, ол көшпелі өмір салты. Қорқыт ата нақылдарында имандылық, кісілік, қанағатшылдық туралы ой: «Тәніріне сиынбаған адамның тілегі қабыл болмайды. Жігіт тірісінде бір күн тыныштық көрмей, дүние жияды, байиды. Бірақ соның ішінен өзіне тиесілі үлесін ғана алады. Менмен, тәккапар адамды тағдыр сүймейді. Басқалардан өзін жоғары ұстаған адамға тәңірі бақ бермейді». Дана ойшылдың ата-ананы сыйлап, құрметтеу, үй-ішілік жарасымды қарым-қатынас, ұл мен қыз тәрбиесі, адамның әртүрлі мінез-құлқы сипаттары жайында айтқан тағылымдары өміршеңдігін жойған жоқ. Алдыңғы параграфтарда айтылғандай, қазақтың дәстүрлі әдеп-құқық жүйесінде батырлық және ерлік мотивтері басым келеді. Мәселенің аңыздық және мифтік жақтары әдебиетте ойдағыдай шешілген деуге болады. Бұл дәстүрді Ш.Уәлиханов қазақтың арғы тегі Алаша хан, түркілердің «көкбөрісі», қырғыздардың «қырық қызы» туралы аңыздарды зерттеу арқылы бастаған. Нақтылы тарихи тұлғаларға келсек шығыстық әдебиетте Афрасиабтың (түрікше-Тоң Алып) есімі жиі айтылады. М. Қашқари оны Түркі елінің Иранмен соғысқан патшасы және ұлы қолбасшысы етіп суреттейді. М. Қашқари Афрасиабтың тарихта болғандығына шүбә келтірмейді. Бірақ қай дәуірде өмір кешкенін айтпайды. Тоңалып ер өлгенде айтылды дейтін түркілердің жоқтау жырынан үзінді келтіреді. Алып ер Тоңға өлді ме? Опасыз дүние қалды ма? Заман өшін алды ма? Енді жүрек жыртылар! Бектер атын болдырып, Қайғы оларды солдырып. Меңді жүзі сарғайып, Запран рең сүртілер. Тағдыр кезін келтірді, Ұры тұзағын ілдірді. Бектердің бегін ап кетті, Қашсаң қалай құтылар [37, 183 б.]. Бұл ұзақ жоқтауда Тоңға алып ердің қазасы бүкіл түркі еліне ауыр қайғы болғаны, жиған дүние-малының иесіз қалғаны, жақын жолдастарының, ел-жұртының күңірене қасірет шегуі әсерлі эпитеттермен, метафоралармен берілген. Бір көңіл аударарлық жай, жоқтаудың бұл нұсқасын М. Қашқари заманына жеткен варианты десек, оған дейін оның қаншама ұрпақ талғамынан өтіп, түзелінбегені белгілі. Бұдан, түркі тайпаларының көне дәуірдегі бас алқа болған ел ағаларын ұмытпай сақтайтын дәстүрі көрінеді. Енисей-Орхон жазулары, Ж. Баласағұн, М. Қашқари ж.т.б. шығармашылығын зерттей отырып мынадай бір қорытындыға келуге болады. Қазақ халқының әдептік-құқықтық мәдениеті сақ-ғұн-үйсін-қаңлы, кейін түркі тайпалары мәдениетінің үзенгілес жалғасы болып табылады. Мұны қайталап отырған себебіміз, қазіргі кездегі қазақ мәдениеті туралы иранорталық көзқарастардың молдығында. Түркі тілі философиялық ойларды еркін жеткізуге қабілетті, лексикалық мағынасы бай тілдердің қатарына жатқан. Сөз қорының көптігі, іштей грамматикалық берік байланысуы, сол тілдің қалыптасу, ер жету барысында ұзақ дәуірлер мен заманаларды өткізгенін көрсетеді. Олай болса, түркі тілі де Құлтегін құлпы тасына түскен 735 жылға дейін осындай ұзақ эволюцияны бастан кешірген. Мүмкін түркі тілі өзінің балаң кезін ғұн, сақ, скифтер тілінен өрбітетін болар. Бұған Есік обасының тостағанындағы сөздер, скиф, ғұн, сақтар, тілінен там-тұмдап жеткен адам, ру аттары (Ишпақай, Тарғытай, Арпақсай, Қолақсай, Үскіхан, аукет, қоңыр, қыпшақ, қоян, саоқозы, ғұз, қырғыз, кердері, хазар, сарыұйғыр, құтырғыр, омарг, оқтамасал, тохар т.б.), кейінгі жазба деректердегі адам, ру аттарынан, толық үйлесіп, бірін-бірі толықтыра түсетінін ескергенде бұлардың барлығы да төркіндес тілдер екеніне көз жетеді. Көшпелі тайпалар Түркі қағандығы құрылғаннан бастап өздерін-өздері де, араб, парсы, қытайлар да түркілер деп атағанына қарамастан, Еуропа жылнамашылары оларды әлі скиф елі деп танып келген. Бұған, 568 жылы Византия императорына Маниах бастаған елші жіберілгенде, Константинополь сарайындағы мәртебелі қауым «скиф тілінде» жазылған грамота алғандарын хабарлайды [38, 183 б.]. Енді осы түркі тілдерінің қарақан диалектісінде жазылған Жүсіп Баласағұнның әдеп пен құқық туралы ойларына назар аударайық. Ақын жолдарында ортағасырлық түркі қоғамының құқық жүйесі мен әдеп жоралғылары туралы құнды мәліметтер мен ой қисындары жеткілікті берілген. Жүсіп Баласағұн өзінің «Құтты білігінің» түйінің мынадай сөздерімен білдіреді: Бірі оның – шындық жолы, Әділет, Екіншісі – құт пен ырыс, дәулет. Үшіншісі – Ақыл менен парасат, Төртіншісі – ұстамдылық, Қанағат. Әділдікті Күнтуды Елік атапты, Өздеріне соны әмірші жасапты. Ал дәулетті Айтолды деп санаған, Уәзірлік орынды оған балаған. Өгділміш деп ат қойыпты ақылға, Жалғыз ұлы ол уәзірдің қасында. Одғұрмыш деп аталыпты қанағат, Уәзірдің жақыны ол жұрағат. Кітаптар көп арабша да, тәжікше, Біздің тілде бұл жалғыз-ақ әзірше. Тек білікті білер мұның құрметін, Ақылды ұғар ақыл-ойдың қымбатын [39, 179 б.]. Баласағұнда ізгіліктің төрт қырының бірі әділеттік қоғамның әрбір мүшесінің өз үлесі, өз орны болуы керек деп түсіндіріледі. Дәл осы ұғымды қарастыруда Баласағұнның әдептік-құқықтық позициясы анық көрінеді. Шығармада әділеттік рәміздік таңба, яғни атып келе жатқан күнді білдіретін– Күнтуды билеушінің бейнесінде жинақталып көрсетілген. Атқан күн бейнесіндегі әділеттің таңбасы жүрекке жылы, нанымды шыққан. Күнтуды бүкіл жер бетіндегі тіршілік атаулыға жылу жіберіп тұрған күн тәрізді, өз қол астындағыларды қамқорлыққа кенелтеді, олардың әлеуметтік шыққан тегіне қарамай әр істі әділ шешті. Екі әлемде кісілерге, керегің – Ізгі қылық, түзу қылық дер едім. Екінші ұят, үшіншісі - әділдік, Осы үшеуі бақ дәулетің бәріңнің. Үш нәрсе бар жер қылатын адамды, Үш нәрсе бар оттай қарыр табанды. Біріншіден арсыз, мақтан, жамандық, Екіншіден алдау, арбау, арамдық, Үшіншісі алып сатар, сараңдық, Ақымақ қылар осы үш түрлі надандық [39, 191 б.], – дейді дана. Ж. Баласағұнның пікірінше, әділдік-билеушілердің мүлтіксіз орындайтын заңы: Заң – ол су, қайда ақса сонда болар ну. Заң мемлекетті нығайтады, соның арқасында әлем гүлдейді. Заң мен әділдік бір ұғым. Әділдікті былай түсіндіру ортағасырлық барлық пайымдауларға тән, өйткені осы кезеңдегі адамдардың қоғамдық әрекеттерін дәстүр етіп қалыптастыруынан құқықтық қатынастар рөлі мынадан көрінетін: адамның қалыпты мінез-құлқы ретінде оның қабылданған үлгіні, белгіленген заңды қалай ұстануына қарай бағаланды. Қарақандар ХІ ғасырда қандай құқықтық жүйелерді қолдап еді? Оларда заң деген термин бір-бірімен тығыз байланысты үш ұғымды білдірді: түркі тайпаларының кәдімгі құқық билеушінің әкімшілік және қаржылық әкімі. Бұлар рулық-тайпалық заңдарды өркениеттік қатынастар нормасына тәуелді етті. «Әдеп» деген сөздің ізетті, тәрбиелі, сыпайы деген синонимдері бар. Алайда Жүсіп сөздерінен байқалатындай, бұл нормалар Қарақандар мемлекетінің талабын қанағаттандыра бермегенге ұқсайды. Әділдік жақсыда, әділ заңдар шығаратын ел билеушілерінен тарайды,– дейді Жүсіп,– оларды құдай заң шығарушы етіп жаратқан. Өз елінде әділ заң шығарған бектің өмірі де жарық. Ғұлама билеушілерді заңдарды жетілдіре беруге шақыра отырып, Жүсіп оларды қатып қалған, өзгермейтін нәрсе деп қарамайды, қайта олардың өзгеріп отыратыны жөнінде ой тастайды. Құқықты «көненің көзі, ескінің сөзі» деп қарамай, оған өзгерістер енгізу керек, – дейді Жүсіп. Осыдан сол кездегі заңдарға қанағаттанбаушылықты, қарақандықтар мемлекетінде қалыптасқан салт-дәстүрлерге, тәртіпке күдікті аңғарасыз. Ол үшін адамның жеке басының ішкі байлығы, озық ой, адамның жасампаздық күшіне сенім маңыздырақ. Ж. Баласағұн өзінің құқықтану мен әдебінде адамды санасыз, сенімсіз деп қарастыратын тұжырымдарды теріске шығарып, адам жаратылысынан саналы деген маңызды принципті қорытады. Сондықтан да, саналы жан иесі болғандықтан адам әрдайым жақсылық жасауға дайын. Ойшыл-ақынға «әдептілік» туралы рационалды түрде ойлау тән: «жақсылық саналылықтан келеді». Егер адам білімді болса, онда ол бақытты болады,– деп жазады Баласағұн. Сана мен білім, оның ойынша, адам ісіне бағытталса нұр үстіне нұр құйылатыны сөзсіз. Сана мен әдептілік арасындағы байланыс «Құтты білікте» айқын байқалады. Жүсіп Баласағұнның шыншылдық және адамгершілік ұғымдарын біріктіруі бекер емес «шыншылдық дегеніміз – адамгершілік». Адамдар бір-біріне құрметпен қарауы өмірді сәнді-мәнді етеді. Өзі секілділерді құрметтеу-гуманистік принціп болып табылады. «Адам болсаң – адамға адамгершілікпен қара». Ол діни фанатиктердің мұсылман халықтарын басқа діни сенімдегі халықтарға қарама-қарсы қоюын қоштамаған, өйткені оның ойынша, «заң алдында бәрі бірдей». Деспоттық қоғамда қолданылған адамгершілікті бағалау өлшемдерін сынай отырып, Жүсіп адамның қадір-қасиеті шығу тегімен емес, керісінше оның іс-қимылымен, қайырымды өнегесімен, анықталады дейді. Жүсіптің қоғамның әлеуметтік дамуының белгілі бір негізі болатын әдептіліктің өсуі туралы көзқарастары адам психологиясы саласындағы терең білімділігімен қызықтырады. Мысалы, оның ойынша, ұят дегеніміз адамды жағымсыз істерден сақтап отыратын бірден-бір тірек. Табиғаттың жоғарғы туындысы болғандықтан, адамның өтірік, алдап-арбаудан аулақ жүргені абзал, өйткені өтірік адамның абыройын төгеді, кемсітеді. Адам табиғатына теріс әсерін тигізетін қасиеттердің бірі жалқаулық, әдепсіздік. Осындай қасиеттері бар адамдар, Жүсіптің ойынша – «малмен» тең. Көргенсіздікті шеней отырып, ол былай дейді: Сұғанақтық құл қылатын пендеңді, Көзім де тоқ, сұһкөздік жоқ менде енді!.. Бұл жалғанда тілегіме жетілдім, Жанарымнан ашкөздікті кетірдім. Егінжай бір бұл дүние көлемі, Немене ексе, соның ертең өнеді. Жақсы ұрықтың жақсы болар шығымы, Жақсы өнімнің жақсы түсім шырыны. Жаман ұрық ексең, жаман өседі, Жаман жүк боп, өз мойныңды кеседі. Тия алмасам, бүгін нәпсі, сезімді, Қиямет күні қинармын тек өзімді [39, 45 б.]. Жүсіп зорлықпен басып алу соғыстарының нәтижесінде байып отырған билеушілердің қатал саясатының сырын әшкерлейді. Шектен тыс байлықтың теріс жақтарын қарай отырып, ол материалдық игіліктің белгілі бір өлшеміне тоқталады. Байлық дегеніміз әлемдегі ащы, тұзды су тәріздес байқа, оны қанша ішсе де шөліңді қандырмайды, – дейді. Билеуші Жүсіп ұғымында, тек қана тәртіпті таза сақтаушы және қоғамды құрушы ғана емес, сонымен қатар, өз қарамағындағылардың жіберген қателіктеріне шыдамдылықпен төзе қарап, оны тәрбиелеуге, жөндеуге тырысатын тәрбиеші ұстаз. Ол тәрбиешілік жұмысын ақылды және әділділік саясатпен жақсы заңдарды енгізе отырып жүргізеді. Қоғам мүшесінің мүддесі, әдет-ғұрпы басшының мүддесімен, әдет-ғұрпымен сәйкес келуі орынды. Егер ел басшысы рақымшыл болса, оның бүкіл халқы да рақымшыл болады, егер басшы мейірімді болса, онда бүкіл халқы бай болып, жері жұмаққа айналады. Жүсіп басшының жеке басының мінез-құлқына, әдет-ғұрпына үлкен мән бере қарап, оған лайықсыз қылықтардан, жағымсыз іс-әрекеттерден бойын аулақ ұстауға ақыл-кеңес бере отырып, әділ, ақылды, рақымшыл да кең пейілді болуға шақырады. Жүсіп алдына ел билеушілердің «әдет-ғұрпын түзеу» мәселесін қоя отырып, өз заманынан ілгері жылжиды. Билеушінің билігі «аспан» өмірімен берілсе де, оған бас июге тура келеді, егер ол ақыл-ойдың қалауымен басшылық етпесе «халық мүддесі үшін» принципі бұзылады да, ол елді басқару ісінен аластатылады. Егер халықтың мінезі, әдет-ғұрпы бұзылса, оны бектер түзейді, егер де бектердің әдет-ғұрпы бұзылса, оларды кім түземек? - деп сауал қояды Ж. Баласағұн. Ел билеушінің әдет-ғұрпы, мінез-құлқының түзелуі халқына байланысты, олардың өзара қарым-қатынастық сипатынан қоғамдық әлеуметтік өмірінен көрінеді. Ел билеушінің негізгі міндеттемелеріне заң шығарушылық қызметі, яғни «халыққа жақсы заңдар енгізу», оны сақтау кіреді. Алайда заңдар шығару, оның жобасын жасау және жүзеге асыру үшін, ел билеушіге көзі ашық ақыл-кеңесшілер, данышпандарды өз жанына тарту қажет деп атап өтеді ойшыл. Баласағұн қайырымдылық әміршілердің туа біткен қасиеті деп біледі, әйтпесе дүние быт-шыт болып, оның бір бөлігін қайғы басқан болар еді деген тұжырымға келді. Азғындап туған адамдарды биологиялық ауытқудың, табиғат қатесінің нәтижесі деп білді. Философ бақыт пен қайырымдылық ұғымына тоқтала келіп, «адам шапағаты арттағы ұрпақтарға тисе, мұра болып қалса, оның рухани өлмейтіндігі сөзсіз» деген тұжырым жасайды. Адам өмір мәніне жету үшін дұрыс тәрбиеленуі керек. Ата-ана баласына шаңырақ иесі, бабалар ісін жалғастырушы екендігін ұғындыруы тиіс. Баланың дұрыс адам блуы әке-шешенің парызы. Ұлы ойшының дегдарлар тәрбиесін көкпен теңеуі бекер емес. «Хақ (тәңірі) иесі – жанды – жансық ғаламның құлы соның бәрі жақсы-жаманның, ұл мен қыздың өнегесі ата-ана бәрі бізден дұрыс па әлде қате ме» Ата-ананың ең басты парызы – баланы өткенге парасатпен, терең сезім, құрметпен қарауға тәрбиелеп, ата-баба аруағын ардақтауға, салт-дәстүрлік киелі нәрселерді құрметтеуге, отбасылық, қоғамдық дәстүрлер мен салт-жоралардың күрделі жүйесін түйсіну сезіміне баулу. Ата-ана үйдегі, түздегі іс-әрекетімен, тұрмыс пен қоғамдық орындарға мінез-құлық этикасымен үлгі болуы керек. Өсер ұрпаққа тұрмыстың қағидалық қалыптары мен дәстүрлерінен тағылым беруге тиіс. Балалардың көз алдында өтіп жатқан әрекеттер мен жағдайлардың күрделі жүйесі күнделікті өмірде қолданылатын мінез-құлық үлгісін,дағды нұсқаларын береді. Бұл әлеуметтік тіршілік әрекеттердің біліктілік пен болмыстық моральдың біртұтас ықпалын туғызады, дәстүрлі этиканы түйсінуге жағдай жасайды. Ж. Баласағұни «Құтты білік» атты еңбегін жазу үстінде «қоғамдағы жағымсыз жәйттерді бұзатын, жаңа моральдық-этикалық негіз керек екенін түсінгеніндей». М. Қашқари да тіл халықтың рухани дамуында үлкен қызмет атқаратынын сезіп, оған өзінің өмірін арнады. М. Қашқари энциклопедиялық жан-жақты терең білімді кісі болған. Оның «Диуан-и лұғат ат-түрік» атты еңбегі түркі тілдес халықтардың ойлау логикасы мен өмір сүру дағдысының, тұрмысының, тарихының өзіндік философиясы. Жалпы ол-мәдени-әлеуметтік, адамгершілік және діни қарым-қатынастарды қамтыған туынды деуге боларлық. М. Қашқари еңбегінің энциклопедиялық мән-мағынасы жайында айта келіп, белгілі тюрколог А.Н. Кононов былай деп жазды: «Мұнда XI ғасырдағы түріктердің өмір туралы: олардың материалдық мәдениетінің бұйымдары, тұрмыс жайлары, этнонимдері мен топонимдері, ру тайпалары туралы, туыстық-жекжаттық терминдер» [40, 37-38 бб.]. XI ғасырда өмір сүрген әрі ақын, әрі ғалым-философ, тарихшы Қожа Ахмет Ясауи бабамыздың ғылыми еңбектеріндегі руханиятқа бағыттайтын құнды пікірлер баршылық. А. Ясауи еңбектерінде баса айтылатын адамды тура жолға бастаушы жаратушы күшке табыну, оның хақтығына тағзым ете отырып, қиянатсыз бейкүнә, адал жандарды тәрбиелеу жайлы тұжырымдар ғылыми зерттей түсуді қажет етеді. жүктеу/скачать 0,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|