Қазалы көлік-техникалық колледжі темір жол мамандарын
даярлаудың байырғы оқу орны болып есептеледі. Қазір заманның да, қоғамның
да сұранысы - ӛрлеу жолындағы жаңа технологиялар.
Соның бірі - Қазалы кӛлік-техникалық колледжінде тепловоз кабинетінің
лабораториясында орналасқан заманауи жетілдірілген, болашақ машинистерді
оқытып үйретуге арналған 2ТЭ10М тепловозының «Торвест-Видео»
тренажерлық кешені. Сабақ барысында тренажерды пайдалану - ӛте тиімді
және студенттер ӛз кӛзімен тепловозды кӛріп, жүргізеді және машинистің,
оның кӛмекшісінің атқаратын лауазымды міндетін біледі. Тренажер комплексі
машинистер даярлауға және темір жол транспортының қызметкерлерін қайта
даярлауға, оларды тепловозды рационалды түрде жүргізуге үйретеді. Телімнің
бейнекескіні басқару пультінде орнатылған экранда кӛрсетіледі. Машинист
жолсапарды бастамас бұрын, ДУ-61 формалы анықтама (телім бойынша
мәліметтер), натурлық парақ (құрам бойынша мәліметтер), ВУ-45 формалы
анықтама (құрам параметрінің берілген нормативтен ауытқуы) беріледі.
Болашақ тепловоз машинисі жолсапар кезінде бағдаршамдар кӛрсеткішін,
штаттық емес ахуалдар, электр желілерінің ақауларын жою және ең бастысы
тепловоз басқаруды үйренеді. Міне, бүгінгі күннің талабы - оқу орнының ішкі
мүмкіндіктері мен әлеуметтік серіктестік базасының жетістіктерін білікті
маман даярлау ісіне жұмсау.
Ӛйткені колледж «Қамқор-Локомотив» АҚ, «Қамқор-Вагон» ЖШС,
«Қазалы локомотив пайдалану депосы», №60 жол дистанциясы, №40 байланыс
және белгі беру, Қазалы стансасы, вокзалы, «Қызылорда локомотив пайдалану
62
депосы», Байқоңыр «Космотранс» кәсіпорындарымен әлеуметтік серіктестік
негізінде әріптестік келісімге қол жеткізіп түсіністік меморандумына қол қойды.
Оқушыларға сапалы білім беру мақсатында теориялық білімдерін
ӛндірісте машықтандыруда 46 ӛндірістік оқу шебері және 12 арнаулы пән
мұғалімі жұмыс жасауда. Ӛндірістік машықтану кезінде оқушылар ӛз
мамандықтарына сай ӛндірістік мекемелердегі цехтарға бӛлінеді. Цехтағы
жұмыс орнын дайындау ӛндірістік оқу шебері, арнаулы пән оқытушысы мен
цех шеберінің қатысуымен жүргізіледі.
Жұмыс алдын-ала жасалған жоспар бойынша тӛмендегі сұрақтарға жауап
бере отырып, жүргізіледі:
жұмыс орнында қолданылатын әдіс-тәсілдер, операциялар және
кешенді жұмыс;
цехтағы жұмыс орындарының саны;
цехтағы ауысым түрлері;
цехтан шығарылатын ӛнім түрлері;
жұмыс орнының жаңашыл құрал-саймандармен жабдықталуы;
механизациялану деңгейі;
техникалық қауіпсіздік ережесінің сақталуы;
жұмыс орнындағы оқушының машықтану уақыты;
цехтағы жабдықтардың жай-күйі;
ӛндірістік оқу үрдісінде оқушылардың теориялық білімдерін
пайдалану мүмкіндіктері;
жұмыс орнындағы жұмысшылардың уақыт нормасының орындалуы;
жұмыс орнында жұмысшылардың жаңашыл еңбек әдіс-тәсілдерін
қолдануы;
еңбек жағдайы;
тәрбие жұмысын жүргізу үшін қарастырылатын мүмкіндіктер.
Қазірдің ӛзінде-ақ оқытудың дуальдік жүйесін қолдану тәжірибесі бұл
жүйенің дәстүрлі жүйеден келесі артықшылықтарын кӛрсетті:
дуальдік жүйе оқытудың дәстүрлі түрлері мен әдістерінің негізгі
кемшілігін теория мен тәжірибенің арасындағы алшақтықты жояды;
дуальдік жүйенің механизмінде маманның жеке тұлғасына әсер ету,
болашақ маманның жаңа психологиясын жасау жатыр. Оқушыларда білім алу
мен дағдыға ие болуға үлкен мотивация туады, себебі олар білім сапасының
жұмыс орнында қызметтік міндеттерін орындауына тікелей байланыстылығын
сезінеді;
жұмыс берушімен тығыз байланыста жұмыс жасаушы оқу орны
болашақ мамандарға қойылатын талаптарды ескеріп отырады;
жұмыс берушілер ӛздеріне мамандарды қамтамасыз ету мәселесін
шешеді. Дуальдік жүйе бойынша оқыту білім алушылардың кәсіби біліктер мен
дағдыларды, іскерліктерді тікелей жұмыс орнында меңгеріп, жан-жақты кәсіби
дамуына мүмкіндік беріп, түрлі жүйелердің - білім, ғылым, ӛндірістің - ӛзара
байланысын, ӛзара әсерін, ӛзара кірігуін қамтамасыз ету арқылы кәсіптік білім
беру жүйесінің сапасын арттыратындығы сӛзсіз.
63
МАНГИСТАУСКАЯ ОБЛАСТЬ
Опыт работы по внедрению дуальной системы в техническом и
профессиональном образовании по Мангистауской области
Приказом №219 от 27.08.2012 г. и Приказом №283 от 12.11. 2012 г.
Управления образования Мангистауской области 7 учебных заведений ТиПО
по 13 специальностям утверждены экспериментальными площадками по
внедрению дуальной системы обучения. В целях реализации программы
эксперимента и обеспечения режима эксперимента Управлением образования
области:
создан
консультативно-совещательный
орган
-
Совет
по
экспериментальным программам в составе 7 человек и экспертная группа;
подготовлена необходимая документация: заявки учебных заведений
для участия в эксперименте, программы эксперимента, расчеты по кадровому,
материально- техническому обеспечению, пошаговые планы, научный аппарат,
подписаны двухсторонние и трехсторонние договоры, качественный состав
преподавателей по дуальной системе обучения; по всем специальностям
проработаны учебные планы.
Учебные заведения ТиПО Мангистауской области, участвующие в
эксперименте, провели определенную работу в соответствии со спецификой
специальности.
Работа экспериментальной площадки Мангистауского
политехнического колледжа по внедрению элементов дуальной системы
обучения студентов по специальности «Сварочное дело»
Для успешной социализации, профессиональной адаптации студентов
нужно их раннее самоопределение, выявление профессиональной компетенции.
Для того чтобы каждый студент успешно реализовался в выбранной
специальности, нужно приобщить их к рабочим профессиям, ведь правильно
выбранная профессия способствует полноценной реализации личности в
обществе. Чтобы предоставить студенту такие возможности, необходимо
сотрудничество колледжа с предприятиями, т.е. введение дуальной системы
обучения.
Дуальное обучение, связанное с рабочей специальностью, ориентировано
на такую конечную цель, которая обеспечивает подготовленность молодежи к
предстоящей жизни и эффективной трудовой деятельности. Для области и
учебного заведения, находящихся в промышленном регионе, где бурно
развиваются нефтедобывающая отрасль и строительство, железнодорожный и
морской транспорт, процветает морской порт «Актау», где функционируют
АО «Мангистаумунайгаз», АО «Каражанбасмунайгаз», АО «Каскор-машзавод»,
ТОО «Актауский литейный завод», дуальное образование особенно актуально.
64
На базе Мангистауского политехнического колледжа создана
экспериментальная площадка по внедрению элементов дуальной системы
обучения студентов по специальности 1114000 «Сварочное дело».
В ходе создания экспериментальной площадки в учебный план внесены
изменения - как сочетание теоретического обучения с практической
подготовкой в учебно-производственных мастерских колледжа и производства
(предприятий), по заказу и с помощью работодателей.
С помощью преподавателей студенты приобретают необходимые
теоретические знания, а мастера производственного обучения и, рабочие-
наставники предприятия помогают им сформировать практические навыки
работы и обучают различным тонкостям и премудростям профессии. Дуальная
система обучения отвечает интересам всех участвующих в ней сторон -
колледжа, студента, предприятий. Для предприятия - это возможность
подготовить для себя кадры, экономя на расходах по поиску и подбору
работников, на их переучивание и адаптацию. Для молодых людей дуальное
обучение - отличный шанс рано пробрести самостоятельность и адаптироваться
во взрослой жизни.
Форма
реализации
дуального
образования
предполагает
теоретическое и практическое обучение на базе учебно-производственных
мастерских и лабораторий колледжа и практическое обучение студентов на
предприятии по трехстороннему оговору.
Финансовый механизм реализации программы
Программа экспериментальной площадки финансируется за счет средств
местного бюджета - Акимата Мангистауской области.
Кадровое обеспечение
Преподаватели и мастера колледжа.
Трудности по реализации проекта экспериментальной площадки
по подготовке рабочих кадров по специальности 1114000 «Сварочное
дело»:
1. Недостаточная нормативно-правовая база перехода на дуальное
обучение;
2. Социальные партнеры не расширяют базу практики;
3. Предприятия не предоставляет специальное помещение под учебный
класс-аудиторию для студентов.
Результаты деятельности экспериментальной площадки за первый
год работы:
1. Переработан и утвержден учебный план обучения по специальности
1114000 «Сварочное дело»;
2. Заключен3-хстороннийдоговорколледж-студент-предприятие;
3. Преподаватели колледжа прошли стажировку на базах предприятий;
4. Разработан совместный план с работодателями по трехстороннему
соглашению - график прохождения практики студентов;
5. За студентами по прибытию на практику закреплены рабочие-
наставники.
65
Предложения:
1. Законодательно закрепить обязательства предприятий в рамках
дуального обучения.
2. Обеспечить учебным заведениям, внедряющим дуальное обучение,
максимальную самостоятельность при разработке совместно с работодателями
учебных планов, программ.
3. Разработать план поэтапного внедрения проекта дуального обучения с
указанием сроков реализации.
4. Создать центр повышения квалификации преподавателей специальных
дисциплин и мастеров производственного обучения по отраслевому принципу.
5. Обязательно проводить регистрацию и мониторинг контрактов между
обучающимися и предприятием, органом по оценке квалификации
выпускников для последующей их сертификации.
6. Проводить регулярный рейтинг среди предприятий, участвующих в
дуальной системе обучения области.
Студенты на практических занятиях с
рабочим-наставником в АО «Каскор-
машзавод»
Студенты на практических занятиях в
лаборатории
колледжа
«Тренажер
сварщика»
Студенты
во
время
прохождения
слесарной
практики
в
токарной
мастерской
66
Опыт работы по дуальному обучению
в ГККП «Мангистауский колледж туризма»
Мангистауский колледж туризма с начала учебного года, по внедрению
дуальной системы обучения по специальности «Организация обслуживания
гостиничных хозяйств». Базовым предприятием по данной специальности
является гостиница «Ренессанс», с которым подписано Соглашение.
В рамках эксперимента проведена следующая работа:
1. На основании Приказа областного Управления образования за № 219
НК от 27.08.12г был издан приказ по колледжу о создании рабочей группы по
разработке документов по дуальной системе в колледже № 113/1 от 28.08.12г,
составлен План работы.
2. Организационно-методическая работа:
Изучаются и внедряются документы, материалы по дуальному
обучению.
На педагогическом Совете и на заседаниях ПЦК преподавателей
производственного обучения рассматривался вопрос по реализации задач
дуального обучения - решено создать творческую группу по разработке
модульных программ теоретического обучения, корректировке рабочего плана
практик.
Определены группы, участвующие в эксперименте - студенты 1 курса
по специальности «Организация обслуживания гостиничного хозяйства», по
квалификации менеджер по сервису. Совместно с социальным партнером и
студентом
составлен
трехсторонний
договор-соглашение
«Колледж-
предприятие-студент» о социальном партнерстве на ведение образовательной
деятельности по целевой подготовке квалифицированных кадров.
Заключено Соглашение с предприятием о сотрудничестве по
профессиональной подготовке учащихся в период прохождения практик -
гостиница «Ренессанс», подписание Соглашения проходило на Областном
Форуме «Профессиональное образование и бизнес: Диалог партнеров».
Ведется работа по разработке пошагового плана на первый год
эксперимента:
основные часы увеличены на производственную практику;
разработаны совместные мероприятия с работодателями (семинары,
открытые уроки, мастер-классы);
планируется проведение текущих экзаменов с участием работодателей;
разрабатываются темы на производственную практику, задания для
проверочных работ по итогам производственной практики;
планируется создание виртуальных тренажеров, мастерских;
разрабатывается Положение о «Профессиональном портфолио
студента по итогам практики».
Часть учебно-ознакомительной практики проходит в стенах колледжа, в
котором, благодаря работодателям были оборудованы учебные номера ведущих
гостиниц города, где студенты проходят первоначальные этапы знакомства с
67
будущей профессией. Их первые навыки практической деятельности
отрабатываются именно здесь. База практики на производстве ничем не
отличается по своему оборудованию рабочего места будущего специалиста.
Учебные номера были оформлены такими гостиницами как «Виктори», «Нур
Плаза», «Стигл», «Шагала», оформлен Reception. Определены специальные
дисциплины, согласно Государственному общеобязательному стандарту
образования Республики Казахстан ТиПО по специальности «Организация
обслуживания
гостиничных
хозяйств»
и
создана
рабочая
группа
преподавателей по данным дисциплинам. Согласно технологии дуального
обучения объем теоретической учебной нагрузки по ряду дисциплин
предполагается сократить на 1/3. Предполагается практические и лабораторные
занятия по профильным дисциплинам трансформировать в курсовые
(семестровые) разработки, отражающие применение теоретических моделей к
реальным задачам их работы. В связи с этим увеличен объем часов по
технологической и профессиональной практике, что необходимо для
разработки учебно-исследовательских проектов по специализации. В итоге
должны быть подготовлены курсовые проекты и научные разработки,
выполненные студентами на основе наблюдений и практической работы на
предприятиях и учреждениях.
Опыт работы по дуальному обучению
в Мангистауском энергетическом колледже
Обучение по дуальной системе дает возможность выпускнику
обустроиться соответственно требованиям работодателя.
Приказом № 283 Мангистауского областного управления образования от
12
ноября
2012
года
в
колледже
по
трем
специальностям:
«Электрооборудование электрических станций и сетей», «Теплоэнергетические
установки тепловых электрических станций», « Автоматизация и управление
(по профилю)» введено открытие экспериментальной площадки, разработан
трехсторонний рабочий план и составлено трудовое соглашение (колледж,
студент, производственная организация) между Мангистауским областным
управлением образования, областным учебно-методическим кабинетом,
ТОО «МАЭК-Казатомпром».
68
В группах, где введена дуальная система обучения, утверждено
расписание. Разработан годовой рабочий план и представлен для рассмотрения
в областной методический кабинет. Создана творческая группа и составляются
типовые учебные программы.
Согласно программе основными правилами являются: ощущение
мотивации между производством и учебным заведением, тесный контакт
между работодателем и учебным заведением.
69
ОҢТҤСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ
Шымкент көлік, коммуникация және жаңа технологиялар
колледжінің дуальдік оқыту жҥйесін ендірудегі жұмыс тәжірибесі
Шымкент кӛлік, коммуникация және жаңа технологиялар колледжінде
бүгінде 2300-ге жуық оқушы оқиды. Қазіргі таңда колледж 7 мамандық
бойынша мамандар дайындап шығарады:
«Кӛтергіш кӛлік, құрылыс, жол машиналары және жабдықтарын
пайдалану, техникалық күту және жӛндеу»;
«Автокӛлікті жӛндеу, пайдалану және қызмет кӛрсету»;
«Темір жол кӛлігімен тасымалдауды ұйымдастыру және басқару»;
«Тасымалдауды ұйымдастыру және кӛліктегі қозғалысты басқару»;
«Автомобиль жолдары мен аэродромдарды салу»;
«Темір жол жылжымалы құрамдарын жӛндеу және техникалық күту,
пайдалану»;
«Автоматика, телемеханика және темір жол кӛлігіндегі қозғалысты
басқару».
ҚР Президентінің 07.12.2012 ж. Жарлығымен бекітілген 2011- 2020 жж.
арналған ҚР Білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру
және дуальді жүйені жоспарлы түрде ендіру үшін колледжде кешенді іс-
шаралар жоспарлануда, оның бірі - ӛндірістік оқытуды жетілдіру және
жаңғырту. Әрбір мамандықта ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарттары бойынша практиканың үш түрі қарастырылған:
оқу;
ӛндірістік-технологиялық;
диплом алды.
Теориялық білімдер мен дағдыларды жақсы меңгерту мақсатында оқу-
ӛндірістік және технологиялық практикалар ӛткізу бойынша Оңтүстік
Қазақстан облысындағы жол құрылысы және кӛлік мекемелерімен, түрлі
ұйымдарымен 37 келісімшарт, 1 келісім, 9 меморандумға қол қойылды. Оның
ішінде: «Асфальт» ЖШС, «Созақ сәулет» МҚК, «КазМашинери» ЖШС,
«Береке КиТ» ЖШС, «Автоарт ЛТД» ЖШС, «Сұңқар» ЖШС, «КиУ» ЖШС,
«Эрик и СО» ЖШС, «Ордабасы» ЖШС, «Оңтүстік жол лаборатория» ЖШС,
«Есимбек Сервис» ЖШС, «Казатомпром - Демеу» ЖШС, «Базис-К» ЖШС,
«Строй Юг Грунт» ЖШС, «АзияФормат» ЖШС, «ШДРХ» ЖШС, «ЛТД
Турмыс» ЖШС, «Туркестан Жол Сервис» ЖШС, «Оңтүстік құрылыс сервис»
ЖШС, «Туркестан Транс Строй Сервис» ЖШС, «Арғымақ» ЖШС, «MAN-
Оңтүстік» ЖШС, «Меркурий» ЖК, «Қазақстан темір жолы» ҰК» АҚ Шымкент
тасымалдау бӛлімшесі, «Шымкент-Шам» ЖШС,«Шымкенттранстелеком»АҚ,
«Шымкентдорстрой» ЖШС, «ШымкентРемСервис» ЖШС, «Арыс пайдалану
вагондепосы» ЖШС, «Нұр-Қуаныш» ЖШС, «Автокомбинат №4 Нур» ЖШС,
«Kukdong» ЖШС, «Экпресс» ЖШС, ШЧ-37, «Шымкентдорстрой» ЖШК,
«Южавтотранс» Ассоциациясы.
70
Оқытудың технологиялық үдерісін жетілдіру үшін колледжге
халықаралықстандарттарғасайӛндірістіккәсіпорындарда қолданылатын қазіргі
заманауи құрал-жабдықтар сатып алынды. «Автомобильмен қозғалтқыштарды
компьютерлік диогностикалау» кабинеті әлемнің жетекші фирмаларында
ӛндірілген қазіргі заманға сай құрал-жабдықтармен жабдықталды. Олар:
BoschFSA -740 әмбебап компьютерлі диагностика;
LAUNCH стенді;
HLT 650 Nuss Baum стенді;
Uni Lift 3500 NТ автокӛтергіш;
Audi A-4 автомобиль кӛлігі.
Студенттер практикалық сабақтарда осы стендтерді қолданып, кӛлікті
жӛндеу, диагностикалау бойынша операциялар орындай алады. Барлық
мамандықтарға зертханалық және практикалық жұмыстар орындау үшін қазіргі
заманға сай кешенді құрылғылар сатып алынған.
Колледж директоры Г.Ү.Искакова оқытудың дуальді жүйесін ендіру
тәжірибесімен танысу мақсатында Германияның Трир қаласында болып қайтты.
Екі ел арасындағы қарым-қатынастың нәтижесінде Шымкент кӛлік,
коммуникация және жаңа технологиялар колледжі мен Трир қаласының
Ұсталық палатасы арасында (Лебштрассе 1854292 Трир Германия) кәсіптік
техникалық оқытудың дуальді жүйесі бойынша серіктестік жобаларды жүзеге
асыру туралы келісімшарттарға қол қойылды. Бұл жобаның мақсаты -
халықаралық сапа стандарттары талаптарына сәйкес, «Автокӛлікті жӛндеу,
пайдалану және қызмет кӛрсету» мамандығы бойынша сапалы мамандар
дайындау.
Президенттің Жарлығын жүзеге асыру аясында 27.11.2012 ж. темір жол
мамандықтары бойынша технологиялар орталығында ҚР Білім және ғылым
министрі Б.Жұмағұлов, еліміздің жетекші 17 колледжі және «КТЖ» ҰК» АҚ
бірлесіп жұмыс істеу туралы келісімшартқа қол қойды. Дуальді жүйе
бағдарламасына қатысатын 17 колледждің 7-уі Мемлекеттік және теміржол
мамандықтарын дайындайтын 10 жекеменшік теміржол колледждерінен
құралған. Келісімшарт мақсаты - жаңа оқыту жүйесін ендіре отырып, теміржол
саласын білікті мамандармен қамтамасыз ету. Ӛткен жылдан бері Астанада
Технологиялар орталығы жұмыс істеуде. Орталық жұмысының мақсаты - 70%
практикалық және 30% теориялық білім беру арқылы темір жол саласына
71
қажетті білікті мамандар жасақтау. Осыған байланысты арнайы әдістемелік
бағдарламалар жасалып, ӛндірістің салалық объектілерінде қолданатын
құрылғыларды қайталайтын оқу тренажерлері сатып алынды. Орталықта
«Темір жол жылжымалы құрамдарын жӛндеу және техникалық күту,
пайдалану», «Темір жол кӛлігімен тасымалдауды ұйымдастыру және
басқару»,«Автоматика, телемеханика және темір жол кӛлігіндегі қозғалысты
басқару» мамандықтары бойынша оқытудағы керемет мүмкіндіктерін
кӛрсететін қазіргі заманға сай теміржол техникасының үлгілері, оқыту
тренажерлері бар. Ӛз біліктілігін жақсы жағынан кӛрсеткен студенттер
«КТЖ»ҰК» АҚ-ның кәсіпорындарында мамандықтарына сәйкес жұмыспен
қамтылады. «КТЖ»ҰК» АҚ студенттердің оқуына гранттар бӛлу арқылы
қаржыландырады. Оқу орындары мен теміржол компаниясының ӛкілдерінен
құралған комиссия осы оқу гранттарына тапсырғандарды іріктейді. Әлеуметтік-
серіктестіктің қарым-қатынас жүйесін ендіру арқылы, Шымкент кӛлік,
коммуникация және жаңа технологиялар колледжінің студенттері ӛздерінің
кәсіби дағдыларын және білімдерін кӛтеріп, оқуды бітірген соң, жұмыс
орындарымен қамтамасыз етіледі.
Колледжде 2012-2014 жж. дуальді оқыту жүйесін ендіру бойынша іс-
шаралар жоспары жасалып бекітілді. «Автокӛлікті жӛндеу, пайдалану және
қызмет кӛрсету» мамандығы үшін жаңа оқу жұмыс жоспары жасалды. Осы оқу
жұмыс жоспарында дуальді оқыту жүйесі негізінде 60% практикалық және 40%
теориялық сағаттар берілген. МЖМБС (ГОСО) сәйкес жалпы сағат саны
ӛзгертілмеген және осы оқу жұмыс жоспары ҚР Білім және ғылым
министрлігінің РОӘБ (РУМО) бӛліміне қарап бекітуге жіберілді.
Теміржол мамандықтары бойынша колледжбен «КТЖ» ҰК» АҚ жасаған
Келісім шартқа сәйкес Шымкент тасымалдау бӛлімшесінде технологиялық
практика кезінде ӛзінің теориялық білімін және практикалық дағдыларын
жақсы жағынан кӛрсеткен бітіруші топ студенттерін іріктеді. Колледжге
«Шымкент теміржол бӛлімінде» «ҚТЖ» ҰК» АҚ Шымкент филиалына дуальді
жүйесімен оқу үшін 2013 жылға 4 орын мына мамандықтар бойынша бӛлінді:
«Темір жол кӛлігімен тасымалдауды ұйымдастыру және басқару»
мамандығына - 3 орын;
«Автоматика, телемеханика және темір жол кӛлігіндегі қозғалысты
басқару» мамандығына - 1 орын.
Осы іс-шараларды ендіру білім сапасын кӛтеріп, оқушыларды жұмыс
берушімен жақындастырады және оқытудың технологиялық үдерістерін
жақсартады, бұл ӛз кезегінде дуальді оқыту жүйесіне әкеледі.
|