Сөзжасамның тілдің өзге ғылым салаларымен байланысы

49 
сөзжасамдық жұрнақтарды зерттеп, сөз мағынасына өзгеріс енгізсе, 
морфология грамматикалық тұлғаларды мен грамматикалық мағыналарды қоса 
зерттейді. Мәселен, тілдің тарихи даму барысында кейбір септік жалғаулары 
(етпетінен, шалқасынан, басқа, өзге, бірге) түбірмен бірігіп жаңа мағынаны 
иеленген. Яғни, мұндағы септік жалғаулары сөз бен сөзді байланыстыру 
қызметін емес, сөзжасамдық қызмет атқарып тұр. Түбір сөзді морфологиялық 
және сөзжасамдық аспектіден қарастыруға болады. Түбір сөз сөзжасамдық 
тұрғыдан негізгі түбір сөз және туынды сөз түрінде қарастырылады. Негізгі 
түбір сөз бен туынды сөзді анықтау, олардың арасындағы семантикалық 
байланысты айқындау сөзжасамның қарастыратын мәселелерінің бірінен 
саналады. Негізгі түбір сөзді ары қарай бөлшектеуге келмейді және дербес 
лексикалық мағынаны иеленеді. Осы негізгі түбір сөздің мағынасы тілде 
табиғи түрде берілген мағына сияқты болып көрінеді. Ал туынды сөздің 
құрамы мен мағынасын қалай жасалғанын айқындауға болады. Мәселен, 
оқытушы, оқулық, оқырман, қонақ, сөзуар, көрермен т.б.
Сөзжасамның синтаксиспен байланысы. Сөзжасамның синтаксистік 
тәсілі арқылы жасалған күрделі сөздер өзінің шығу тегі жағынан сөз 
тіркестеріне барып тірелетіні белгілі. Қазақ тілінің күрделі сөздерінен сөз 
тіркесінің көп белгілерін көруге болады. Мәселен, қара торғай, кәрі жілік, 
күздік бидай, үндеу хат күрделі сөздер құрамындағы сыңарлары 
анықтауыштық сөз тіркесі үлгісі бойынша түзілген. Күрделі сөздердің қазіргі 
жасалу үлгілерінен еркін сөз тіркесінің барлық тәсілдеріне қатысты үлгілерді 
көруге болады. Дегенмен күрделі сөздер мен еркін сөз тіркестерінің өзіндік 
ерекшеліктері бар. 
Сөзжасамның лексикологиямен байланысы. Сөзжасам сөздік құрамның 
жаңа сөздер арқылы толығуын зерттеу нысаны етіп алса, лексикология 
ғылымы тілдегі барлық сөздердің жиынтығы мен олардың мағыналарын 
зерттеу нысаны ретінде қарастырады. Сөзжасам сөзжасамдық модельдер 
арқылы тілдік қарым-қатынасқа қажетті атау жасайды. Қоғам қажеттілігін 
өтейтін жаңа атауды қалыптастыру, жаңадан пайда болған ұғымды сөзбен 
таңбалау үдерісі сөзжасамның негізгі міндеттерінің бірінен саналады.
Сөзжасам да, лексикология да сөздің мағынасын зерттейді. Екі ғылым 
саласы сөз мағынасын әр қырынан қарастырады. Сөзжасам сөзжасамдық 
мағынаны, ал лексикология сөздің лексикалық мағынасын қарастырады. 
Туынды лексикалық мағынаның қай түбір сөздің мағынасы негізінде 
жасалғанын анықтамайынша, сөзжасамдық мағынаны айқындау мүмкін 

50 
болмайды. Мәселен, қонақ деген туынды сөздің мағынасына негіз болған қону 
сөзінің мағынасы, сол сияқты ақта ‒ақ, шабуыл, шабу ‒шап, тігіс ‒тігу т.б.  
Сөзжасамның ономасиологиямен байланысы. Ономасиология ‒жаңа 
пайда болған ұғымның алғашқы суреттемелі түрде аталуынан басталып, атауға 
жеткенге дейінгі әрекетті зерттейді. Ал тілдегі қандай атау болмасын сөзжасам 
тәсілі арқылы жасалып, қоғам қажеттілігінен туындаған түрлі ұғымдарды 
таңбалайды. Жоғарыда көрсетілген екі саланың өзара байланысы қоғам 
қажеттілігіне орай пайда болған заттар мен құбылыстарға жаңадан атау беру 
қызметін атқарады.

жүктеу/скачать 1,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: