«Орта ғасырдағы Азия және Африка тарихы»
Шыңғысханның монғол-татар тайпаларын біріктіруі және жаулап алу жорықтары
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
Азия
- Бұл бет үшін навигация:
- 3. Ұлыстардың құрылуы. Шыңғысханның өлімінен кейінгі монғол жаулап алу жорықтары.
| 2. Шыңғысханның монғол-татар тайпаларын біріктіруі және жаулап алу жорықтары.
ХІІІ ғасырдың басында Амур өзенінің жоғарғы ағысы мен Қытайдың солтүстік шегарасында өмір сүретін монғол тайпаларының ханы Темучин (1155-1227) монғолдың әртүрлі тайпалары мен татарларыды біріктіруге қол жеткізді. 1206 жылы Құрылтайда (Онон өзенінің жағасында өткен) Темучин ұлы хан болып жарияланып, Шыңғыс хан деп атала бастады. Монғолдардың үлкен әскери одағының құрылуы ірі жаулап алу жорықтарының басталуна әкелді. Бұл үшін алғышарттары бар еді. Темучин күшті әскери тайпалық ақсүйектерді басқарды. Оның әскери пайдаға құныққан тәжірибесі әскери күші болды. Монғол тайпаларында көп мөлшерде қатардағы әскердің резерві болды . Көшпелі мал шаруашылығы салтымен өмір сүретін монғолдарда жылқы баптау жоғарғы дәрежеде дамыды. Ал егіншілікпен өмір сүріп отырған халықтардың қарсы тұруы қиын болды. Бұнымен қатар көршілес Қытаймен көп соғыса отырып, әскери техниканы қытайлықтардан өздеріне енгізді. Шыңғысхан аз ғана жылда Оңтүстік Сібірде жасайтын көптеген халықтарды бағындырды. Олардың арасында: буряттар, якуттар, қырғыздар тағы басқалар болды. 1211 жылы Шыңғысхан Солтүстік Қытайды жаулап алуды бастады, бұл тек өмірінің соңғы жылдарында аяқталды. Қытайды түгелдей жаулап алудан алдын Шыңғысхан Орта Азияны жаулап алу саясатын бастады. 1218-1223 жылдары өте үлкен Хорезм мемлекетін бағындырды. Ол кезде Хорезмнің құрамына Хорезмнің өзінен бөлек Шығыс Иран, Бұхара, Ауғаныстан кірді. Шыңғысхан жаулап алған елдер мен қалаларын аяусыз қырып жойып отырды. Шыңғысханға қарсылық көрсетуге тырысқан Самарқан, Бұхара, Үргенш (Хорезм астанасы), Отырар қалаларының тұрғындарын аяусыз өлтіріп, тек кейін қолөнершілерді құлға айналдырды. 3. Ұлыстардың құрылуы. Шыңғысханның өлімінен кейінгі монғол жаулап алу жорықтары. Моңғолдар көне көшпелілердің бірі деп айтылады. Моңғол (хамаг моңғол) әулетінің игі жақсылары бас қосып, Тэмужинді «Чингиз хан» деп лауазымдап, Хамаг моңғолға хан көтерді. Көне түркі және моңғол ұғымында «Чингиз хан» дегені «аймақтың» немесе көл-көлшіктің билеушісі, немесе ханы емес, баршаның билеушісі. Көптің ханы – «теңгіс хан» деген мағына берсе керек. Шыңғысханның таңба-мөріндегі «Көкте тәңір, жер бетінде хаған бар. Әлем иесінің таңба мөрі» деп жазылуының түбірі, міне, осында жатса керек. Шыңғысхан моңғол әулетінің бұл сенімін ақтады. Айналасына кім білімді, кім адал, кімдер өткір, қырағы соларды топтастыра білді. Мысал келтіріп көрелік. Шыңғысханның төрт дарабозы: Боорчы, Мухулай, Борохул, Зэв (Жебе) төртеуі төрт тайпадан. Олардың екеуі тіптен түркі тектестерден. Ал ханның тоғыз бас уәзірінің (9 өрлег): Мухулай, Чу Мэргэн, Боорчы, Сорхан шар, Зэлмээ, Зэв, Хар Хяруу, Борохул, Чихихутагты алып көрсек, бірі жалайыр, бірі шүршіт, бірі урианхат, бірі ойрат, бірі татар, бірі жүрхан, тіптен боржығаннан бірде-бірі жоқ. Керейттің бұрынғы астанасы Қара қорымды Моңғол елінің астанасы етіп орында тұр. Өйткені, әзірге Шыңғысхан, оның ұрпағынан өзге әлемнің тең жартысын жаулап алған ешкім жоқ. Аталған елдерді жаулап алған аймағы аса кең: ол жапон немесе Сары теңізден Каспий, Кавказға дейін, Байкөл ханғай жотасынан Ордосқа (Ся), Түркістан құмайтына дейінгі кеңістікті қамтиды. Ұлы хаған көз жұмар алдында ұлдарына айтқан өсиетінде келтіргеніндей бұл бір шетінен бір шетіне дейін салт атпен «Бір жыл жүріп әзер жететін жол» екен. Немерелері бұл жағрафияның батысын Адриатикаға, шығысын Ляодун түбегіне дейін жеткізіп, Моңғол империясын құрды. Империя 150-ге жуық жыл (1223-1368) өмір сұріп, тарихта айшықты із қалдырды. Осынау әскери стратегиялық жойқын жорықтың бас стратегі, ой тастаушысы, қолбасшысы – ұлы хағанның өзі еді Шыңғысханның үрім-бұтағы, Моңғол империясының құрамында болған Орта Азия мен Шығыс Түркістан, Алтын Орда, Юань Қытайы т.б. мемлекеттердегі моңғолдың феодалдық билеушілері. Моңғол империясы күйрегеннен кейін бұл мемлекеттер дербес өмір сүрді. Шыңғысхан әулеті «Алтын ұрпақ» («Алтын ұруғ») деп аталып, моңғол феодалдары ақсүйектерінің ішінде ерекше құрметке бөленді, мұрагерлік жолмен хан тағына отыруға және елдегі билікке араласуға праволы болды. Моңғол империясы Шыңғысханның балалары басқарған 4 ұлыс-иеліктен құралды. (қ. Қазақстан жеріндегі Жошы, Шағатай, Үгедей ұлыстары). Шыңғысханның төртінші баласы Төлеге 1227 жылы әкесінің қара шаңырағы – моңғол жері иелікке тиді. Бірақ Шыңғысхан өлгеннен кейін оның орнына отырған Үгедейдің ұрпақтары ұлы тақты өздеріне сақтап қалу үшін Төленің тұқымымен кескілескен ұрыстар жүргізді. Шыңғысхан әулеті тұқымдары ұлыстарының шекаралары олардың өзара қырқысулары барысында үздіксіз өзгеріп отырды. Шыңғысхан әулетінің арасындағы қақтығыстар оның тақтан дәселі мұрагерлерімен қоса (баласы немесе немересі) ханның нағашы жұрты мен ағайындары арасында да болды. Мұның өзі іс жүзінде олардың арасында ала ауыздық туғызып, бара-бара жекелеген феодалдық топтардың қарулы қақтығысына әкеліп соқты. Қару-жарақтың күшімен құрылған бұл империя жаулап алынған елдер арасында терең тамырлы тарихи және экономикалық байланыстары болмағандықтан ыдырап, оқшау бірлестіктер болып қала берді 1227 жылға дейін, яғни Шыңғысханның өліміне дейін Монғолия мемлекеті өте үлкен территорияны алып жатты. Шығысында Охота теңізінен батысында Каспий теңізінің оңтүстік жағалауларына дейінгі жерлерді алып жатты. Монғолиядан бөлек оның құрамына Солтүстік Қытай, Орта Азияның көп бөлігі, Оңтүстік Сібір және Кавказдың бір бөлігі кірді. 1235 жылдан бастап Монғолияның ресми астанасы Орхон өзені бойындағы Қарақорым болды. Жаңа мемлекет ашық әскери сипатта болды. Шыңғысхан жаулап алған жерлерін өзінің төрт баласына бөліп берді: Жошыға: Батыс Сібір, Ертістен Орал тауына дейін және одан ары қарай монғол атының тұяғы тиген жерге дейін берді; Шағатайға: Орта Азияның Амудариядан Шығысқа қарайғы жерлері берілді; Үгедейге: Батыс Монғолия, Солтүстік Қытай берілді; Толыға: Монғолияның өзін қалдырды. Шыңғысханның мұрагерлері оның жаулап алу соғыстарын жалғыстырды. Батый 1235-1242 ж.ж. Шығыс Европаға үлкен әскери жорық ұйымдастырды. Ол Русьты, болгарларды, половецтерді және Волга мен Донның төменгі ағысындағы халықтарды басып алды. Монғолдар Венгрияға, Чехияға, Польшаға дейін жетті. Олардың әскерлері негізінен Сібір және Болғария территорияларынан өтті. Орта Азияны жаулағыны сияқты татар-монғолдар Европада да өзінің ізін қалдырды. XII ғасырдың 30-40 ж.ж. монғолдардар бүкіл Кавказды, Грузия, Азербайжан, Арменияны бағындырды. Орта Азияны жаулап алуды Шыңғысханның келесі бір немересң Төленің баласы Хулагу басқарды. Хулагу 50-60 ж.ж. Иранды, Месопатамияны, Сирияны бағындырды. 1258 жылы Хулагу Бағдатты алады. Бұл уақытта Бағдаттың саяси маңызы құлаған болатын, бірақ қала ірі сауда, өнеркәсіп және мәдениет орталығы болатын. жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|