Қостанай облысы әкімдігі мәдениет басқармасының «Лисаков Жоғарғы Тобыл тарихы мен мәдениеті мұражайы» кмм кгу «Лисаковский музей истории и культуры Верхнего Притоболья»

111 
 
тапты,  3,5  мыңы-госпитальдарда  алған 
жараларынан қайтыс болды. 16 мыңға жуығы-
хабарсыз  кетті.  Қаншама  ең  жақсылардың 
жақсылары  жарқын  Жеңіс  күніне  жете 
алмады!  Біздер  Жеіңс  үшін  ӛмірлерін  қиған  
жауынгерлер  есімдері  алдында  басымызды 
иеміз.  Олардың  ерліктері  халықтың  жадында 
мәңгілік ұмытылмайды. 
Қ
ариялар  азайып  бара  жатқанын 
ә
сіресе  олардың  ортасында  Ұлы  Отан 
соғысынан аман оралған  ақсақалдарымыздың 
қ
арасы  жыл  санап  азайып  барады  емес  пе?! 
Солардың  жанымен,  қанымен,  терімен, 
кӛзжасымен,  күшімен,  ісімен,  ерлігімен, 
атаның  туын  жықпай,  ананың  намысы  үшін 
туған  жердің  топырағын  жауға  таптатпай, 
еңіреп  жүріп  жауды  жеңіп,  тауыншағып, 
туынжағап,  жеңістің  таңбасын  басқан  күн  – 
Жеңіс күні. Бұл күннің толғағы ащы болса да, 
туғаны  бар  халқы  үшін  қуаныш  болған  күн. 
Сондықтан  да  бұл  Ұлы  мереке.  Оққа  ұшқан 
қ
арулас  жолдастарының  аманатын  арқалап, 
аман  оралған  ардагераталарымыздың  ӛздері 
қ
орғап, қорған қамқор болып оралған арттағы 
қ
алың елдің қамығып жеткен Жеңіс күнін, біз 
ұ
мытсақ та тарих ұмытпайды. Ол – ӛмір заңы. 
Сол  кездегі  Кеңес  Одағының  басқа  халқымен 
бірге  жауды  талқандап,  жеңіске  жету  ісіне 
Қ
азақ  халқы  да  ӛзінің  лайықты  үлесін  қосты. 
Қ
азақстандық жауынгерлер Брест қамалынан 
бастап 
Берлинге 
дейін 
барды. 
Олар 
Сталинград 
түбіндегі 
шайқаста, 
Днепр 
ӛ
ткелінде, Москва мен Ленинград үшін болған 
ұ
рыстарда  ерен  ерліктер  кӛрсетті.  Қазақ  ел 
басына  күн  туғанда  толарсақтан  саз  кешетін 
жауынгер  халық.  Ұлы  Отан  соғысының 
қ
атпарлары  парақтарына  үңіліп  қарасақ, 
қ
азақтардың  қанды  қырғынға  қаймықпай 
соғысқанына ашық кӛзіміз жетеді.
 
 
ІІ. Ерсiз ел болмайды, елсiз ер болмайды. 
 
“Ерлік  –  елдің  қасиеті,  жүректілік  –  жігіттің 
қ
асиеті”  
Бауыржан Момышұлы. 
 
Кешегі 
ӛ
ткен 
сұрапыл 
соғыста 
халқымыздың  ұл-қыздары  Отан  үшін  жанын 
пида етіп, асқан ерлік кӛрсеткені баршамызға 
аян.  Сол  кездегі  18-20  жастағы  жауынгерлер, 
бүгінде 90 жасқа жақындап, соғыс ардагерлері 
атанар  еді  ғой.  Ӛкінішке  орай,  олардың  кӛбі 
қ
азір  арамызда  жоқ,  дүниеден  озған.  Соның 
бірі  кӛршімАбдыхалқов    Қали  атаның 
ерліктерімен, 
жемістері 
жайында 
жазбақшымын.  Атамыз  Абдыхалқов    Қали  
1926  жылы  10  маусымда  Қостанай  облысы 
Ә
улиекӛл  ауданы  Қоскӛл  (Қоскӛл  ауылын 
ертеректе  Ақбас  ауылы  делінген  )  ауылында 
дүниеге келген.  Қали ата 6-7 жасынан  жетім 
қ
алған.  Шешесі  Зулхия    үш  баламен  жесір 
қ
алып,  қайнысы  Мұхаммед  Салыққа    күйуге 
шығады.    Қали  үйдің  үлкені  еді,  ӛзінен  кейін 
екі  інісі  бар:  Ахат  және  Қазтай.  Жастайынан 
жетімдіктің тауқыметін кӛрген Қали ата, ерте 
бастан    тыл  жұмысна  араласа  бастайды. 
Ауылда  қалған  қыз-келіншектер,  балалар, 
ү
лкен  кісілер бәріміз  тылда  жұмыс  істеуге 
жұмылдырылған  еді.  Анасы    сиыр  сауды, 
майдандағы  сарбаздарға  байпақ  тоқыды, 
қ
олмен  пішіп,  ине  ұстап,  әскери  киімдер 
тігіпті.  Ал  Қали  ата    барлық  ер  азаматтар 
сияқты  колхоз  жұмыстарын  атқарған  еді 
дейді. Ол кездегі Қали ата 16 жастағы ер бала 
болатын тұғын. Қырманда  шӛп шауып,  егінді 
қ
ол  мен  орып  жұмыс  атқарудың  ӛзі  ерліктің-
ерлігі  десеңіші.    Ол  кездегі  ауылдардың 
жағдайы орташа еді ғой. Себебі  барлық астық, 
ет,  тоқылған  киімдер  барлығы    соғыста 
жүрген  азаматтарға  жіберліп  отырылды.  
Қ
ырманда  жұмыс  істеген  Қали  ата  датынбай 
еңбек  еткен.  Қали  атаны  әйелдерге  кӛмекке 
қ
ойған болатын.  Әйелдер  мен  жастар  елде 
жұмыс  істеді.    Ауыр  күйді  бастан  ӛткізіп 
жүргенде  Қали  атадан      бір  әйел  балаларын  
тойдыра  алмағандықтан  бір  уыс  бидай  сұрап 
алған екен дейді. Оны жасырын тығып берген 
Қ
али  атаны  бригадир  кӛріп  қойып  ұрысқан 
болатын  кӛрінед.  Бригадир  «не  әсерге  кет, 
немесе  сотталасын»  деп  айтқан  болатын. 
Қ
али  атамыз    ӛз  еркімен  соғысқа  сұранып 
аттанған  екен.  Ол  кезде  жасы  17-ге  енді 
толған    уыздай  жас  жегіт  кезі.  Қали    атада 
ӛ
зінің  құрдастарымен  қатар  18  жасқа  толмай 
соғысқа аттанады. 
1944  жылы  әскерге  алынды.  Челябі 
обылысы  Шұбаркӛлде  әскери  дайындықтан 
ӛ
ткен.Ол  кісі  осы  жылдың  20  желтоқсанында 
Отан  қорғауға  ант  қабылдап    421  атқыштар 
полкінде  бӛлімше  командирі  болған.  1946 
жылының  желтоқсан  айынан  бастап  162 
танкистер  полкында  аға  командир  болған 
екен.Қан  майданда  ерлік  кӛрсетіп,  ауыр 
жарақат алады. Оның кеудесіндегі «Ұлы Отан 
соғысы»,    жауынгерлік  медальдары  соның 
айғағы. 
Кӛптеген  уақыт  госпитальда  емделіп, 
жарақатынан айығып, екінші топтағы мүгедек 
болып елге оралған, еңбек майданына тікелей 
араласып  кеткен.  Қали  ата  ӛз  денсаулығына 
қ
арамай  ауылда  жұмыс  істеген.  Ұлы  Отан 
соғысының  орденімен,  Германияға  дейін 
жеткендігі  үшін  медалімен  марапатталған. 
2008  жылы  82  жасында  Қали    ата  қайтыс 

112 
 
болған.  Қали  атаның  ерлігін  ешқашан 
ұ
мытпамын! 
Осындай 
ержүрек 
батырларымыз 
арқасында 
біздің 
Қ
азақстанымыз одан да кӛркейді. 
Қ
али    атаның  күнделігінен  мына 
жазбаларды оқыдым: 
   «1941  жылы   отанымызға  фашистер 
баса  кӛктеп  кіре  бастады.  Сол  кезде  мен  15-
тегі  кезім  еді.    Ел  басына  аур  күн  туып 
азаматтардың бәрі отан қорғауға ала бастады. 
Артта  қалған бізге оңай болған жоқ. Ол кезде 
колхоз  ғой  маған  енді  оқуды  тастап колхозда 
жұмыс  істеуге  тура  келді.  Ерте  тұрып,  кеш 
жаттық.  Ол  кездегі  жұмыс  бұл  кездегідей 
емес. Біз сияқты жастар  ӛгіз, сиыр бағып, жер 
айдап,  егін  салу  шӛп  шабу,  егін  жинау   
жұмыстарын  атқардық.  Мені  әйелдерге 
кӛмекке 
қ
ойды. 
Отан 
қ
орғап 
жүрген 
азаматтарға  тамақ  керек.  Біз  елде  жұмыс 
істесек,  олар  майданда.  Соны  менен  ауыр 
күйді  бастан  ӛткізіп  жүргенде  менде  отанды 
қ
орғауға  тура  келді.  1944  жылы    майданға 
менде аттанып  бірінші Украйына соғысында 
болып,  ең  ақыры  Берлинге  дейін  гитльер 
фашистерін  талқандап  жеңіс  пен  1950  жылы  
туған  елге  оралдым.  Бұл  соғыс  бүкіл  әлемге 
айтарлықтай  болды  ғой,    жеңіс  оңайлықпен 
келген жоқ.» деп жазыпты Қали атамызӛзінің 
күнделігінде.  
Соғыс  біткен  соң  Берлин  жанындағы 
Пустштде қаласында 1950 жылға дейін болып, 
1950  жылы  елге  оралған.  Ал  1950  жылдар 
арасында    №17630  әскери  бӛлімшесінде 
пошташы  қызметін  атқарған.Ұлы  Отан 
соғысында  ӛз  Отанының  бостандығы  мен 
біздің болашағымыз үшін ӛзінің ең қымбатты-
ӛ
мірін  қиюға  аянбаған  жауынгердің  бірі.  Ол 
кісі  сонау  сұрапыл  соғыс  жылдары  Қызыл 
Армия  қатарында  жүріп  Белоруссия,  Польша, 
Германияның  Берлин  қаласын    фашистерден 
азат етуге ӛз үлесін қосты. 
Ұ
лы  Отан  соғысының  І-ІІ  дәрежелі 
ордендері 
мен 
тағы 
басқа 
бірнеше 
жауынгерлік 
орден, 
медальдарын  
марапатталынған. 
Табиғатынан зерек, қабілетті, еңбекқор 
атамыз  сонау  соғыстан  кейінгі  қиын 
кезеңдерге, 
колхоз 
партия 
ұ
йымына 
жетекшісі  болып,  басқа  да  шаруашылық 
жұмыстарды 
абырой 
мен 
атқарып, 
зейнеткерлікке  шығады.  Нұрзақия  әжемізбен 
бірге бақытты  ӛмір кешіп,  11  бала  тәрбиелеп 
ӛ
сіріп,барлығына 
арнайы 
мамандық 
алуларына  толық  жағдай  жасайды,  әр 
қ
айсысын  жеке  отау  етіп  шығарады.  Бүгінде 
балалары,  немерелері  шаруашылықтың  әр 
саласында еңбек етіп отыр, бірі экономист,  ал 
бірі  ауыл  шаруашылық  мамандары,  мұғалім 
секілді  мамандық иелері болды. 
Ардагерлер 
– 
кешегі 
Отан 
қ
орғаушылар, еліміздің кӛркеюіне үлес қосып, 
ерен  еңбегімен  соңына  ӛшпес  із  қалдырған 
жандар.  Демек,  олардың  оқ  пен  от  ортасын-
дағы  ерліктері  әрдайым  ел  жадында. 
Сындарлы  жылдарда  қазақ  пен  орыс,  украин 
мен  ӛзбек,  грузин  мен  беларус,  латыш  пен 
ә
зірбайжан, татар мен башқұрт, тағы да басқа 
кӛп  ұлтты  жауынгерлердің  тілі  басқа  болға-
нымен,  тілегі  бір,  жүзі  басқа  болғанымен, 
жүрегі  бір  екендігінен,  жұдырықтай  жұмыл-
ды,  жауды  жеңді.  Сол  кездегі  тылда  еңбек 
еткен  ата-әжелеріміз“бәрі  майдан  үшін,  бәрі 
жеңіс  үшін”  деген  ұранмен  жалғасып,  майдан 
даласындағы  ерлік пен тылдағы жанқиярлық 
жұмыстарды атқарған.Ұлы Отан соғысында ӛз 
Отанының 
бостандығы 
мен 
біздің 
болашағымыз  үшін  ӛзінің  ең  қымбатты  –
ӛ
мірін  қиюға  аянбаған  жауынгер  батыр.  Ол 
біздің  жарқын  болашағымыз  үшін  қан 
майданында  қан  тӛкті.Біз  ұлы  шайқасқа 
қ
атысқан  ұлы  атамыздың  ерлігін  оқып  ӛсіп 
келе  жатқан  ұрпақпыз.  Ол  кісінің  ерліктерін 
ә
рқашанда 
мақтан 
тұтамын.Ұлы 
Отан 
соғысының  ардагері    Абдыкалықов    Кали  
біздің    ауылдың  мақтанышы,  майдангер 
батыр. 
Қ
азіргі  танда  біреулер  жарын,  әкесін, 
атасын  әлі  күнге  дейін    еске  алып,  айтып 
отырады және мақтан тұтады. 
ҚОРЫТЫНДЫ 
Биыл 
Ұ
лы 
Отансоғысына 
70 
жылболды.  Осы  Жеңістің  арқасында  біздің 
қ
азақ  тіліміз,  ұлтымыз  ӛлмеген.  Кӛптеген 
адамдар  біздің  Отанымыз  үшін  ӛзӛмірін 
аямай,  соғысқан.Ұлы  Отан  соғысының  жеңісі 
бізге  оңай  келген  жоқ.  Оны  жұрттың  бәрі 
біледі.  Мың  сан  адам  ӛмірін  жанпида  қылды. 
Тӛрт жыл бойы оқ пен оттың ортасында жүру 
оңайд  еймісің?  Сол  жылдары  еліміздің 
тұрмысы  қандай  болды?  Біз  соғыстык 
ӛ
ргеніміз  жоқ,  кӛрмей-ақ  та  қоялық.  Бір  ата-
ә
желеріміздің 
аузынан 
естідік, 
кӛркем 
ә
дебиеттен оқыдық. Тіптіт еледидардан соғыс 
туралы  кино  кӛрсең  жаның  түршігеді.  Ал 
осыдан  кейін  Отан  соғысының  жарасын 
жүрегіңнен  қалай  сызыптастайсың?  Одан  да 
солс  оғыстыңа  забын  кӛргендерге,  басынан 
ӛ
ткізгендерге,  елі  үшін,  жері  үшін  құрбан 
болғандарға  құрметпен,  ізетпен  қарауды 
ү
йренейік.  Ең  бастысы,  қарттарымызға 
қ
олымыздан  келгенше  қолдау  кӛрсетейік.  
Ерлікпен  қазат  апқан  батырларымызды  еске 
ала  жүрейік.  Сӛйтіп,  әлемге  ізгілік  нұрын 
шашайық.  Алайда  осынау  экономикалық 

113 
 
қ
иыншылықтарды 
Ұ
лы 
Отан 
соғысы 
жылдарының 
ауыртпашылығы 
мен 
салыстыруға 
мүлде 
болмайды. Соғысқа 
қ
атысушылардың  қайсарлығы,  еңбегі  мен 
ерлігі 
бүгінгі 
ұ
рпаққа 
ү
лгі-ӛнеге. 
Тарихымыздың  ұмытылмас  күндері  ,  яғыни 
1418  күнге  созылған  қанды  майдан-орны 
толмас  ең  ауыр  күндері  болды.  Сол  ауыр 
күндерді кешкен перзенттеріміздің туа біткен 
қ
асиеті-жауынгерлік  және  елдік  намысты 
берік  ұстану-жеңісіміздің  айғағы.  Әрейне 
соғысқа 
қ
атысқан 
перзенттеріміздің 
барлығын  омырауындағы  ордендері  және 
медальдарына қарамастан батыр деп атаса да 
болады.  Елдің  болашағы  үшін  ерлікпен, 
күрескен  ержүрек батыр –бабамыз,жауынгер 
Қ
али  Абдалахов  атамыздың    сонымен  қатар 
елін жаудан қорғаған барша балаларымыздың 
жатқан  жерлері  жайлы,  топырағы  торқа 
болсын  демекпін.    Сонымен  қатар,  жастық 
шақтарын  ел  үшін  майдан  алаңында  
ӛ
ткерген, бүгінгі күні  арамызда санаулы  ғана 
жүрген 
ардагер 
батырларымызды 
құ
рметтеуді  ұмытпайық,  бұл  біздер  үшін 
парыз болып қала бермек. 
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
С. Меңдібаев «Еркімбайдың сұлтаны» 
Қ
останай обылысы ұлы отан соғысы жылдарында: 
Майдан және тыл бірлігі 
 
III.
 
Культура и традиции Казахстана 
 
Төл ойынның төресі – бес тасты жаңғырту 
 
Авторы: Толқынай Туребаева  
8 сынып оқушысы 
Жетекшісі: Қасқырбаева Э.С. 
Рудный қалалық білім беру бӛлімінің     
«№ 15 орта мектебі» КММ 
Рудный қ. 
КІРІСПЕ 
Қ
азақстан егеменді ел болғалы тарихта 
қ
алған мәдениет, ұлттық әдеп ғұрыптар қайта 
жаңғыртылуда.  Олар  ӛздерінде  ӛте  бай 
мәліметтер  қамтиды,  олардың  ішінде  ұлттық 
ойындар  да  бар.  Ұлттық  ойындар  ғасырлар 
бойы  жастардың  белсенді  ӛмір  жағдайларын 
қ
алыптастыру  құралы  ретінде  келе  жатқан 
мәдени мұра. 
Ойындар 
– 
тарихи 
жинақталған 
қ
оғамдық  құбылыс.  Ойын  ӛзі-ӛзінді  тану, 
демалу,  шынығу  және  ортақ  әлеуметтік 
тәрбие  құралы  ретіндегі  спорт  түрі.  Ойын 
мәдениет  элементі  болғандықтан,  қоғамға 
байланысты дамиды. Ол адамдардың әр түрлі 
қ
ажеттіліктерін  орындай  отырып,  ӛзгереді. 
Ойындық  іскерлік  тек  мәдениет  элементі 
ретінде ғана емес, сонымен қатар тәрбие беру 
нышаны ретінде де қолданылады. 
Ойын 
адам 
мәдениетнің 
асыл 
қ
азынасы. Олар әр түрлі, әр түрде, әр бағытта 
болады. 
Оны 
зерттеумен 
тарих 
та, 
этнографияда,  антропология  да,  педагогика 
да,  денені  шынықтырудың  теориясы  мен 
методикасы да айналысады.  
Кӛптеген ойындардың ең басты белгісі 
–  ойлау  қабілеттілікпен  мінезі  жатады.  Әр 
ойыншының  алдында  белгілі  бір  мақсат 
тұрады: 
ойынның 
ойналу 
тәртібіне 
байланысты  ең  басты  мақсатты  орындау, 
нәтиже беру. 
Ойын  -  ӛте  эмоционалды  іскерлік, 
сондықтан  ол  балалар  мен  жастарды 
тәрбиелеуде  үлкен  орын  алады.  Жастар  мен 
балалардың арасында кең таралған ойын түрі 
– қозғалыс кӛп жасалатын ойындар. Қозғалыс 
жасалатын  ойындар  балалар  мен  жастардың 
денелік  тәрбиесі,  сонымен  бірге  спорттық 
ойындар мен басқа спорт түрлеріне дайындық 
ретінде саналады. 
Халық 
педагогикасында 
ойындар 
іскерліктің  бір  түрі  ретінде  үлкен  рӛл 
атақарады.  Ойындар  үлкендердің  тәрбиелеу, 
оқыту мақсаттарында қолданылады. Сонымен 
қ
атар 
ойындар 
қ
арым-қатынас 
құ
ралы 
ретінде де пайдаланылады. 
Кӛптеген 
қ
азақтың 
ойындары 
жастардың  белсенді  ӛмір  жағдайларын 
қ
алыптастыру  құралы  ретінде  жалпы  білім 
беретін  мектептердің  оқу  бағдарламасына 
енгізілген.  Мазмұнына  қарай  бүкіл  халық 
ойындары  ой-қабілеттің  белсенді  жұмыс 
істеуін, 
жан-жақтылықтың 
кеңейюін, 
қ
оршаған әлем жӛніндегі түсінікті тудырады.  
Е.Сағындықовтың 
тәжірибелік 
зерттеулері  бойынша,  қазақтың  ұлттық 
ойындары  ойдың  логикалық  дамуына  үлкен 
ә
сер етеді. 
Терең  әрі  бай  тарихы  мен  кең    байтақ 
жері  бар  Қазақстан  елінің  мәдениеті  қата 
ӛ
рленуде.  Оның  құрамына  кіретін  ӛнер  мен 
ә
дебиет,  қазақтың  ұлттық  дәстүрлері  дамып 
келеді. 
Осы 
ұ
лттық 
құ
ндылықтардың 
қ
атарына  ұлттық  ойындар  кіреді.    Ғасырлар 
бойы ӛсіп келе жатқан жас ұрпақты тәрбиелеу 
құ
ралы ретінде қолданған мәдени мұра болып 
табылады.  
Ұ
лттық  ойын  дегеніміз-  адамның 
ақыл-ойын  дамытатын,  қызықтыра  отырып 
ойдан-ойға  жетелейтін,  тынысы  кең  алысқа 
меңзейтін,  қиял  мен  қанат  бітіретін  ғажайып 
нәрсе. 
Қ
азақтың 
ұ
лттық 
ойыны- 
халқымыздың  мәдени  асыл  мұрасы.  Ұлттық 

114 
 
ойын,  мәдени  элементі  сияқты  бүкіл  мәдени 
қ
оғамымен 
дамиды, 
сонымен 
қ
атар 
адамдардың  демалыстағы,  рухани  және 
денелік 
күштерінің 
дамуындағы 
ә
рбір 
сұраныстарына  сәйкес  келеді.  Ұлттық  ойын 
іс-әрекеті  мәдени  элементі  ғана  болып 
келмейді, 
сонымен 
қ
атар 
мақсатты 
бағытталған, 
мақсатты 
қ
ойылымдармен 
мотивацияланған 
іс-әрекеттердің 
ә
р 
түрлілігімен 
міңезделген 
және 
де 
тәрбиелеудің  сауапты  құралы  болып  келеді. 
Ұ
лттық  ойындар  адамның  мәдени  мұрасы 
болып  табылады.  Бұлардың    әр  түрлілігі  кӛп. 
Бұлар,  адамның  материалдық  және  рухани 
қ
оғамның бүкіл аймақтарын кӛрсетеді. Әрине 
ұ
лттық 
ойындарды 
білімнің 
кӛптеген 
салалары:  тарих,  этнография,  антропология, 
педагогика,  дене  тәрбиесінің  теориясы  мен 
ә
дістемесі  және  т.б.  зерттеген  және  зерттеп 
жатыр. 
Ұ
лттық  ойындары,  мазмұны  бойынша 
кӛрнекті  және  қолайлы.  Бұлар,  ойлаудың 
қ
арқынды жұмысын атқарады, айнала-білімін 
кеңейтуге,  айнала  дүние  туралы  ойлауларды 
нақтылауға,  бүкіл  психикалық  үрдістерді 
жетілдіруге, балалық ағзаны жоғары деңгейге 
дамуына ауысуына әсер етеді.  
Ұ
лттық 
ойыны, 
балалардың 
ой 
дамуының тапсырмаларын жүзеге асыру әсер 
ететін,  халық  ақылдығының  бӛлшегі  ретінде 
шығарылады. 
Е.Сағындықовтың 
эксперименталды  кӛрсеткіштерінің  кӛрсетуі 
бойынша,  ұлттық  халық  ойыны  логикалық 
ойлаудың тереңдетуіне әсер етеді және ойдың 
іздеу міңезін жоғарлатады. 
 Ата-бабамыз  ұлттық  ойынды  жас 
ұ
рпақты  тәрбиелеуде  кеңнен  қолданған.    Бұл 
қ
оғамдық 
қ
арым-қатынасқа 
қ
оршаған 
айналаға дұрыс қатынасуды қалыптасуына ӛз 
ә
серін  тигізген.    Қазақтардың  ӛнегелік-
этникалық  сұраныстарына  сай  бозбала 
жасында күнделікті қоғам ӛмірінде қарқынды 
қ
атынасу  тәрбиеленетін.    Қазақтардың  салт-
дәстүрі  бойынша,  бозбала  тәрбиесіне  ерлер 
айналысатын. 
Ұ
лдар 
ойындарында 
ү
лкендерге ұқсатып  күнделікті шаруашылық 
ә
рекеттеріне қатысты ойын ойнайтын, ал қыз 
бала 
ойындарында 
тұрмыстық 
және 
отбасылық қатынастар байқалатын.  
Соған  байланысты  боз  балалар  мен 
қ
ыз  балалардың  ойындарында  эстетикалық 
ерекшеліктер кӛрінетін.  
Ұ
лттық ойындар тәжербиелік әрекетке 
қ
осылу, 
денелік 
даму 
ӛ
негелік 
және 
эстетикалық  қанағаттандыруды    алады,  осы 
факторлардың  кӛмегімен  қоршаған  ортаның 
білімділіктерін  теренңдетеді.  Бұның  бәрі  аяқ 
шенінде жеке басты тәрбиелеуге әсер етеді.  
Ә
р бір елдің ұлттық ойындары арқылы 
олардың  ұлттық  мәнін  ашып,  тек  қана  сол 
елге  тән  қылықтары  мен  ерекшеліктерін 
сипаттайды.  
 1  –  тарау.  Қазақ  халқының  ұлттық 
ойындары. 
 1.1 Ҧлттық ойындардың даму тарихы 
«Ғылымның  қай  саласы  болмасын  ӛз 
тарихын  терең  зерттеп  алмайынша  алға 
баспайды.  Демек,  зерттеуді  ӛз  тарихынан 
бастау – ғылым жетістіктерін игерумен қатар, 
оның  одан  әрі  алға  басуына 
ү
лкен 
мүмкіншіліктер  туғызады».  Дәл  осы  жағдай 
қ
азақ  ұлт  ойындарының  даму  тарихына  да 
қ
атынасы болса керек. Халықтың ұлттық және 
спорттық  ойындарының  да  ӛзіндік  тарихи 
даму 
жолдары, 
қ
алыптасу 
кезеңдері, 
тәрбиелік 
маңызы 
халықтың 
саяси 
ә
леуметтік-экономикалық 
дамуының 
негізінде болды.  
«...Алғашқы  қауымдағы  адамдар  күн 
кӛрудің, 
табиғатпен 
күресудің 
қ
иыншылығынан 
мейлінше 
жаншылуда 
болған» 
кезі 
адамзаттың 
жануарлар 
дүниесінен 
бӛлініп 
шыққан 
дәуірі 
болғандықтан олардың ӛз бетінше тіршілікке 
қ
алыптасуында  дене  мүсінінің  ерекшелігі 
басты  рӛл  атқарды.  Адамзат  басқа  жыртқыш 
жануарларға  ӛздері  жем  болмас  үшін  және 
табиғат  апатымен  күресте,  күшті  де  кесек 
тұлғалары  жеке  басын  қорғауы  былай,  нәзік 
денелі  әлсіздеріне  де  жәрдемші  болды.  Міне 
адамзаттың  дәл  осындай  кесек  тұлғаны  ӛмір 
сүрген  орта  керек  етті.  Жаратылыста  дене 
мүсінінің  қалыптасуы  барлық  адамдарға 
бірдей  бола  бермеген.  Алайда,  алғашқы 
адамдардың табиғатпен күрестегі әлсіздігі, аң 
аулауда кейде сәтті, кейде сәтсіз болатындағы 
және 
мүсінді-күштілердің 
нәзіктілеріне 
қ
арағанда  табиғат  кесепатынын  зардабын  аз 
тартатындығы,  міне  мұның  бәрі  жеке  бастың 
мүсін  ерекшелігінде  болды.  Осыдан  келе 
жаратылыстағы  кесек  тұлғаның  табиғат 
апатына  қарсы  тұрудағы  ролін  адамзат  сол 
кезде-ақ ұқты. 
Бұл  құбылыс  бірте-бірте  дами  келіп 
саналы  түрде  кесек  тұлға  жасаудың  бағытын 
қ
арастырып  жеке  бастың  ӛз  бетінше  мүсін 
немесе денесін шынықтыру жүйесін тудырды. 
Мұндай  жүйеленген  дене  шынықтыру 
одан  әрі  дамып,  қалыптасу  барысында  әр 
түрлі  ойындар  мен  дене  жаттығуларын 
тудырды.  Мәселен,  тарихи  уақиға,  Қазақстан 
жерін  мекендеген  кӛшпелі  тайпалардың 
кезіндегі  негізгі  кәсібі  болған  аңшылық  – 

115 
 
келе-келе  жекеленген  тайпа  мүшелерінің 
қ
оғамдағы орны мен ролін анықтады. Осыдан 
барып  тайпалардың  аңға  шығардағы  жасаған 
дайындық  жаттығулары  кезінде  «Қарагие» 
ойынын туғызды. 
Ойнаушылар  бас  киімдерін  шешіп 
ортаға  тастайды.  Ойын  жүргізуші  кӛмбеден 
қ
ашықтығы  25-30  адымдай  жерге  апарып 
арасы  мен  биіктігін  аршын  етіп  белгіленген 
сызықтың бойына бас киімдердің саны қанша 
болса  сонша  қазық  қағады.  Қалғандары 
кӛмбеде  тұрып  әр  ойыншы  қолындағы 
сырығымен ӛзінің бас киімін атып алуы керек. 
Қ
азақ 
халқының 
ұ
лт 
ойындары 
жайындағы  деректемелерді  қағаз  бетіне 
түсіргендердің  бірі  Венеция  саяхатшысы 
марко  Поло  болды.  Ол  ӛзінің  Қазақстанға 
жасаған  саяхатында  Жетісу  бойындағы  қазақ 
ауылының  мерекелі  тойларында  болып, 
ойын-сауықтарын 
кӛріп, 
кӛптеген 
ұ
лт 
ойындарына 
талдау 
жасап, 
шығу 
тарихтарына,  қалыптасу  дәуірлеріне  де 
болжам айтқан. 
Ұ
лт  ойындары  жайында  бұлардан 
басқа  да,  тіптен  Қазақстан  жерінде  болмаған 
кӛптеген  шетел  ғалымдарының  осы  бір 
кӛшпелі халықтың тарихы мен этнографиясы 
туралы  жазған  зерттеулерінде  де  кездеседі. 
Мысалы, Австралияның  атақты  дипломаты С. 
Герберштейн  1516-1517  және  1526-1527 
жылдары  Мәскеуде  болып,  Қазақстанда 
болған  орыстардың  ауызша  айтуларынан 
жиналған  мәліметтерінен  жазған  1549  жылы 
латын  тілінде  жарық  кӛрген  «Записки  о 
московских 
делах» 
атты 
еңбегінде 
Қ
азақстанның 
жері, 
ә
дет-ғұрпы, 
орыс 
халқымен  қарым-қатынасы,  ойын-сауықтары 
жайында жазған. 
А.  Гумбольдт  қазақ  жерінде  жүріп, 
кӛшпелі  халықтың  ӛмірі  жайындағы  ойға 
түйгенін  Канкрин  және  Шеллерге  жазған 
хатында  былай  деп  кӛрсетеді.  «Мен  қазақ 
ауылында  болған  кезімді  ӛмірімнің  аса 
құ
діретті  кезеңі  деп  есептеймін.  Себебі 
кӛшпелі  халықтың  біздерге  кӛрсеткен  қонақ 
сыйы  мен  ойын-сауықтары  естен  кететін 
уақиға  емес...  Мұндай  ӛмірімнің  аса  бір  белді 
кезеңін  одан  әрі  Каспий  теңізінің  бойында 
ӛ
ткізбей  кете  алатын  емеспін.  Мен,  ӛмірімде 
осындай  қысқа  уақыт  ішінде  мұндай  үлкен 
тарихтан  осынша  материал  жинап  кӛрген 
емес  едім,  бірақ  бұл  кең  дүниенің  ортасында 
болғандықтан да солай болу керек». 
ХІХ  ғасырда  қазақ  халқының  әдет-
ғұ
рпын,  ойын-сауықтарын,  ұлт  ойындарын 
зерттеуде  еңбектер  жазған  тек  басқа 
ұ
лттардың  ӛкілдері  ғана  емес,  сондай-ақ 
жергілікті  кӛшпелі  халықтың  ӛз  ішіндегі 
сауаттылары  да  ӛз  халқының  ӛмірін  оқу,  оны 
зерттеу 
жұмыстарымен 
айналысқан. 
Солардың 
ең 
алғашқыларының 
бірі 
Ешмұхамед  Букин.  Ол  «дене  тәрбиесінің 
тұңғыш 
ұ
стазы» 
атанған. 
Е. 
Букин 
«Физическое  и  умстевенное  воспитание  у 
киргиз»  атты  еңбегінде  жергілікті  мамандар 
арасынан  бірінші  болып  «гимнастика»  деген 
терминге  ғылыми  негізде  түсініктеме  берді, 
демек, 
адам 
баласы 
ү
шін 
дене 
шынықтырудың 
маңызын, 
оның 
жасӛспірімдер үшін ғана емес, ересектер үшін 
де  қандай  рӛл  атқаратының  баяндайды. 
Жергілікті  мамандар  ішінде  ұлт  ойындарын 
жинастырып,  қағаз бетіне түсірушілер барған 
сайын кӛбейе береді. 
Ұ
лт  ойындарының  жалпы  қалыптасу 
кезеңі  біздің  заманымызға  дейінгі  ХІІ-ІХ 
ғ
асырлардағы  Қазақстан  жеріндегі  кӛшпелі 
тайпалардың  құрылу  дәуірі  -  ӛйткені 
ойындардың  қай-қайсысы  болмасын,  қай 
кезеңде  дамымасын,  олар  тек  ӛндірістік 
қ
арым-қатынастың 
қ
алыптасуына 
негізделген.  Кезіндегі  ӛндірі  күштерінің 
құ
ралына  пайдалануға  икемделген  тас,  ағаш, 
сүйек,  т.б.  табиғи  заттар  осы  дәуірдегі 
қ
алыптасқан  ұлт  ойындарына  да  сол  ӛндіріс 
құ
ралдарының  материалдары  қолданылды. 
Мысалы,  күні  бүгінге  дейін  мәнін  жоймаған 
«Асық»  ойындарына  кез  келген  сүйек  емес 
жануарлардың асықтарын икемдеді, «Бес тас» 
ойынына  кез-келген  тастар  емес,  ұстағанда 
қ
олға  сиятындай,  домалақ  тастар,  «Қарагие» 
ойынына  қолға  түскен  ағаш  емес,  тек  қайың 
мен ырғайдың бірі, тіпті табылмағанда талды 
пайдаланған. 
Алғашқы феодалдық қатынас кезіндегі 
қ
алыптасқан  ұлт  ойындарындағы  болған 
кезеңді  ӛзгеріс,  бірінші  рет  топқа  бӛлінетін 
ойындар  пайда  бола  бастады.  Ондай 
ойындардың  алғашқыларының  бірі  күні 
бүгінге дейін сақталған «Ақсүйек» ойыны. 
Ұ
лт  ойындарының  келесі  бір  даму 
кезеңі  ХV  ғасыр,  яғни  Қазақстан  жерінде 
алғашқы хандықтардың қалыптасу дәуірі. Бұл 
қ
азақ халқының ұлт ойындарының дамуының 
жаңа  бір  сатысы  болды.  Бұл  кезеңдегі 
ойындардың  кӛбіне  қоғамдық  құрылыстың 
ерекшелігіне  қарай  жеке  адамның  рӛлі  арқау 
болып, таптық элементтер араласты. Айталық 
ұ
лттық  ойындар  арқылы  үстем  тап  ӛз 
мүддесін,  ӛз  идеологиясын  ӛткізгісі  келсе, 
халық,  еңбекшінің  тап  соған қарсы  ӛз  дегенін 
айтуға тырысты. Олардың қоғам құрылысына 
деген кӛзқарастарын бейнелейтін элементтер 

116 
 
ә
сіресе 
асық 
ойындарында 
кӛбірек 
кӛрсетілген.  
Ұ
лттық 
ойындар 
тарихи-мәдени 
мұралардың бірі ретінде 
Халқымыздың 
тарихи-мәдени 
мұраларының түрлері сан алуан. Солардың әр 
қ
айсысы  да  адамға,  соның  игілігіне  қызмет 
етуге бағытталған. 
Осындай 
аса 
құ
нды 
мәдени 
игіліктердің  бірі  –  ұлт  ойындары.  Бүгінде 
ойынды халық педагогикасының құрамды бір 
бӛлігі  деп  тегін  айтпаса  керек,  адам  баласы 
жасаған  жеті  кереметтің  қатарына  сегізінші 
етіп  осы  ойынның  аталып  жүруі  де  жайдан-
жай емес. 
Қ
азақ халқы – материалдық мұраларға 
қ
оса,  мәдени  қазыналарға  да  аса  бай 
халықтардың  бірі.  Сондай  қомақты  дүниелер 
қ
атарына  ұлт  ойындары  да  жатады.  Бүгінгі 
замандастарымыз 
бен 
болашақ 
ұ
рпақтарымыздың оны оқып үйрене отырып, 
ӛ
здерінің кім екендіктеріне барлау жасауына, 
ата-бабаларының  психологиялық  болмысы 
мен  ойлау  жүйелеріне  зер  салуларына, 
кӛздеген 
мақсаттарын 
саралап, 
жете 
білулерін,  дәстүрлер  жалғасын  ӛрістете 
отырып,  ӛткен  мен  бүгінгіні  байланыстыра 
білулеріне,  сӛйтіп  «мәңгүрттік»  атаулығы 
тосқауыл қоюларына септігін тигізбек. 
Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, 
заманымыздың  аса  кӛрнекті  жазушысы  М.  О. 
Ә
уезов:  «Біздің  халқымыздың  ӛмір  кешкен  – 
ұ
зақ  жылдарында,  ӛздері  қызықтаған  алуан 
ойын  ӛнері  бар  ғой.  Ойын  деген,  менің 
түсінуімше,  кӛңіл  кӛтеру,  жұрттың  кӛзін 
қ
уантып,  кӛңілін  шаттандыру  ғана  емес, 
ойынның  ӛзінше  бір  ерекше  мағыналары 
болған»,-деп  тегіннен  айтпаса  керек  [4]. 
Мұхтар  Әуезовтың  бұл  пікірін  теориялық 
қ
ағидаларға ғана сүйеніп айтылмаған, ӛзі ӛмір 
сүрген  ортасының  шындығынан  және  Семей 
қ
алысында  тұңғыш  отау  кӛтерген  «Ярыш» 
атты  футбол  командасының  құрамында 
ойнаған 
белсенді 
ӛ
мір 
тәжірибесінен 
шығарған қорытындысы деп білеміз. 
Ойынға  зер  салып,  ой  жүгіртіп  қарар 
болсақ,  содан  үлкен  де  мәнді-мағыналы  істер 
туындап  ӛрбитінің  байқаймыз.  Ӛйткені,  ең 
алдымен  ненің  болсын  бас  алып,  жол  бастар 
қ
айнар кӛзі болатыны белгілі. Ойынды біз бар 
ӛ
нердің  бастауы  деп  білеміз.  Ал  қай  ӛнер 
болса  да  кең  арналы,  сулы  шалқар  дариядай 
болып кемеліне келгенше жолында кездескен 
сандаған  үлкенді-кішілі  арналардан  бас 
құ
райтын  ӛзен  сияқты  ғой.  Сол  алып  ӛзеннің 
орта тұсынан шыққан адам, оның басы әуелде 
жылжып аққан бұлақтан басталып еді дегенге 
онша иланы қоймас та еді. 
Ұ
лт  ойындары  біздің  кӛз  алдымызға 
тап  осы  суреттерді  елестетеді.  Ӛйткені  бір 
кезде  ол  бар  ӛнердің  басы,  олардың  нәр 
алатын  бастауы  болғаны  анық.  Шынында  да, 
кӛне  мәдениет  пен  әдеби  туындылар,  ең 
алдымен,  сол  жинаған  думанды-сауықта, 
ойын-той  үстінде  дүниеге  келіп,  кӛптің 
игілігіне  айналған.  Сӛйтіп,  бүгінгі  және 
болашақ  ұрпақ  ұлт  ойындарының  ӛзі  адам 
еңбегінің  жемісі,  халықтың  фантастикалық 
ой–құбылыстың  кӛрінісі,  дүниені  танып, 
білуге  талпынысының  нышаны  ретінде 
ӛ
мірге келгенін, оның бар ӛнердің бастамасы, 
халықтың  әлеуметтік-экономикалық  ӛмірінің 
айнасы екенін білуге тиіс. 
Ұ
лт  ойындары  осылайша  атадан 
балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып 
отырған 
және 
хылықтың 
дәстүрлі 
шаруашылық,  мәдени,  ӛнер  тіршілігінің 
жиынтық  бейнесі  кӛрінісі  де  болған.  Әрине, 
ойын  ӛнер  ретінде  әдебиет  пен  мәдениеттің 
сан алуан түрлерімен қабысып, астасып келіп, 
бірін-бірі толықтырып, байыта түседі. 
Қ
азақ  халқы  ұлт  ойындарына  бай 
халықтардың  бірі.  Бірақ  ол  ертеде  ауызекі 
туып,  жалпақ  жұртқа  ауызекі  таралып 
отырған да, сондықтан кӛпшілігі бүгінгі күнге 
жетпей ұмыт болып кеткен. Қазақтың ұлттық 
ойындары  туралы  қағаз  бетіне  түскен 
алғашқы  деректер  ХІІІ  ғасырдан  басталады. 
Оны  алғаш  жинап,  Европа  жұртшылығына 
таныстырған  Италия  саяхатшысы  Плано 
Карпини  болды.  ХІІІ  ғасырда  Европа  халқына 
Моңғол  тарихын  таныстыру  мақсатымен 
саяхатқа  шыққан.  Карпини  Жетісу  мен 
Тарбағатайды  басып  ӛткен  кезде,  осы  ӛңірді 
мекендеген  ру-тайпалардың  тұрмысы,  әдет-
ғұ
рыптары, ойын-сауықтары жайлы кӛптеген 
этнографиялық мәліметтер жинаған. 
Қ
азақтың  ұлттық  ойындары  ерлікті, 
ӛ
жеттікті, 
батылдықты, 
шапшандықты, 
ептілікті, 
тапқырлықты, 
табандылықты, 
байсалдылықты, 
т.б. 
мінез-құлықтың 
ерекшеліктерімен  бірге  күш-қуат  молдығын, 
білек  күшін,  дененің  сомданып  шынығуын 
қ
ажет  етеді.  Сонымен  бірге  бұл  ойындар 
ә
ділдік 
пен 
адамгершіліктің 
жоғары 
принциптеріне  негізделген.  Ӛйткені,  ойынға 
қ
атынаспай  тұрып-ақ  оған  күн  ілгері  кӛп 
адамдардың  тер  тӛгіп,  еңбек  етуіне  тура 
келеді.  Мысалы,  бәйгені  алайық.  Ол  үшін 
алдымен  бәйгеге  қосылатын  атты  таңдап 
алады.  Ол  атты  баптап  бағып,  күтуге  тура 
келеді,  оның  жейтін  жемі  мен  ішетін  суына 
дейін  белгілі  мӛлшерге  келтіріледі.  Атты 

117 
 
белгіленген 
уақытта 
күн 
ілгері 
осы 
сынақтарға қатысады (атқы ауыр болмау үшін 
оған мініп шабантын баланың жасы 11-12-ден 
аспауы  керек).  Бәйге  шарты  мүлтіксіз 
орындалу  үшін  тӛреші  тағайындалыды. 
Бәйгеге  қосылатын  аттардың  шабатын 
жерінің 
алыстығына 
қ
арай 
кейде 
ат 
айдаушылар  біреу  емес,  бірнешеу  болуы  да 
мүмкін.  Ол  ат  шабатын  қашықтықтың  ӛн 
бойына  орналастырылады.  Бәйгеге  әзірліктің 
басы-қасында  болған  бала,  осы  ӛнердің 
сырларын  жете  біліп,  үлкен  шаруашылық 
мектебінен  ӛткендей  әсер  алады.  Сондықтан 
қ
азақтың  ұлттық  ойындары  тек  ойын-
сауықтық  жағынан  ғана  маңызды  емес,  ол  – 
спорт,  ол  -  ӛнер,  ол  -  шаруашылық, 
тәжірибелік  маңызы  бар  жастардың  белсенді 
ӛ
мір жағдайларын қалыптастыру құралы. 
Қ
азақ  халқының  фольклорын,  ұлт 
ойындарын  жинаушы  этнограф  Ә.  Диваев 
ӛ
зінің  «Қазақ  балаларының  ойыны»  деген 
еңбегінде  оның  бала  тәрбиелеудегі  маңызын 
айта  келіп,  сол  кездегі  қалыптасқан  әдет-
ғұ
рып  бойынша  жас  ерекшелігіне  қарай 
жасӛспірімдерді негізінен үш топқа бӛледі: бір 
жастан жетіге дейін – нәресте, жеті жастан он 
бес  жасқа  дейін  –  бозбала,  он  бес  жастан 
отызға  дейін  –  жігіт.  Осының  негізінде  қазақ 
ойындарын  да  сәбилер  ойыны,  бозбалалар 
ойыны және жігіттер ойыны деп негізінен үш 
топқа бӛледі.  
Халық  ойынның  неше  алуан  түрлерін 
туғызып  қана  қойған  жоқ,  соны  іс  жүзінде 
қ
олданып, оның тәрбиелік, білімдік жақтарын 
да кӛре білді. Сондықтан олар «бала ойынмен 
ӛ
седі»  деген  ӛмірлік  қорытынды  жасап,  осы 
тәжірибелік  қорытындыны  ӛздерінің  бала 
тәрбиесі  туралы  кӛзқарастарының  негізгі 
арқауы  етті.  Бала  ойынды  тоқтатса,  одан  қол 
ү
зіп  үйде  кӛбірек  бола  берсе,  ол  баланың 
денсаулығы  ата-аналарын  еңбек  етуі  қандай 
қ
ажет болса, баланың ойыны да сондай қажет 
нәрсе  ретінде  қабылданған.  Бала  ойынының 
маңызына  тоқтай  келіп,  Н.  К.  Крупская 
мынаны  ескерткен  болатын:  «Егер  бала 
ойнамаса,  онда  оның  не  ауырғаны    немесе 
шамамен 
тыс 
педагогикалық 
ықпалға 
түскені».  
Қ
азақ  халқының  жылдар  бойы  атадан 
балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық дәстүрі, 
ә
дет-ғұрпы,  тәрбие  мектебі  бар.  Баршамызға 
белгілі, 
ойын 
арқылы 
баланың 
дене 
құ
рылысы  жетіліп,  ӛзі  жасаған  қимылына 
сенімі  артады.  Баланың  бойында  ойлау, 
тапқырлық, 
ұ
йымдастырушылық, 
шыдамдылық, 
белсенділік 
қ
асиеттер 
қ
алыптасады.  Ойын  дегеніміз  –  жаттығу,  ол 
арқылы бала ӛмірге әзірленеді. 
Халық  мұғалімі  Байтоғайұлы  Малқай 
бала  ӛміріндегі  ойынды  және  ермекті  «ол  - 
баланың еңбегі»,- дейді, демек бұл жай ермек 
емес, 
бала 
ә
леміндегі 
кәдімгі 
еңбек. 
«Сондықтан  да  бала  еңбегі  –  ойын.  Ендеше, 
ойын 
балалардың 
күнделікті 
тіршілігі 
адамның 
басынан 
ӛ
тетін 
ӛ
мірінің 
ә
р 
уақытындағы  жазғы,  күзгі,  қысқы  істелетін 
кәсібі сияқты. Тіршіліктің түрі бар. Сол сияқты 
балалардың  да  ӛзіне  меншікті  бала  кезінде 
істейтін  істері  бар.  Ол  іс  –  жас  уақытындағы 
ойын».  Сондықтан  да  қазақ  балаларының 
негізгі  ойындары  асық,  құмалақ  (түйенің, 
қ
ойдың),  бес  тас,  доп  міне  мұның  бәрі  осы 
балалар  еңбегінің  құралдары  болады.  Ӛмір 
мен  ӛнерге  деген  талаптың  түп  негізінің  ӛзі 
осы  асық,  доп,  құмалақ,  ләңгі,  қуыршақ, 
мәшине,  үй  болып  т.б.  ойнауларда  жатыр. 
Ендеше  халықтың  бұл  дана  сӛзін  тура 
мағынасында түсінуге болмайды. 
Ойын  баланың  кӛңілін  ӛсіріп,  бойын 
сергітіп қана қоймай, оның ӛмір құбылыстары 
жайлы таным-түсінігіне де әсер етеді. Балалар 
ойын арқылы тез тіл табысып жақсы ұғысады, 
бірінен-бірі  ептілікті  үйренеді.  Оның  үстінде 
дене  қимылы  арқылы  ӛзінің  денсаулығын 
нығайтады. 
Халқымыз 
ойындарға 
тек 
балаларды  алдандыру,  ойнату  әдісі  деп 
қ
арамай,  жас  ерекшеліктеріне  сай  оларды 
кӛзқарасының,  мінез  -  құлқының  қалыптасу 
құ
ралы  деп  ерекше  бағалаған.  Қазір  бізге 
жеткен 
ойындарымыз: 
тоғызқұмалық, 
қ
уыршақ,  асық  ойындары.  Қазақтың  кӛне 
жыр- 
дастандарында 
ұ
лттық 
ойындар 
балаларды 
тәрбиелеуде 
ерекше 
орын 
алғандығы айқын кӛрінеді. 
«Бес тас ойынының шығу тарихы» 
«Бес  тас» —  ӛте  кӛне  дәуірден  келе 
жатқан,  қазақ  халқының  ұлт  ойындарының 
бірі.  Ол  еңбек  құралдары  ағаш,  тас,  сүйек 
болып келетін  ғасырларда пайда болған. Жас 
ӛ
спірімдерден  бастап  ересек  адамдарға  дейін 
ойнайтын ойын.  
Бұл  ойынның  ӛте  күрделі  тарихы  бар. 
Кӛне  грек  және  рим  құмыраларында  
тастармен 
ойнап 
жатқан 
адамдардың 
суреттері  де  бейнеленген.  Әр  бір  халық  
ӛ
кілінде  бұл  ойынға  үйлесетін  түрлері 
кездеседі.  Ресейде-«жары»,    Қырғыздарда  –
«беш-таш»  Англияда-  «кnuckle  bones»  ал 
иврит  тілінде  «хамеш  аваним»  деп  аталатын 
ойындар  қазақтың  бес  тас  ойынына  ұқсас 
болып келеді. Бес тас ойыны туралы алғашқы 
жазба  деректер  Гомердің  Илиядасы  мен 
Одисея  дастандарында  айтылып  ӛткен.  Одан 

118 
 
арғы  деректерде  Гректердің  Зевс  құдайы 
жайлы  аңызда  осы  ойын  жайлы  айтылып 
ӛ
ткен еді.  Бұл ойынның шығу тегін египеттік 
құ
дай  Тотқа  балайды,  ал  кейбіреулер 
Лидиялықтар  Атис  корольінің  аштығы 
кезінде туындаған деп болжамдайды. Гректер 
мен  римдықтарда  ойындағы  әр  бір  түскен 
кезеңде  құдайлардың  атымен  атайтын.  Ең 
басында  басқа  еледерде  бес  тас  ойынының 
түрлері  тек  әйелдер  мен  қыз  балалар 
арасында ойналатын. Ал қазақ даласында бес 
тас  ойынын  боз  балалар  мен  қыз  балалар 
талғамай  бірге ойнайтын еді. Бес тас  ойыны 
ә
р  елде  ойналуы  бірдей  болып  кӛрінгенімен 
түп  негізінде  мүлдем  әртүрлі  болып  келеді. 
Ә
р  бір  халықтардың  бұл  ойынды  ойнау 
ерекшеліктрі  бар.  Олар  әр  түрлі  факторларға 
жіктеледі.  Мысалы  қоршаған  ортаға  немесе 
заманға байланысты болып табылады, осыған 
орай ойналатын құралдары да   ӛзгереді.  Бұл 
ойынды тарихи жағынан алып қарасақ мәдени 
құ
ндылықтарға ӛте бай. Бес тас ойыны ойналу 
жағынан  да  қарапайым,  ал  оның  құпиясы 
ойналатын құралдарда. Ғасырлар бойы заман 
талабына  сай  құрал  түрлері  де    ӛзгеріп 
отырды  қарапайым  тас  пен  сүйектен 
басталып алтын мен күміс  бағалы тастармен 
қ
апталған  құралдарға  дейін  ӛзгерді.Англия 
мен 
 
Австралияда 
арнайы 
ойыншық 
компаниялры  «Бес  тас»  ойынына  арналған 
құ
ралдар  шығарды.  Олар  алдымен  темірден 
содан кейін пластмассадан жасалды. Негізінен 
бес тас ойынының 8 түрлі ережесі бар. Мынау, 
ең  кен  таралған  түрі:  Ойынды  кімнің  бірінші 
болып  бастайтынын  шешу  үшін  ойынға  
қ
атынасушылар 
кезектесіп 
бес 
тасты 
алақандарына  салады  да,  жоғары  серпіп 
жіберіп,  алақандарының  сыртымен  тосып 
алады да, қайта серпіп жіберіп, ендігі кезекте 
қ
олды  серпе  қақшып  алады.  Ең  кӛп  қағып 
алған  ойыншы  бірінші  кезек  алады  да, 
қ
алғандары да сол ретпен кезекке тұрады. Бұл 
ойынның  бірнеше  тәсілі  бар.  Ойынға 
қ
атынасушылар дӛңгелене отырады.  
Бірінші  тәсіл:  Ойыншы  бес  тасты 
еденге  шашырата  тастайды  да,  ішінен  бір 
тасты  таңдап  алады.  Алған  тасын  жоғары 
серпіп  жіберіп,  жерден  бір  тасты  іліп  алып, 
лақтырған тасын қайта қағып үлгерді. Жерден 
алған  тасын  жанына    қойып,  сол  тәсілмен, 
екінші,  сонан  соң  үшінші,  тӛртінші  тастарды 
бір-бірлеп іліп алып отырады. 
 Екінші  тәсіл:  Бес  тасты  еденге  шаша 
тастап ішінен  ӛзіне қолайлы  бір тасты алады 
да,  жоғарыдағы  тәсілмен  жерде  жатқан 
тастарды екі-екіден жиып алады. 
 Үшінші  тәсіл:  Еденге  бес  тасты  шаша 
тастайтайды  да,  ішінен  біреуін  алып,  жоғары 
лақтырып,  алдымен  біреуін  іліп  а.лып, 
лақтырған  тасын  тосып    алады,  сонан  соң 
жерде  жатқан  үш  тасты  сол  тәсілмен  бірден 
жиып алуы керек. 
 Тӛртінші  тәсіл:  Бес  тасты  қолына 
алады  да,  біреуін  жоғары  серпіп  жіберіп,  
қ
олындағы  тӛрт  тасты  жерге  койып,  жоғары 
серпіген  тасын  қағып  алады.  Сонан  соң  ол 
тасты  жоғары  қарай  қайта  лақтырып,  жерге 
қ
ойған  тӛрт  тасты  жинап  алып,  жоғары 
лақтырған тасты қоса қағып алады.  
Бесінші  тәсіл:  Бес  тасты  уысына  алып, 
бірін жоғары қарай серпіп жібереді  де, тасты 
алақанына  қыса  ұстап,  шынашағымен  еденді 
ү
ш,  не  бес  рет    (ойыншылардың  алдын  ала 
келісімі бойынша) сипап ӛтіп (жалап ӛтіп деп 
те  айтады) лақтырған тасын қағып алады.  
Алтыншы  тәсіл:  Тӛрт  тасты  бұрышқа 
(тӛрт)  орналастырып  (мӛлшерін    алдын  ала 
келіседі), бір тасты жоғары серпе тастайды да, 
тӛрт  тасты  жедел    теріп  алып,  лақтырған 
тасын қайта қағып үлгереді.  
Жетінші  тәсіл:  Бес  тасты  еденге  шаша 
тастайды  да,  арасынан  бір  тасты    алып,  оны 
жоғары  серпіп  жібереді  де,  жердегі  тастарды 
жиып  алып,    лақтырған  тасын  қайта  қағып 
алады.  Сонан  соң  оны  сол  қолына  салады  да,  
жоғары  серпе  лақтырып,  жерге  түсірмей, 
қ
айта қағып алады.  
Сегізінші  тәсіл:  Тастарды  еденге 
тастайды  да,  арасынан  біреуін  алып  жоғары 
лақтыра отырып, жерде жатқан тастарды бір-
бірлеп алақанына жинай береді. Осы тәсілмен 
жерден тасты (тӛрт) жиып алады. 
 Тоғызыншы  тәсіл:  Бірінші  тәсілдегі 
қ
айталанады.  Бірақ  тастарды  қағып    алған 
кезде тастар бір-біріне тимеу керек.  
Оныншы 
тәсіл: 
Бірінші 
тәсіл 
қ
айталанады.  Бірақ  жерден  іліп  алған  тасңа 
жоғарыдан қағып алған тас дәл тиюі керек.  
Он  бірінші  тәсіл:  Сол  қолының  бас 
бармағы  мен  (сұқ  қолын  ортан  қолының  
ү
стіне  айқастыра  ұстап)  ортан  қолын  жерге 
тіреп тұрып, оң қолымен сол  қолының астына 
ә
келіп  сыртынан  асыра  бес  тасты  алдыға 
қ
арай тастайды да,  ішінен бір тасты «ата» деп 
белгілейді. Оны «Нәби» деп атайды. «Нәбиді»  
(атаны)  белгілейтін  отырған  ойыншылар.  Ол 
иілген  қолдың  астына  ӛткізуге  қиын  бір  тас 
болады.  He  тас  ӛткізетін  жерге  тақау,  не  ең 
алыс  түскен  тас    болады.  Ойыншы  жерде 
жатқан  «Нәбиден»  басңа  тастардың  бірін 
алып,  оны  жоғары  серпе  тастап  отырып, 
барлык, тастарды біртіндеп иілген қолдардың 
астынан  ӛткізеді  де,  ең  соңында  «Нәбиді» 

119 
 
ӛ
ткізеді.  Жоғары  лақтырып  отырған  тасын 
жерге  түсірмеумен  бірге  «Нәби»  сайлаған 
тасңа  да  басқа  тастарды  тигізуге  болмайды. 
Барлық тәсілдерді мүлтіксіз ӛткізген ойыншы 
ӛ
зіне  жазылатын  ұпайды  екі  жолмен 
белгілейді. Бірінші  жол:  бес  тасты  уысына 
алады  да,  жоғары  лақтырып,  алақанымен  
қ
ағып  алады.  Сонан  соң  оны  екінші  рет 
лақтырып,  қолының  сыртымен    қағып  алуы 
керек.  Әр  тас  он  ұпайдан  есептеледі.  Бес  тас 
елу  ұпай  болады.   Екінші  жол:  Бес  тасты 
жоғары  лақтырады  да,  жоғарыдан  тӛмен 
қ
арай  қақшып, қағып алады. Мұнда да бір тас 
он  ұпай  деп  белгіленеді.  Бес  тасты  түгел 
қ
ағып  алса,  елу  ұпай  алады.   Әр  тәсілді 
орындаған  кезде  қойылатын  шартты  бұзған 
ойыншы  кезегін    келесі  ойыншыға  береді  де, 
ӛ
зіне  қайта  кезек  келгенше  кӛруші  болып 
отырады.  Қайта  кезек  алған  кезде,  қай 
тәсілден  қателік  жіберсе,  сол  тәсілден  бастап 
ойнайды. 
1.4  «Бес  тас  қазақ  балаларының  заманауи 
ойыны» 
Қ
азақтың 
ұ
лттық 
ойыны- 
халқымыздың  мәдени  асыл  мұрасы.  Ұлттық 
ойындардың  жас  ұрпаққа  деген  тигізер 
пайдасы 
мол. 
Олар 
оқушыларды 
патриоттыққа,  эстетикалық  және  этикалық 
тұрғыдан  тәрбиелеуге  ӛз  үлесін  қосады.  
Ұ
лттық  ойын,  балалардың  ой  дамуының 
тапсырмаларын  жүзеге  асыруда  әсер  ететін, 
халық 
ақылдығының 
бӛлшегі 
ретінде 
шығарылады. 
Е.Сағындықовтың 
эксперименталды  кӛрсеткіштерінің  кӛрсетуі 
бойынша,  ұлттық  халық  ойыны  логикалық 
ойлаудың тереңдетуіне әсер етеді және ойдың 
іздеу 
міңезін 
жоғарлатады. 
Ұ
лттық 
ойындардың  жас  ұрпаққа  пайдасы  жайлы 
айтып ӛткенде. Ендеше, осы ұлттық  «Бес тас» 
ойыны  заман  талабына  сай  ма?    және  Қазақ 
балаларының  заманауи  ойыны  бола  ала  ма? 
деген сұраққа жауап берелік.  
Бес  тас  ұлттық  ойыны  мазмұны  мен 
ойналу  шарты  жӛнінен  кӛрнекті  әрі  қолайлы 
ойын.  Жас  ерекшелікті  мен  жыныстық 
айырмашылықты  талғамайтын  ерекше  ойын 
түрі. Бес тас ойынының жас ӛспірімге тигізер 
пайдасы жайлы айтса:  
Ойлаудың 
қ
арқынды 
жұмысын 
арттырады, 
айнала-білім 
кеңейтуге, 
психикалық  үрдістерді  жетілдіруге,  балалық 
ағзаны  жоғары  деңгейде  дамуына  әсер  етеді. 
Ойын  кезінде  логикалық  процесс  жұмыс 
істейді,  бала  шапшаң  қозғалып  буыны 
нығаяды,  кӛз  қарашығы  үнемі  тасты  андып 
отырады, бұл кӛз бұлшық етінің жаттығуына, 
яғни 
кӛздің 
кӛрегендігін 
арттыруна 
кӛмектеседі.  Бес  тас  ойыны  кезінде  оқушы 
ү
немі  саусақтарды  қозғалтады  ал  соның 
нәтижиесінде  қолдың  ұсақ  моторикасын 
дамытады.  Алақан  жұмысы  туралы  да 
ұ
мытапған жӛн. Бұл жерде негізгі айта кететін 
жайт 
Мармавидья- 
адам 
денесіндегі 
биологиялық  белсенді  нүктелер.  Алақандада 
осындай  нүктелер  бар,  яғни  олар  адамның 
белгілі  бір  мүшесімен  байланысты.  Бес  тас 
ойынын 
ойнағанда 
қ
арапайым 
Марма-
терапия  ӛтеді.  Бұл  адам  ағзасын  емдеуде 
қ
олданылады.  
Бес тас ойынының тағы бір ерекшелігі 
ойналуының қарапайымдылығы.  
ойын түріне арнайы кӛп зат керек жок, 
тек  қана  орташа  5  тас  болса  жеткілікті.  Енді 
ойынның  қолайлы  әрі  пайдалы  жақтары 
туралы  қорытындылай келсек. Бес тас ойыны 
жоқ дегенде бір рет ойналса ол  жасӛспірімнің 
денсаулығына, ойлау қабілетіне, тәрбиесі мен 
ынтасына  пайдалы  әсерін  тигізеді.  Сонымен 
қ
атар  бұл  ойынды  барлық  отбасымен    бірге 
ойнау қолайлы әрі жеңіл. Ал бұл ӛз қатарынан 
ұ
лттық 
құ
ндылықтарды 
қ
астерлеуге, 
отбасылық  тәлім-тәрбие  беруге  ӛз  әсерін 
қ
алдырады. 
Мінеки, 
 
осы 
айтылған 
факторлармен  сәйкестендіре  келе  «Бес  тас» 
ойыны  қазақ    баласының  заманауи  ойынына 
лайықты  екенін  дәлелдеді.    2  –  тарау.    «Тӛл 
ойынымыз – бес тасты жаңғырту»  
Қ
азақ  ұлттық  қимыл  қозғалыс  ойны 
бес  тас  қазіргі  таңда  жоғалып  ұмыт  болудың 
сәл  ғана  алдында  тұр.  Осы  жерде  бір  үлкен 
сұрақ  туындайды,  ұлттық ойнымызды қалай 
жаңғыртып  халық  арасында  қалай  беделін 
кӛтеріп  бұрыңғы    жоғары  деңгейіне  жеткзіп, 
шет елдердің сұранысы жоғары ойындар мен 
таластыра  аламыз?    Әрине  сұрақ  болған  соң 
оның шешімі де бар. Тіпті бірнеше нұсқсынуға 
дайынмын!  Біріншіден  мен  қазіргі  таңда  
мектеп 
ақпараттану 
пәні 
мұғалімінің 
кӛмегімен  ғаламторда  арнайы  осы  ойынға 
арналған веп сайт жобасын құрып жатырмын. 
Жақын  арада  аяқтаймын  .  Бірақ ол  ондай  тез 
уақытта  іске  қосылады  деп  айта  алмаймын. 
Себебі  оны  жүйеде  тіркеу  қомақты  сомманы 
талап етеді.  
Ал  екінші  нұсқасы  деп  адамзат 
баласының  ӛмірі  соңғы  технологиялармен 
байланысын  айта  аламын.  Мысалы  Ноутбук, 
ұ
ялы  телефон  немесе  осылармен  тығыз 
байланысты  заттарға  ойын  суреттері  мен 
ережелерін 
шығарсақ 
немесе 
түрлі 
жапсырмалар  жапыстырсақ  ӛте  ұтымды 
болатынына сенімдімін. 
Ал үшінші нұсқа деп күнделікті ӛмірде  
жиі  қолданылып,  кӛзге  жиі  түсетін    заттарға 

120 
 
мысалыға 
күрішке, 
күнтізбе 
түрлі 
тоңазтқышқа  арналған  қызылды-жасылды  
магниттер 
жасап 
шығарсақ 
балардың 
қ
ызығушылығы  міндетті  түрде  артатынына 
сенімім мол. 
Ал  тӛртінші  ең  сенімді  де,  бюджетті 
нұсқам  ол  мектептегі  дене  тәрбиесі  пәнінің 
жылдық жоспарына енгізу. Ол үшін не керек? 
Ол  үшін  Білім  және  ғылым  министірлігінің, 
оқу  ісіжӛнінің    департаминтінен  арнай  осы 
ойынды мектеп қабырғасында сабақтар ӛткізу 
жӛнінде бұйрық қажет. 
Мен  неге  бұл  нұсқама  100  пайыз 
сенімдімін,  себебі  мен  ӛз  мектебімде  шағын 
жарыс  ӛткізген  болатынмын  нәтижесінде  7 
сынып  оқушысы  жүлделі  бірінші  орынға 
иеленді, 
ал 
басқа 
оқушылардың 
қ
ызығушылығы  артып,  маған  үйретші  дейтін 
оқушылар саны айтарлықтай ұлғайды .  

жүктеу/скачать 2,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: